ΔΡΑΣΗ 24 ΤΙΤΛΟΣ ΔΡΑΣΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΠΛΑΙΣΙΟΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΣΕ ΕΠΙΠΕΔΟ ΚΛΑΔΟΥ ΚΑΙ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΩΝ ΤΩΝ ΚΑΤΑΣΤΑΤΙΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΠΑΡΑΔΟΤΕΟΥ ΤΙΤΛΟΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΕΚΘΕΣΗ ΜΕ ΒΑΣΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΟΥ ΘΑ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΛΗΦΘΟΥΝ ΥΠΟΨΗ ΣΕ ΕΝΑ ΣΧΕΔΙΟ ΔΡΑΣΗΣ ΣΤΟΝ ΠΡΩΤΟΓΕΝΗ ΤΟΜΕΑ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΦΟΡΕΑΣ ΓΕΝΙΚΗ ΣΥΝΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ ΑΓΡΟΤΙΚΩΝ ΣΥΛΛΟΓΩΝ ΕΛΛΑΔΑΣ ( ΓΕΣΑΣΕ) ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ 2007 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΚΟΙΝΟΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΑΛΛΩΝ ΠΟΡΩΝ 1
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Α. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Β. Η ΘΕΣΗ ΚΑΙ Η ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΗΣ ΗΛΙΚΙΑΚΗΣ ΟΜΑΔΑΣ 55-64 ΕΤΩΝ Γ. ΚΑΤΑΣΤΑΤΙΚΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΔΥΝΑΜΙΚΟΥ α) Η «βιομηχανική» πρωτογενής παραγωγή β) Η απασχόληση στην αγροτική εκμετάλλευση γ) Ο κοινωνικός Διάλογος εργοδοτών και μισθωτών στην Ευρωπαική Γεωργία Δ. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 2
Α. Εισαγωγή Η παρούσα Έκθεση, βασίζεται στα πορίσματα της Δράσης 23 «Καινοτόμες προσεγγίσεις εφαρμογών κοινωνικού διαλόγου - η περίπτωση της ενεργού γήρανσης». Το εν λόγω κείμενο, το οποίο καταγράφει τόσο τις απόψεις των κοινωνικών εταίρων όσο και τη διεθνή εμπειρία, καταλήγει σε συμπέρασμα που αφορούν : - τους λόγους για τους οποίους οι κοινωνικοί εταίροι θεωρούν ότι θα πρέπει να προωθηθούν οι διαδικασίες κοινωνικού διαλόγου - τα πεδία ενδιαφέροντος κοινωνικού διαλόγου - τα επίπεδα ανάπτυξης κοινωνικού διαλόγου - τις πλέον αποτελεσματικές στρατηγικές που αφορούν τους μεγαλύτερους εργαζόμενους και τις επιχειρήσεις - τις στρατηγικές στο πεδίο της διαμόρφωσης των μισθών - τις στρατηγικές στο πεδίο της οργάνωσης του χρόνου εργασίας - τη συνεχιζόμενη κατάρτιση -τις συνθήκες εργασίας - την εξέλιξη της σταδιοδρομίας του εργαζόμενου - τις υποστηρικτικές υπηρεσίες Αντικείμενο της παρούσας Έκθεσης αποτελεί η ανάδειξη ενός σχεδίου δράσης για το σχεδιασμό και την εφαρμογή πολιτικών που ευνοούν την ενεργό γήρανση. Το εν λόγω σχέδιο απευθύνεται τόσο στις επιχειρήσεις όσο και τους κλαδικούς τους φορείς, που μπορούν να ενσωματώσουν στα καταστατικά κείμενα διοίκησης του ανθρώπινου δυναμικού, δηλαδή τις συλλογικές εργασίες, τους κανονισμούς προσωπικού ή λειτουργίας μιας επιχείρησης, δέσμη μέτρων που υποστηρίζουν την ενεργό γήρανση. Εκ πρώτης όψεως, η εφαρμογή ενός τέτοιου σχεδίου δράσης στον πρωτογενή τομέα, εμφανίζεται ανεδαφική. Ο 3
πρωτογενής τομέας βασίζεται σε μικρομεσαίες οικογενειακού τύπου εκμεταλλεύσεις, με εποχιακή απασχόληση οικονομικών μεταναστών και με κυρίαρχη την λειτουργία κοινών Κοινοτικών - εθνικών πολιτικών που ενισχύουν την πρόωρη συνταξιοδότηση του αυτοαπασχολούμενου αγρότη από το επάγγελμα και την ένταξη νέων σε ηλικία σε αυτό. Ωστόσο, παρά τις όποιες ιδιομορφίες του πρωτογενούς τομέα, υπάρχει έδαφος για την ανάπτυξη ενός πλαισίου κοινωνικού διαλόγου που αφορά την απασχόληση των πιο ηλικιωμένων και την προσφορά τους. 4
Β. Η θέση και η δυναμική της ηλικιακής ομάδας 55-64 ετών Όπως προκύπτει από τις προηγούμενες Δράσεις του Προγράμματος, οι τάσεις απασχόλησης των αγροτών ηλικίας άνω των 55 ετών παρουσιάζει την εξής εικόνα. Κατ αρχήν η ηλικιακή ομάδα 55-64 ετών μειώνεται με ταχύτερους ρυθμούς από τη συνολική απασχόληση στον πρωτογενή τομέα. Παρά τις επιφυλάξεις που έχουν διατυπωθεί στην Δράση 1 για την ορθότητα και μεθοδολογία των Ερευνών Εργατικού Δυναμικού τουλάχιστον στην Γεωργία, ενδεικτικά αναφέρεται ότι το ειδικό βάρος της εν λόγω ηλικιακής κατηγορίας, μειώθηκε την τελευταία δεκαετία από το 31% στο 23%. Η εξέλιξη αυτή επηρεάζει τη σημασία της αγροτικής απασχόλησης σε σύγκριση με την υπόλοιπη οικονομία. Πριν μια δεκαετία για παράδειγμα, ένας στους δυο περίπου απασχολούμενους ηλικίας 55 έως 64 ετών ήταν αγρότης. Σήμερα το ποσοστό αυτό τείνει να μειωθεί στο ένας στους τέσσερις. Ωστόσο ο αριθμός των πιο ηλικιωμένων αγροτών παραμένει ιδιαίτερα υψηλός. Περίπου ένας στους δυο αρχηγούς αγροτικών εκμεταλλεύσεων είναι ηλικίας άνω των 55 ετών. Από αυτούς οι μισοί ανήκουν στην ομάδα στόχο και οι άλλοι μισοί είναι 65 ετών και άνω. Ας σημειωθεί ότι το φαινόμενο γήρανσης χαρακτηρίζει τόσο τη Γεωργία των χωρών του Ευρωπαϊκού Νότου, όσο και χωρών όπου ο αγροτικός τομέας είναι ήσσονος σχετικής σημασίας και ειδικού βάρους, όπως η Βρετανία. Οι παραπάνω τάσεις σχετίζονται με τη θέση στο επάγγελμα και το φύλο. Ο ανδρικός πληθυσμός της ομάδας στόχου μειώνεται με μεγαλύτερους ρυθμούς από τον αντίστοιχο των γυναικών. Μεγαλύτερη συγκριτικά μείωση παρατηρείται στους αυτοαπασχολούμενους άνδρες σε αντίθεση με τις γυναίκες 5
που παρουσιάζουν σταθερότητα. Μεγάλη μείωση επίσης παρατηρείται στις γυναίκες συζύγους που βοηθούν στις αγροτικές εργασίες και δεν αμείβονται. Το ίδιο διάστημα ο αριθμός των πιο ηλικιωμένων αγρεργατών παραμένει ιδιαίτερα χαμηλός. Έτσι σε σύνολο 135.000 απασχολούμενων στον πρωτογενή τομέα ηλικίας 55-64 ετών, ποσοστό 2% είναι μισθωτοί, 6% είναι εργοδότες και το υπόλοιπο 92% είναι αυτοαπασχολούμενοι ή συμβοηθούντα μη αμειβόμενα μέλη της οικογένειας. Οι τάσεις αυτές έχουν διάφορες ερμηνείες. Κατ αρχήν ο αριθμός των πιο ηλικιωμένων αγρεργατών είναι χαμηλός λόγω του μικρού ενδιαφέροντος του επαγγέλματος. Ο κοπιαστικός χαρακτήρας, του οι αντίξοες συνθήκες εργασίας που συχνά επικρατούν, καθιστούν το επάγγελμα δύσκολο για πιο ηλικιωμένους ανθρώπους. Σε όλα αυτά πρέπει να προστεθούν οι κοινωνικές αντιλήψεις που υφίστανται, δεδομένου ότι η αποστροφή ενασχόλησης με χειρονακτικές ανειδίκευτες εργασίες στην ύπαιθρο. Κατά το πρόσφατο παρελθόν, οι ανάγκες μισθωτής εργασίας καλύπτοντο από την απασχόληση κατόχων μικρών εκμεταλλεύσεων των φτωχότερων στρωμάτων της υπαίθρου, τους κατοίκους προβληματικών και μειονεκτικών περιοχών ή τους τσιγγάνους. Ωστόσο την τελευταία δεκαπενταετία η έλευση μεγάλου αριθμού οικονομικών μεταναστών ανέτρεψε τα δεδομένα. Τα άτομα αυτά ήταν σαφώς νεότερων ηλικιών, βασικό γνώρισμα όλων των μεταναστευτικών ρευμάτων, και είχαν, ή συνεχίζουν να έχουν, τη Γεωργία ως πρώτη τους απασχόληση. Τα δεδομένα αυτά εξηγούν την απουσία σημαντικού αριθμού μισθωτών ηλικίας 55-64 ετών στον πρωτογενή τομέα. Σε ότι αφορά τους αυτοαπασχολούμενους, που αποτελούν και τον κύριο όγκο απασχολούμενων, πρέπει να τονιστούν τα εξής γνωρίσματα. Κατ αρχήν υποαπασχολούνται σε μεγάλο βαθμό, υψηλότερο από ότι ισχύει για το σύνολο των αγροτών. Επιπλέον, είναι κάτοχοι μικρών παραγωγικών μονάδων ( για παράδειγμα ένας στους δυο κατέχει λιγότερο από 20 στρέμματα γης ), όπως εξάλλου συμβαίνει και με τους 6
υπόλοιπους εισοδήματα. αγρότες, γεγονός που εξηγεί τα χαμηλά τους Οι αλλαγές της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής, ο περιορισμός της προστασίας και των εγγυημένων τιμών, το άνοιγμα και η απορρύθμιση των αγορών, οι δυσκολίες προσαρμογής στα νέα δεδομένα δημιουργούν αίσθημα αβεβαιότητας και εμπεδώνουν την επιθυμία πρόωρης φυγής. Ωστόσο η επιθυμία αυτή ενισχύεται και από δυο άλλους παράγοντες. Πρώτον, την ύπαρξη κοινοτικών /εθνικών προγραμμάτων πρόωρης συνταξιοδότησης αυτοαπασχολούμενων αγροτών ηλικίας 55-64 ετών. Για το σκοπό αυτό η Ελλάδα, σε αντίθεση με άλλες χώρες μέλη, διαθέτει σημαντικούς πόρους των Κοινοτικών Πλαισίων Στήριξης. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι το ένα τέταρτο των πόρων που κατευθύνθηκαν για την ανάπτυξη του πρωτογενούς τομέα και της υπαίθρου κατά την Τρίτη Προγραμματική Περίοδο, αφορούσαν προγράμματα πρόωρης συνταξιοδότησης. Η δεύτερη παράμετρος σχετίζεται με τα ζητήματα διαδοχής των γενεών. Η επιθυμία του νεότερου να αναλάβει τη διαχείριση της αγροτικής εκμετάλλευσης, η ύπαρξη πολιτικών κινήτρων και ευνοϊκής μεταχείρισης όσων πάρουν τη θέση του πρόωρα συνταξιοδοτηθέντος γονέα, ενισχύει την επιθυμία για πρόωρη αποχώρηση. Όλα αυτά τα δεδομένα οριοθετούν εν πολλοίς το χαρακτήρα και το περιεχόμενο του Κοινωνικού Διάλογου για τη διαχείριση της Ενεργού Γήρανσης. 7
Γ. Καταστατικά διοίκησης ανθρώπινου δυναμικού α. Η «βιομηχανική» πρωτογενής παραγωγή Ένα πολύ μικρό τμήμα της πρωτογενούς παραγωγής γίνεται σε «βιομηχανική» βάση. Ορισμένες επιχειρήσεις, οι οποίες ουσιαστικά ανήκουν στον κλάδο της βιομηχανίας τροφίμων, ασχολούνται εν μέρει και με παραγωγικές δραστηριότητες πρωτογενούς χαρακτήρα, όπως για παράδειγμα την εκτροφή πουλερικών και τις ιχθυοκαλλιέργειες. Ο διαχωρισμός των εργαζόμενων σε αυτές μπορεί να γίνει για ασφαλιστικούς λόγους. Ενώ όλοι όσοι απασχολούνται στην επεξεργασία και το εμπόριο ασφαλίζονται στο ΙΚΑ, ή σε αντίστοιχα κλαδικά Ταμεία, το τμήμα εκείνων των εργαζομένων που ασχολείται με δράσεις πρωτογενούς παραγωγής, ασφαλίζεται συνήθως στον ΟΓΑ. Ως τέτοιες δράσεις νοούνται με βάση το Νόμο 3232 /2004, εκείνες που εκτελούνται χειρονακτικά ή με μηχανικά μέσα, οι οποίες συμβάλλουν στην παραγωγή αγροτικών προϊόντων και την αρχική και με συνήθη μέσα επεξεργασίας τους, που τα καθιστά εμπορεύσιμα και κατάλληλα προς διάθεση ή κατανάλωση. Στις αγροτικές εργασίες περιλαμβάνονται : - οι εργασίες σποράς, φύτευσης, περιποίησης γης, συγκομιδής - το πρώτο στάδιο επεξεργασίας, όπως διαλογή, συλλογή, ξήρανση, καθαρισμός και απολύμανση - οι εργασίες εκκόλαψης, φύλαξης, πάχυνσης και περιποίησης ζώων - η καταπολέμηση επιβλαβών φυτών και ζώων, καθώς και ο ψεκασμός φυτών και εδάφους Οι εν λόγω ρυθμίσεις αν και σχεδιάσθηκαν για τους απασχολούμενους στις αγροτικές εκμεταλλεύσεις, ή αυτοαπασχολούμενους αγρότες που εργάζονται και ως ανειδίκευτοι σε κάποιες τοπικές επιχειρήσεις, συχνά αξιοποιούνται και από μονάδες οι οποίες ασφαλίζουν τους 8
εργαζόμενους αυτούς στην 5 η τουλάχιστον κλίμακα του ΟΓΑ, καταβάλλοντας 138,49 Ευρώ το μήνα. Ωστόσο, το γεγονός ότι όποιος έχει άνω των 3000 ενσήμων, ακόμη και αν ασχολείται ως ανειδίκευτος εργάτης πρωτογενούς παραγωγής μπορεί να επιλέξει το ΙΚΑ, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι πιο ηλικιωμένοι απασχολούμενοι δεν είναι ασφαλισμένοι στον ΟΓΑ. Η διαπίστωση αυτή επιβεβαιώθηκε και από συζητήσεις που έγιναν με εκπροσώπους των μεγαλύτερων εταιρειών του κλάδου. Σε κάθε περίπτωση οι επιχειρήσεις «βιομηχανικής» Γεωργίας δεν έχουν καμιά ειδική πρόβλεψη που αφορά άμεσα ή έμμεσα τους πιο ηλικιωμένους. Η μοναδική ειδική συλλογική σύμβαση που υφίσταται, είναι μεταξύ του Συνδέσμου Ελληνικών Θαλασσοκαλλιεργειών και των Τεχνολόγων Ιχθυολογίας. Ωστόσο και αυτή η Σύμβαση δεν κάνει αναφορές για τους πιο ηλικιωμένους απασχολούμενους. Αντίθετα κάποιες αναφορές υφίστανται σε όσους απασχολούνται σε επιχειρήσεις συνεταιριστικής μορφής. Όλοι οι εργαζόμενοι, ανεξάρτητα αν υπάγονται στον ΟΓΑ, το ΙΚΑ-ΤΑΥΣΟ ή σε άλλο Ταμείο, καλύπτονται από τη Συλλογική Σύμβαση Εργασίας και τα καταστατικά διοίκησης που συμφωνούνται μεταξύ ΠΑΣΕΓΕΣ και ΟΣΕΓΟ. Στα κείμενα αυτά προβλέπονται κίνητρα πρόωρης αποχώρησης, αν το επιθυμούν και οι δύο πλευρές, υπό τον όρο ο,τι : - ο απασχολούμενος είναι ηλικίας 60 ετών και έχει συμπληρώσει 33 έτη και 6 μήνες πλήρους συντάξιμης και πραγματικής εργασίας - ο απασχολούμενος είναι ηλικίας 62 ετών και έχει συμπληρώσει 34 έτη πλήρους εργασίας Σε κάθε περίπτωση, τα μέτρα αυτά εφαρμόσθηκαν στην προσπάθεια εξυγίανσης προβληματικών συνεταιρισμών και συχνά αποτέλεσαν μέρος οργανωτικής αναδιάρθρωσης που είχε συμφωνηθεί με πιστωτές της οργάνωσης ή υπηρεσίες του Δημοσίου. β. Η απασχόληση στην αγροτική εκμετάλλευση 9
Καταστατικά διοίκησης ανθρώπινου δυναμικού στις αγροτικές εκμεταλλεύσεις δεν υφίσταται. Ο εργοδότης αναλαμβάνει την υποχρέωση να καταβάλει τις ασφαλιστικές εισφορές στον ΟΓΑ και να καταθέσει για κάθε ημερολογιακό τρίμηνο βεβαίωση απασχόλησης στην οποία αναφέρεται το προσωπικό που απασχολεί και το αντικείμενο της απασχόλησης. Συλλογικές Συμβάσεις δεν υφίσταται, τόσο εξ αιτίας των κενών αντιπροσωπευτικότητας από πλευράς των αγρεργατών, αλλά κυρίως λόγω του γεγονότος ότι οι αμοιβές καθορίζονται με την ελεύθερη διαπραγμάτευση των συνθηκών της τοπικής αγοράς εργασίας και υπερβαίνουν τα επίπεδα αμοιβών του ανειδίκευτου εργάτη της Εθνικής Συλλογικής Σύμβασης. Παρόμοια εικόνα παρατηρείται και με τους αλλοδαπούς εργαζόμενους που προσκαλούνται να απασχοληθούν στην αγροτική οικονομία. Ο προσκαλών υποβάλει Βεβαίωση Απασχόλησης και καταβάλλει τις εισφορές ενός τριμήνου. Η αποχώρηση του προσκληθέντες αλλοδαπού αποδεικνύεται από την αναγγελία στον ΟΑΕΔ της οικιοθελούς αποχώρησης του ή της καταγγελίας της συμβάσεως του, καθώς και από κάθε επίσημο έγγραφο στοιχείο του εργοδότη ή δημόσιας αρχής. Τέλος, για το ύψος των αμοιβών, ισχύουν τα όσα προαναφέρθηκαν. Σε κάθε περίπτωση ο αριθμός απασχολούμενων ηλικίας 55-64 είναι εξαιρετικά μικρός και ανέρχεται συνολικά σε μερικές εκατοντάδες άτομα. γ. Ο Κοινωνικός Διάλογος Εργοδοτών και μισθωτών στην Ευρωπαϊκή γεωργία Ο διάλογος εργοδοτών και μισθωτών σε Ευρωπαϊκό επίπεδο αφορά κατά βάση δυο ζητήματα : την επαγγελματική κατάρτιση και την ασφάλεια και υγιεινή στους χώρους εργασίας. Οι συζητήσεις και οι συμφωνίες που έχουν συναφθεί, γίνονται μεταξύ της COPA και της EFFAT ( ETUC), δηλαδή των ευρωπαϊκών οργανώσεων που εκπροσωπούν τους 10
εργοδότες και αυτοαπασχολούμενους αγρότες, και τους μισθωτούς αγρεργάτες. Ο διάλογος για την επαγγελματική κατάρτιση μεταξύ των δυο μερών και με τη συμβολή της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, συστηματοποιήθηκε μετά τη Σύνοδο Κορυφής της Λισσαβόνας. Κρίθηκε ο,τι η βελτίωση της απασχόλησης στη Γεωργία μπορεί να επέλθει με την βελτίωση της ανταγωνιστικότητας των αγροτικών εκμεταλλεύσεων και τη βελτίωση του επιπέδου εκπαίδευσης και κατάρτισης. Για τους λόγους αυτούς συμφωνήθηκαν το Δεκέμβριο του 2002 : - ένα πλαίσιο αναγνώρισης και αναφοράς των διπλωμάτων αγροτικής κατάρτισης - η ανάγκη διαμόρφωσης του περιεχομένου κατάρτισης - η αξιολόγηση του επιπέδου κατάρτισης - το εξεταστικό ελεγκτικό σύστημα - η οργάνωση του επαγγελματικού προσανατολισμού Επιπλέον για να υποβοηθηθεί η κινητικότητα αγρεργατών μεταξύ των κρατών μελών της Ε.Ε., συμφωνήθηκε το Μάιο του 2007, η αναγκαιότητα διαμόρφωσης ενός ενιαίου πιστοποιητικού εκπαίδευσης και ενός οδηγού περιγραφής αγροτικών δεξιοτήτων. Το πιστοποιητικό αυτό θα έχει τη μορφή «Agripass» κατά τα πρότυπα του «Europass» του CEDEFOP. Ο διάλογος και οι συμφωνίες που επιτεύχθηκαν για τα ζητήματα αυτά, δεν αφορούσαν άμεσα ή έμμεσα θέματα που άπτονται την διαχείριση της ενεργού γήρανσης. Αντίθετα, το δεύτερο αντικείμενο του Ευρωπαϊκού διαλόγου, δηλαδή η υγιεινή και ασφάλεια στο χώρο εργασίας, συχνά σχετίζεται με την ηλικία. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή κρίνει ο, τι τα ατυχήματα και οι επαγγελματικές ασθένειες στον αγροτικό τομέα συνεχίζουν να παραμένουν υψηλές, εκτός των άλλων λόγω της σχετικά μεγάλης συμμετοχής ηλικιωμένων στον οικονομικά ενεργό αγροτικό πληθυσμό. Αν και σε Ευρωπαϊκό επίπεδο έχει επέλθει συμφωνία μόνο στο θέμα των μυοσκελετικών παθήσεων και επιπτώσεων, σε πολλές Ευρωπαϊκές χώρες, μετά από ευρύ διάλογο μεταξύ 11
των κοινωνικών εταίρων και της Πολιτείας εφαρμόζονται δράσεις που αφορούν : εκστρατείες ευαισθητοποίησης προγράμματα πρόληψης εφαρμογής καλών πρακτικών επιμόρφωσης για τη χρήση νέων μηχανημάτων και τεχνικών επαφής με ζώα πτώσης από ύψος χρήσης χημικών κλπ. Παρά το γεγονός τα μέτρα αυτά αφορούν όλους τους απασχολούμενους στην γεωργία, η υπάρχουσα εμπειρία καταδεικνύει ότι συνήθως ευαισθητοποιούν τους πιο ηλικιωμένους αγρότες. Για παράδειγμα στην Ολλανδία, όπου κατεγράφησαν οι συμμετέχοντες, αποδείχθηκε ότι ποσοστό άνω του 50% αφορούσε τους πιο ηλικιωμένους. 12
Δ. Συμπεράσματα Οι αυτοαπασχολούμενοι και τα συμβοηθούντα μη αμειβόμενα μέλη της οικογένειας, αποτελούν την κυρίαρχη μορφή απασχολούμενων ηλικίας 55-64 ετών στον πρωτογενή τομέα. Είναι εξάλλου αυτοί που παρουσιάζουν έντονη κινητικότητα, σημαντική μείωση του μεγέθους των, επιθυμούν ή πιέζονται να εγκαταλείψουν πρόωρα το επάγγελμα τους. Συνεπώς ο Κοινωνικός Διάλογος πρέπει να εστιάζεται και να αφορά πρωτίστως τους αυτοαπασχολούμενους. Εξάλλου ο αριθμός των μισθωτών είναι ιδιαίτερα μικρός, ενώ με τις εξαιρέσεις του πρωτογενούς τομέα «βιομηχανικής» βάσης, δεν υφίστανται καταστατικά κείμενα ή συλλογικές συμβάσεις που θα επέτρεπαν τη λήψη κάποιων μέτρων. Παρά τη φθίνουσα τάση που επικρατεί, το ειδικό βάρος των πιο ηλικιωμένων αγροτών παραμένει ιδιαίτερα υψηλό τόσο στον αγροτικό τομέα όσο και το σύνολο της οικονομίας. Για τους λόγους αυτούς η ανάπτυξη του Κοινωνικού Διαλόγου κρίνεται αναγκαία και επιβεβλημένη. Εξάλλου, η ένταση των προγραμμάτων πρόωρης συνταξιοδότησης και συνεπώς οι επιπτώσεις τους, αναμένεται να περιορισθούν. Ο Κοινωνικός Διάλογος δεν μπορεί να αναπτυχθεί σε ενδοεπιχειρισιακό ή συλλογικό επίπεδο εργοδοτών και εργαζόμενων. Αφορά κυρίως το διάλογο μεταξύ των αυτοαπασχολούμενων αγροτών, των κοινωνικών εταίρων και τους φορείς της Πολιτείας. Αντικείμενο του Διαλόγου πρέπει να αποτελέσει : - Το εύρος, το περιεχόμενο και οι προυποθέσεις ένταξης στα προγράμματα πρόωρης συνταξιοδότησης 13
- η σταθερότητα του πλαισίου λειτουργίας της ΚΑΠ και των εθνικών πολιτικών - Η βελτίωση των δομών πληροφόρησης και τεχνικής υποστήριξης - Η συστηματική προσπάθεια προσανατολισμού σε νέες καλλιεργητικές πρακτικές που συνάδουν με τις δεξιότητες και εμπειρίες των πιο ηλικιωμένων και για τις οποίες εμφανίζεται μια ιδιαίτερα υψηλή ζήτηση - η στροφή σε παράλληλες εξωγεωγικές δραστηριότητες που συνδυάζονται με το αγροτικό επάγγελμα - η ευαισθητοποίηση και ενημέρωση σε ζητήματα ασφαλείας και υγιεινής - η υλοποίηση μέτρων που περιορίζουν την υποαπασχόληση, την οικονομική ή κοινωνική περιθωριοποίηση. 14