ΙΕΡΟ ΤΟΥ ΙΟΣ ΣΤΗ Ω ΩΝΗ

ΙΕΡΟ ΤΟΥ ΙΟΣ ΣΤΗ Ω ΩΝΗ ΜΑΝΤΕΙΟ ΚΑΙ ΘΕΑΤΡΟ! "

Γενική εποπτεία: ρ Κωνσταντίνος Σουέρεφ, αρχαιολόγος, Προϊστάµενος Εφορείας Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων Επιµέλεια - συντονισµός: ρ Ιουλία Κατσαδήµα, αρχαιολόγος Επιστηµονική επιµέλεια - κείµενα - επιλογή εποπτικού υλικού έκδοσης: ρ Γεωργία Πλιάκου, αρχαιολόγος Σχέδια: Αρχείο Εφορείας Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων, Επιστηµονικής Επιτροπής ωδώνης Φωτογραφίες: Αρχείο Εφορείας Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων, Επιστηµονικής Επιτροπής ωδώνης. Κατασκευή µακέτας αρχαιολογικού χώρου ωδώνης: Νίκος Παντελαίος Εξώφυλλο - Γραφιστική Επιµέλεια Έκδοσης: Ιωάννα Μπίτου, γραφίστρια Εικονογράφηση: Χρήστος ήµος, εικονογράφος - σκιτσογράφος ιαχωρισµοί - Εκτύπωση: Γραφικές Τέχνες Θεοδωρίδη Οµάδα Επίβλεψης Συγχρηµατοδοτούµενης Πράξης: ρ Ιουλία Κατσαδήµα, αρχαιολόγος Ελένη Βασιλείου, ΜΑ, αρχαιολόγος ηµήτρης Καλπάκης, αρχαιολόγος Βασιλική Γιαννάκη, αρχαιολόγος ISBN: 978-960-386-130-0 : Υπουργείο Πολιτισµού και Αθλητισµού. Εφορεία Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων Το έντυπο µε τον τίτλο Ο Νίκανδρος στο Ιερό της ωδώνης, το οποίο επικυρώθηκε µε βάση το οµότιτλό του έντυπο που εκτυπώθηκε στο πλαίσιο του Προγράµµατος ΜΕΛΙΝΑ µε ISBN 960-7689-46-1, σχεδιάστηκε και εκτυπώθηκε στο πλαίσιο της πράξης «Πολιτιστικές Υποδοµές στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων» µε κωδικό MIS 298350 του Επιχειρησιακού Προγράµµατος «Θεσσαλία- Στερεά Ελλάδα- Ήπειρος 2007-2013» της Περιφέρειας Ηπείρου. * Στην εικονογράφηση, ο χώρος και τα οικοδοµήµατα του ιερού της ωδώνης προσεγγίζονται σε ελεύθερη απόδοση.

# $$$!" To όνοµά µου είναι Νίκανδρος και ζω στην Αµβρακία*, πόλη µεγάλη κοντά στη θάλασσα, που Κορίνθιοι την έχτισαν πολλές γενιές πριν, στις όχθες του Αράχθου. Πολλά χρόνια πριν, ένας ξακουστός βασιλιάς, ο Πύρρος*, γέµισε την πόλη µου µε µεγάλα κτήρια από καλοπελεκηµένες πέτρες, την οµόρφηνε και την έκανε πρωτεύουσά του, όπως µου διηγείται ο παππούς που καλά τα θυµάται, µιας και ήταν ήδη έφηβος τότε. #" * Αµβρακία: αρχαία πόλη, αποικία των Κορινθίων, κτισµένη στις όχθες του ποταµού Αράχθου, στη θέση της σηµερινής Άρτας. * Πύρρος: βασιλιάς της Ηπείρου στις αρχές του 3ου αι. π.χ. Στα χρόνια της βασιλείας του η Ηπειρος εγκατέλειψε την αποµόνωσή της: τα γεωγραφικά της όρια διευρύνθηκαν, νέες πόλεις κτίστηκαν, ενώ τα µεγάλα κέντρα όπως η Αµβρακία και το ιερό της ωδώνης στολίστηκαν µε µεγαλοπρεπή οικοδοµήµατα.

& $$$ %" Σήµερα είναι για µένα µια µέρα ξεχωριστή και ξύπνησα χαράµατα. Πρώτη µου φορά θα έκανα τόσο µεγάλο ταξίδι. Είχα πια µεγαλώσει αρκετά κι ο πατέρας δέχθηκε να µε πάρει µαζί του στη ωδώνη, στο ξακουστό µαντείο* του ία που κρατά τον κεραυνό. Του ταιριάζει, µου είπε ο πατέρας, ο παγερός εκείνος τόπος του ία για κατοικία του, τόπος όπου οι βουνοκορφές σκεπάζονται τον περισσότερο χρόνο µε σύννεφα κι όπου ο Θεός συχνά ρίχνει τους κεραυνούς του. Ο χειµώνας είχε πια περάσει και το ταξίδι µας έγινε µε ευχάριστο καιρό. Ο δρόµος µας προς το µαντείο περνούσε από λιβάδια µε µπόλικο χορτάρι, αλλά το µάτι µου δεν µπορούσε να φτάσει µακριά γιατί ψηλά βουνά έκλειναν το πέρασµα από τις δύο µεριές. εν είχα ξαναδεί τόσα πολλά κοπάδια από ζώα που, δίχως άλλο, θα ανήκαν στους ανθρώπους αυτής της περιοχής. $" * µαντείο: ιερός χώρος όπου µεµονωµένα άτοµα ή και ολόκληρες πόλεις κατέφευγαν για να πληροφορηθούν για το µέλλον τους. Οι ιερείς του µαντείου ερµήνευαν το θεϊκό µήνυµα και απαντούσαν στους πιστούς τι πρέπει να κάνουν και τι να αποφύγουν.

Ο πατέρας ήταν κεραµέας, έφτιαχνε δηλαδή από πηλό ποτήρια, πιάτα, κούπες για κρασί και ότι άλλο βάλει ο νους σου. Είχαµε, όµως, έξω από το τείχος της πόλης µου και εύφορα χωράφια. Τους τελευταίους µήνες όλο και περισσότερο κουρασµένος γύριζε στο σπίτι, και η όψη του κάποιες φορές µαρτυρούσε πόνο. Φαίνεται πως κάποια κρυφή αρρώστια τον βασάνιζε κι έβλεπα τη µητέρα πολύ ανήσυχη γι αυτό. Ήταν απ το θυµό κάποιου θεού που ο πατέρας είχε χάσει την καλή του υγεία και που τη χρονιά ετούτη δεν πήραµε καρπούς από τη γη µας; Τι έπρεπε να κάνουµε για να χαθεί η κακοτυχία απ το σπίτι µας; Μ αυτά τα ερωτήµατα πηγαίναµε στον ωδωναίο ία για να ζητήσουµε χρησµό *. '" %" * χρησµός: η απάντηση που έδιναν οι θεοί, µέσω των ιερέων, σε όσους έφθαναν στο µαντείο για να ζητήσουν τη συµβουλή τους. Οι απαντήσεις ήταν συχνά γενικές και διφορούµενες.

Το ταξίδι είχε αρχίσει να µε κουράζει όταν στην άκρη της µακρόστενης κοιλάδας, εκεί που µόλις έφθανε η µατιά µου, διέκρινα σαν όρθιο µπροστά µου ένα τεράστιο κτίσµα και ξεφώνισα µε έξαψη. Φτάνουµε, ακούστηκε ο πατέρας. Είχα ακούσει πολλά για το ολοπέτρινο θέατρο* που ο Πύρρος έχτισε στη ωδώνη, και τούτο φαίνεται αλήθεια να είναι το µεγαλύτερο που έχω ως τώρα αντικρίσει. ()"!!" * θέατρο: οικοδόµηµα όπου γίνονταν οι θεατρικές παραστάσεις.

Περπατήσαµε αρκετά ακόµα ώσπου να φτάσουµε στη ρίζα της πλαγιάς που φιλοξενούσε στο φυσικό της κοίλωµα το θέατρο. ίπλα του συναντήσαµε το στάδιο* που τα εδώλιά* του απλώνονταν ως την άκρη του θεάτρου. Μερικοί νέοι αθλούνταν στον χώρο του στίβου* και κάποιοι άλλοι δίπλα, στο θέατρο, έστηναν µεγάλες ξύλινες ζωγραφιές µπροστά στη σκηνή*.!&" * στάδιο: χώρος όπου διεξαγόταν το αγώνισµα του δρόµου. * εδώλια: τα καθίσµατα. * στίβος: ο χωµάτινος χώρος του σταδίου όπου έτρεχαν οι αθλητές. Στις δύο πλευρές κατά µήκος του στίβου, βρίσκονταν οι κερκίδες µε τα λίθινα καθίσµατα (εδώλια) για τους θεατές. * σκηνή: ορθογώνιο οικοδόµηµα πίσω από την ορχήστρα, όπου ετοιµάζονταν οι ηθοποιοί. Κατά τη διάρκεια των παραστάσεων στην πρόσοψη της σκηνής τοποθετούνταν, ως σκηνικά, ζωγραφικοί πίνακες.

(!" Ετοιµάζονται για τα Νάϊα*, πρόλαβε την απορία µου ο πατέρας. Φέτος είναι η χρονιά της µεγάλης γιορτής προς τιµή του ία. Αν προλάβουµε, µπορεί να παρακολουθήσουµε κάποιους αγώνες. Έστρεψα την προσοχή µου στο θέατρο. Τη διώροφη σκηνή στόλιζε από µπροστά µια σειρά κιόνων*. Στη µέση της ορχήστρας* βρισκόταν η θυµέλη*, όπου, όπως ξέρω προσφέρουν θυσία στον ιόνυσο, τον θεό του θεάτρου. Σηκώνοντας τα µάτια µου ψηλά έµεινα άφωνος καθώς αντίκρυσα τις πέτρινες σειρές των εδωλίων να φθάνουν, ατέλειωτες θαρρείς, και όλο και πλατύτερες, ως την κορφή του λόφου. Ακόµη και το µεγάλο θέατρο της Αµβρακίας ήταν µικρότερο από αυτό που είχα τώρα µπροστά µου. Ψηλοί τοίχοι* µε µεγάλους τετράγωνους πύργους, που πολύ µου θυµίζουν αλήθεια το τείχος της πόλης µου, στήριζαν από τις δύο άκρες το τεράστιο κοίλο*. * Νάϊα: δραµατικοί, µουσικοί και αθλητικοί αγώνες που τελούνταν στο ιερό της ωδώνης προς τιµή του ία Ναϊου, πιθανόν κάθε τέσσερα χρόνια. * κίονες: κολόνες. * ορχήστρα: το µέρος του θεάτρου µεταξύ της σκηνής και των καθισµάτων των θεατών. Σε αυτήν κινούνταν τα µέλη του χορού γύρω από το βωµό του ιονύσου. * θυµέλη: βωµός στο κέντρο της ορχήστρας του θεάτρου, όπου θυσίαζαν προς τιµή του θεού ιονύσου. * ψηλοί τοίχοι: ισχυροί αναληµµατικοί τοίχοι που συγκρατούσαν τα άκρα του κοίλου του θεάτρου της ωδώνης. * κοίλον: το µέρος του θεάτρου όπου κάθονταν οι θεατές. Ήταν συνήθως φτιαγµένο σε φυσικό αµφιθεατρικό κοίλωµα.!#"

Έπρεπε να προχωρήσουµε για το ιερό του ία. Προσπεράσαµε δύο µεγάλα κτήρια που, όπως µας είπαν, ήταν το πρυτανείο* και το βουλευτήριο*, το µέρος δηλαδή όπου φιλοξενούνταν και συνεδρίαζαν οι αντιπρόσωποι των πόλεων για τις µεγάλες αποφάσεις. Λίγο πιο πέρα, δύο µικροί, απλοί ναοί*, ανήκαν στην Αφροδίτη και στη Θέ- µιδα. Μερικά βήµατα ακόµη και σταµατήσαµε έξω από ένα ψηλό περίβολο. Βρισκόµαστε έξω από το ναό και το µεγάλο µαντείο του ία. εν µπορούσα να διακρίνω τι υπήρχε στο εσωτερικό, παρά µόνο τα κλαδιά της µεγάλης βαλανιδιάς που ξεπρόβαλαν ψηλότερα απ τους τοίχους.!$" * πρυτανείο: κτήριο όπου φιλοξενούνταν οι εκπρόσωποι της πολιτείας, οι πρυτάνεις. * βουλευτήριο: κτήριο όπου συνεδρίαζαν οι εκπρόσωποι των πόλεων. Στο βουλευτήριο του ιερού της ωδώνης συνεδρίαζαν οι εκπρόσωποι των Ηπειρωτικών εθνών. * ναός: κτήριο αφιερωµένο σε κάποιο θεό, που στέγαζε συνήθως το λατρευτικό του άγαλµα.

Σταθήκαµε παράµερα να τακτοποιηθούµε. Ο πατέρας ξετύλιξε ένα µικρό χάλκινο ειδώλιο* παιδιού που κρατά ένα περιστέρι. Θα το χαρίσω στον ία για να είναι ευνοϊκός µαζί µας είπε, καθώς µε είδε να το θαυµάζω. Ήξερα τι εννοούσε. Όταν και στην πόλη µας πηγαίνουν να τιµήσουν τους θεούς, τους προσφέρουν όµορφα αντικείµενα: λεπτά, καλοφτιαγµένα αγγεία ή ειδώλια από πηλό κι όσοι µπορούν ακόµη πιο πολύτιµα αγάλµατα από χαλκό ή πέτρα. ('"!%" * ειδώλιο: µικρό άγαλµα φτιαγµένο από πηλό ή χαλκό.

# *)" Ο πατέρας µου εξήγησε ότι θα προχωρούσε, αλλά εγώ µαζί µε τους συνοδούς µας έπρεπε να µείνω και να περιµένω εκεί, έξω απ την αυλή του ιερού. Η διαδικασία του χρησµού ήταν ιερή και απρόσιτη και µόνον εκείνος που ζητούσε τη συµβουλή του ία µπορούσε να την παρακολουθήσει. Πέρασε αρκετή ώρα περιµένοντας. Κάποια στιγµή, ένα ελαφρύ αεράκι φύσηξε για λίγο. Σήκωσα το κεφάλι κι είδα τα φύλλα της φηγού* να κινούνται σύµφωνα µε την πνοή του ανέµου, αφήνοντας έναν ανεπαίσθητο θρόισµα. Ανατρίχιασα άθελά µου. Είχα ήδη µάθει απ τον πατέρα, καθώς ερχόµαστε, ότι στις ρίζες της ιερής βαλανιδιάς κατοικεί ο ίας και από τον ήχο των φύλλων του εξαρτάται ο χρησµός που θα δώσουν οι µάντεις - ιερείς. Θα πρέπει αυτή την ώρα ο ίας να φανέρωνε την απάντησή του στις ερωτήσεις του πατέρα µου. Κάποτε ο πατέρας εµφανίστηκε. Ήταν σοβαρός αλλά έδειχνε χαρούµενος. Περίµενα να αποµακρυνθούµε '!" * φηγός: είδος βαλανιδιάς.

λίγο και κρεµάστηκα επάνω του. Ήθελα να µάθω όλα όσα έγιναν στον ιερό χώρο. Οι ιερείς που συνάντησα, άρχισε ο πατέρας, δέχθηκαν µε ευχαρίστηση το ανάθηµά* µου και το απόθεσαν στο εσωτερικό του ναού. Μου έδωσαν ένα πινάκιο* από µολύβι και σ αυτό έγραψα το ερώτηµά µου. Εκείνοι, αφού το πήραν, πλησίασαν το ιερό δέντρο και στάθηκαν αµίλητοι γύρω του. Αισθάνθηκα δέος και δεν τολµούσα ούτε να ανασάνω. Σε λίγο ο ίας δήλωσε την παρουσία του. Τα φύλλα της δρυός άρχισαν να θροΐζουν και προσεκτικά οι ιερείς παρακολουθούσαν τον ήχο τους. Όταν η δρυς εσίγησε, κι αφού οι ιερείς συζήτησαν για λίγο, µε πλησίασαν και µου φανέρωσαν την απάντηση του θεού. **" '&" * ανάθηµα: αντικείµενο που αφιερωνόταν από τους πιστούς στο θεό. * πινάκιο: λεπτό ορθογώνιο φύλλο µετάλλου. Στα µολύβδινα πινάκια από το ιερό της ωδώνης χαράσσονταν οι ερωτήσεις προς το µαντείο.

*!" Καθώς διηγιόταν και ξαναζούσε την εµπειρία του ο πατέρας φαινόταν ταραγµένος. Όταν οι θεοί φανερώνονται µπροστά σου, όταν σου δείχνουν τα σηµάδια τους, νιώθεις ίσως βαθύτερα πόσο η τύχη σου, η πορεία σου στο δρόµο της ζωής ως το θάνατο, συνδέεται µαζί τους. εν θα ξεχάσω τη σηµερινή µέρα, συνέχισε. Οι θεοί είναι πια ευνοϊκοί µαζί µας. Όταν µε το καλό γυρίσουµε θα προσφέρουµε θυσία στον Απόλλωνα και στη ιώνη*. Η υγεία θα ξαναγυρίσει στο σπιτικό µας και τη φετινή χρονιά τα χωράφια θα καρπίσουν και θα δώσουν διπλή σοδειά. Τριγυρνούσαµε ξαλαφρωµένοι στον ιερό χώρο. Ήµουν ακόµη µικρός και ζούσα στη ζεστή αγκαλιά του σπιτικού µου, χωρίς έγνοιες. Όµως µέσα µου άρχισε να στριφογυρίζει η κρυφή σκέψη πως όταν θα µεγάλωνα θα ερχόµουν και πάλι προσκυνητής, µε το δικό µου ανάθηµα, το δώρο του Νίκανδρου του Αµβρακιώτη στον µεγάλο ία, για να ζητήσω χρησµό για τη δική µου τύχη. Ο πατέρας διέκοψε οριστικά τις σκέψεις µου: Θα διανυκτερεύσουµεαπόψε κι αύριο θα µείνουµε να παρακολουθήσουµε τους αγώνες είπε, γεµίζοντάς µε χαρά. '#" * ιώνη: θεότητα που λατρευόταν στη ωδώνη µαζί µε τον ία, ως θεϊκό ζεύγος. Η λατρεία της καθιερώθηκε και σε άλλες ηπειρωτικές πόλεις όπως η Αµβρακία.

+(, Παρατήρησε την αναπαράσταση του ιερού της ωδώνης. Προσπάθησε να παρακολουθήσεις της πορεία του Νίκανδρου από την είσοδό του στο ιερό µέχρι την ιερά οικία και δείξε τη διαδροµή του. Στη συνέχεια παίξε µε τη µακέτα: Τοποθέτησε στη σωστή τους θέση, ένα - ένα τα κτήρια που συναντά: το στάδιο, το θέατρο, τους ναούς της Αφροδίτης, της Θέµιδος, της ιώνης και του Ηρακλή, την ιερά οικία. +*, Παρατήρησε την εικόνα του θεάτρου της ωδώνης και γράψε τα µέρη του αρχαίου θεάτρου. *'" '%"

+-, Σηµείωσε τη σωστή απάντηση: Πως λεγόταν τα καθίσµατα των θεατών στο θέατρο; ειδώλια εδώλια κερκίδες Πως λεγόταν το µέρος όπου κινούνταν ο χορός; +!, Αντιστοιχίζω αυτά που ταιριάζουν: χρησµός ανάθηµα πινάκιο ναός φηγός η ιερή βαλανιδιά κτήριο που αποτελούσε κατοικία του θεού αφιέρωµα στο θεό η απάντηση του θεού στους πιστούς φύλλο µετάλλου όπου έγραφαν τις ερωτήσεις προς το µαντείο σκηνή ορχήστρα θυµέλη Η λέξη εδώλιο χρησιµοποιείται σήµερα; Έχεις ακούσει που;............ -) " Η ωδώνη ήταν ένα πανελλήνιο ιερό κι εκεί γινόταν αθλητικοί και δραµατικοί αγώνες προς τιµή του ία. Γνωρίζεις άλλα αρχαία πανελλήνια ιερά και το όνοµα των αγώνων που γίνονταν σε αυτά;............ Ο Λυκίνος προσφέρει ως ανάθηµα στον ία ένα χάλκινο ειδώλιο για να είναι ο θεός ευνοϊκός µαζί του. Αναγνωρίζεις κάποια σηµερινή συνήθεια των πιστών που πηγαίνουν στην εκκλησία;........................ &! "

+., Βρες τις κρυµµένες λέξεις: -*" Α Π Θ Ρ Σ Π Γ Ε Ο Ν Ο Ξ Ε Λ Υ Β Ζ Ν Η Φ Ρ Χ Θ Β Ο Μ Ψ Τ Α Ρ Β Χ Σ Ρ Υ Κ Β Ε Ρ Σ Σ Κ Η Ν Η Ν Η Ψ Λ Β Μ Χ Ρ Η Σ Μ Ο Σ Θ Σ Η Ε Φ Τ Ι Τ Ε Μ Ν Τ Σ Φ Γ Η Τ Ξ Ρ Β Ο Ψ Υ Γ Ε Λ Π Ι Ν Α Κ Ι Ο Χ Κ Λ Ψ Ε Α Μ Ε Τ Ω Ν Α Ψ Ω Μ Α Β Ι Τ Υ Φ Κ Ο Ι Λ Ο Ν Χ Α Η Σ Α Ε Ν Ρ Ι Α Β Μ Ν Υ Γ Α Ν Ρ Ζ Ω Α Ν Α Θ Η Μ Α Γ &&"

&#"