ΚΕΦΑΛΑΙΟ A O ΝΑΟΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΑ ΔΙΑΘΗΚΗ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ A O ΝΑΟΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΑ ΔΙΑΘΗΚΗ

Α.1 Ὁ Ναός ὡς κατοικία τοῦ Θεοῦ ρχα ος στορικός Πλούταρχος γραφε: «νιέρου δ πόλεως κα θέου μ χρωμένης ε χα ς μηδ ρκοις μηδ μαντείαις μηδ θυσίαις π γαθο ς μηδ ποτροπα ς κακ ν ο δείς στιν, ο δ σται γεγονώς θεατής» 10. Σέ λους σχεδόν τούς λαούς καί λες τίς θρησκε ες, παλαιές καί νέες, ο νθρωποι α σθάνθηκαν τήν νάγκη νά προσκυνήσουν τό Θεό, νά το προσφέρουν θυσίες σέ τόπους πού διάλεξαν γι α τό τό σκοπό 11, τόποι ο πο οι συνήθως ταν ψηλοί 12, συχοι καί σέ περιοχές φυσικο κάλλους, στε νά ποβάλλουν τήν παρουσία τ ς θεότητας. τσι, γιά παράδειγμα, ο σσυροβαβυλώνιοι συγκεντρώνονταν γιά νά λατρεύσουν τούς θεούς σέ ε φορες πεδιάδες 13 ο 10. Πρός Κωλώτην, 1125.Ε 3-6, ν Πλουτάρχου θικά, τόμ. 6.2, κδ. R. Westman, Plutarchi Moralia, Teubner, Leipzig 1959 2, σ. 173-215. 11. Πρβλ. πισκόπου Διονυσίου Λ. Ψαριανο, «θεία λειτουργία», κδ. γ, θ ναι 1990, σ. 39. 12. Gheorghe Safta τήν πιλογή το ψηλότερου τόπου μι ς νορίας γιά τό χτίσιμο μι ς κκλησίας τή θεωρε ς ναν τρόπο πενθύμισης τι Κύριος βρίσκεται διαρκ ς νάμεσα στό λογικό Του ποίμνιο, μέ τή μορφή τ ς θείας ε χαριστίας πού φυλάσσεται στό ερό ρτοφόριο πί τ ς γίας τραπέζης (βλ. Îndrumātor liturgic, δ κδοση). 13. Γιά τίς θρησκευτικές ντιλήψεις τ ν σσυροβαβυλωνίων, βλ. σχετικά ν Campbell R. Thompson, μεταφρ., The Devils and Evil Spirits of Babylonia, London, 1903-1904, E. Behrens, Assyrische-Babylonische Briefe kultischen Inhalts, Leipzig, 1906, M. Jastrow, Die Religion Babyloniens und Assyriens, Giessen, 1912, B. Meissner, Babylonien und Assyrien, 2 τόμ. Heidelberg, 1925, S. Langdon, Babylonian Menologies and the Semitic Calendars. London, 1935. (Schweich Lectures, 1933.), K. F. Müller. Das assyrische Ritual, Leipzig, 1937, N. S. Kramer, Sumerian Mythology, Philadelphia, 1944, E. Dhorme, Les Religions de Babylonie et d Assyrie, Paris, 1945, Ivan Engnell, Studies in Divine Kingship in the Ancient Near East, Uppsala, 1945.

24 Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΣ ΝΑΟΣ Πέρσες λάτρευαν τούς θεούς σέ ψηλά ροπέδια 14 ο Γκετοδάκες στίς κορυφές τ ν βουν ν, ν ο Γαλάτες καί ο Κέλτες 15 στά πάτητα δάση, τά γεμ τα σκιά, στά σπήλαια καί τίς πηγές. Ο ε δωλολάτρες λοιπόν λάτρευαν τούς θεούς τους σέ τόπους φυσικά τοπία πού τούς ντυπωσίαζαν καί που α σθάνονταν πιό κοντά στή θεότητα καί που τούς προδιέθεταν ε νοϊκά στήν προσευχή, τήν προσκύνηση 14. Γιά τή θρησκεία τ ν ρχαίων Περσ ν, βλ. J. H. Moulton, Early Zoroastrianism, London, 1913, R. Pettazzoni, La religione di Zarathustra nella storia religiosa dell Iran, Bologna, 1920, E. Benveniste, The Persian Religion According to the Chief Greek Texts, Paris, 1929, L. H. Gray, The Foundations of the Iranian Religions, The Journal of the K. R. Cama Oriental Institute 15, 1929, J. Scheftelowitz, Die Zeit als Schicksalsgottheit in der indischen und iranischen Religion (Kâla und Zurvan), Stuttgart, 1929, H. Lommel, Die Religion Zarathustras nach dem Awesta dargestellt, Tübingen, 1930, J. Duchesne-Guillemin, La religion de l Iran ancien, Paris, 1962, G. Gnoli, «Problems and Prospects of the Studies on Persian Religion,» in Problems and Methods of the History of Religions, Numen 19, suppl., Leiden, 1971, pp. 67-101, T. Burrow, «The Proto-Indoaryans,» JRAS, 1973, pp. 123-40, M. Boyce, Zoroastrians. Their Religious Beliefs and Practices, London, 1979, I. P. Couliano, Les gnoses dualistes d Occident. Histoire et mythes, Paris, 1990, J. Kellens, Zoroastre et l Avesta ancien. Quatre leçons au Colleàge de France, Paris, 1991, το δίου, Le pantheon de l Avesta ancien, Wiesbaden, 1994. 15. Σχετικά μέ τή θρησκεία τ ν ρχαίων Κελτ ν, βλ. Anne Ross, Pagan Celtic Britain: Studies in Iconography and Tradition, Routledge and Kegan Paul, London, 1967, τ ς δίας, The Everyday Life of the Pagan Celts, Transworld, London, 1970, Proinsias MacCana, Celtic Mythology, Peter Bedrick, New York, 1968, 1991, Barry Cunliffe, The Celtic World: An Illustrated History of the Celtic Race, Their Culture, Customs and Legends, McGraw-Hill, New York, 1979, Ellis R. Hilda Davidson, Myths and Symbols in Pagan Europe: Early Scandinavian and Celtic Religions, Syracuse University Press 1988, Ward Rutherford, Celtic Mythology: Nature & Influence of Celtic Myth - Druidism to Arthurian Legend, The Aquarian Wellingborough, 1987, το δίου Celtic Lore: The History of the Druids and Their Timeless Traditions, Thorsons 1993, Jean Louis Brunaux, ( γγλ. Μεταφρ.) The Celtic Gauls: Gods, Rites and Sanctuaries, B. A. Seaby Ltd, London, 1988, Miranda Green ( κδ.), Dictionary of Celtic Myth and Legend, Thames & Hudson Ltd., London, 1992, τ ς δίας, Celtic Goddesses: Warriors, Virgins and Mothers, G. Braziller, New York, 1996, τ ς δίας, The Gods of the Celts, Sutton Publishing 1998, Nora Chadwick, The Celts, Penguin Books New York, 19982, τ ς δίας, The Ancient Celts, Oxford University Press New York, 1997, Peter Ellis Berrisford, The Chronicles of the Celts: New Tellings of Their Myths and Legends, 1999.

Ο ΝΑΟΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΑ ΔΙΑΘΗΚΗ 25 καί τή θυσία. Σ α τούς τούς τόπους ργότερα χτισαν ερά καί στή συνέχεια ναούς προορισμένους γιά τή λατρεία τ ν θε ν 16. με ς δ θά ναφερθο με στήν παγανιστική-ε δωλολατρική λατρευτική παράδοση, κατά πρ το λόγο, καί στήν ουδαϊκή λατρευτική παράδοση, κατά δεύτερο καί κύριο λόγο, καθόσον α τές ο δύο λατρευτικές παραδόσεις σχετίζονται μέ τήν μφάνιση καί ξέλιξη τ ς χριστιανικ ς λατρείας, μέρος τ ς ποίας ε ναι καί Ναός. Ε άγγελος Θεοδώρου ξετάζοντας τό λο θέμα τ ν θνικ νε δωλολατρικ ν πιδράσεων πί τ ς χριστιανικ ς λατρείας κάνει λόγο γιά μία ντονη, κατ αρχήν, πιφύλαξη πό μέρους τ ς ρχαίας κκλησίας πρός,τιδήποτε θύμιζε τήν θνική θρησκεία καί λατρεία. Λίγο ργότερα κκλησία μετά τήν δραίωσή της καί τή στήριξη πό τούς Ρωμαίους α τοκράτορες 17, χωρίς νά α σθάνεται πλέον τόν κίνδυνο λλοτριώσεως πό τίς θνικές λατρευτικές παραδόσεις, φέθηκε συνειδητά στήν πίδραση πάνω σέ περιφερειακ ς σημασίας ψεις τ ς θνικ ς λατρείας, πως ε ναι τέχνη καί συγκεκριμένα κκλησιαστική ρχιτεκτονική, ζωγραφική, μουσική, γλώσσα, τό θνικό ορτολόγιο κ.. σον φορ μως τά ερά μυστήρια τ ς κκλησίας σέ σχέση μέ τίς μυστηριακές τελετές τ ν θνικ ν π ρξε κάθετος διαχωρισμός, 16. Πρβλ. Ene Branisţe, Liturgica Generală, Βουκουρέστι 1985, σ. 347. Γιά τά συχνά ναφερόμενα στήν Π.Δ. «ψηλά» ς τόπους ε δωλολατρικ ς λατρείας βλ. Ν. λυμπίου, «Τό βαμά ς χ ρος λατρείας στό ρχα ο σραήλ», θ ναι 1991. 17. Θεοδώρου Ε αγ., Μαθήματα Λειτουργικ ς (τε χ. Α ), θήνα 1975, σ. 315. Γιά τήν στορία, ξέλιξη καί ν γένει διαμόρφωση τ ς χριστιανικ ς λατρείας διαδραμάτισε σπουδα ο ρόλο στάση τ ς κεντρικ ς ξουσίας καί πιό συγκεκριμένα το α τοκράτορα. Σταθμό πετέλεσε σφαλ ς τό διάταγμα περί νεξιθρησκείας τ ν Μεδιολάνων (313 μ.χ.) το Μ. Κωνσταντίνου, ε νοια πού πέδειξε ναντι το χριστιανισμο Μ. Κωνσταντ νος καί ναγνώριση το χριστιανισμο ς πίσημης θρησκείας το ρωμαϊκο κράτους πί α τοκράτορος Θεοδοσίου το Μεγάλου (379-395 μ.χ.). Πρβλ.. Φουντούλη, Λειτουργική Α, Θεσσαλονίκη 2004, σ. 28. Πρβλ. κόμη Jacob Burckhardt, The Age of Constantine the Great, Pantheon books Inc., New York, 1949, Lane Robin Fox, Pagans and Christians, Harper Collins Publishing, San Francisco, CA, 1986, Michael Grant, Constantine the Great: The Man and His Time, McMillian Publishing Co., New York, 1993, που κτενε ς ναφορές στή στάση το Μ. Κωνσταντίνου γιά τό Διάταγμα τ ν Μεδιολάνων.

26 Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΣ ΝΑΟΣ καμία συσχέτιση, μάλιστα καί πολεμική τ ν θνικ ν «μυστηρίων». πό τόν δ α ώνα καί ξ ς, ταν πλέον θνική λατρεία καί τά θνικά μυστήρια φτασαν σέ μεγάλη κατάπτωση καί γιναν ντελ ς κίνδυνα γιά τή μορφή καί τό περιεχόμενο τ ς χριστιανικ ς διδασκαλίας, ρχισε κκλησία νά χρησιμοποιε μορφολογικά στοιχε α τ ν θνικ ν μυστηρίων κυρίως ς γέφυρα προσέλευσης τ ν θνικ ν 18. πιβεβαιώνοντας τή θεώρηση α τή Π. Τρεμπέλας διαπιστώνει τι «τά δάνεια πό τήν θνική λατρεία ταν καί ε ναι σήμαντα καί στερο νται ποιασδήποτε σοβαρότητος» 19. Τελικά, πως ε ναι κοιν ς παραδεκτό σήμερα, μελέτη τ ς δογματικ ς διδασκαλίας καί τ ς λατρείας τ ς κκλησίας μέ βάση τήν γελειαν ς καταγωγ ς ντίληψη: θέση, ντίθεση, σύνθεση, πού κυριάρχησε τόν ιθ α ώνα ς μέθοδος ρεύνης στή σκέψη πολλ ν θρησκειολόγων, χει πλέον γκαταλειφθε. Μέ βάση α τή τήν ντίληψη θνικός κόσμος πετέλεσε τήν ντίθεση πέναντι στίς ουδαιοχριστιανικές θέσεις μέ ποτέλεσμα νά προέλθει μία νέα σύνθεση, νας νέος τύπος χριστιανικ ς λατρείας, στήν ποία πέδρασαν διαίτερα ο μυστηριακές θρησκε ες. Α τό ρμηνεύει τό γεγονός τι σοι νστερνίζονταν τίς πιό πάνω πόψεις ναζητο σαν, φενός, πίμονα μοιότητες καί παραλληλισμούς νάμεσα στή μορφή καί τό περιεχόμενο τ ς χριστιανικ ς λατρείας καί τίς ε δωλολατρικές θρησκε ες καί, φετέρου, παραγκώνισαν τίς πηγές τ ς χριστιανικ ς λατρείας, δηλαδή τούς ουδαϊκούς λειτουργικούς τύπους καί τίς σχετικές λατρευτικές παραδόσεις, πως λα α τά πεικονίζονται στά βιβλία τ ς Π.Δ. καί τίς ν γένει πηγές γιά τήν ουδαϊκή λατρεία 20. Πέραν μως λων α τ ν χριστιανική λατρεία χει μία μοναδικότητα, φο πίκεντρό της ε ναι τό λο πολυτρωτικό ργο το 18. Πρβλ. Ε. Θεοδώρου,.π., σ. 314-319 μαζί μέ τίς παραπομπές, που καί σχετικός προβληματισμός ν συνδυασμ πρός τήν παρατιθέμενη βιβλιογραφία. 19. Π. Τρεμπέλα, ρχαί καί χαρακτήρ τ ς χριστιανικ ς λατρείας, θήνα 1962, σ. 81. Γιά πληρέστερη νημέρωση βλ. σ. 80-112 καί διαίτερα τά περί σχέσης γνωστικισμο καί χριστιανικ ς λατρείας (σ. 89-98). 20. Πρβλ. λκ. Καλυβόπουλου, «Χρόνος τελέσεως τ ς θείας λειτουργίας», κδ. Πατριαρχ. δρ. Πατερικ ν μελετ ν, Θεσσαλονίκη 1982, σ. 61-61.

Ο ΝΑΟΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΑ ΔΙΑΘΗΚΗ 27 Χριστο καί μάλιστα Σταύρωση καί νάστασή Του, καί κόμη χει μία παγκοσμιότητα 21, ο κουμενικότητα, φο καλε λα τά θνη, λόκληρο τό νθρώπινο γένος στή λατρεία το μοναδικο καί ληθινο Τριαδικο Θεο 22. ντούτοις ε ναι πολύ ρθές ο κάτωθι παρατηρήσεις γιά τή χριστιανική λατρεία σέ σχέση μέ τήν προϋπάρξασα ουδαϊκή λατρεία, τι δηλαδή: χριστιανική λατρεία, σο πρωτότυπη καί ν ε ναι, δέ συνιστ δημιουργία κ το μηδενός 23, διος Χριστός μιλε καί ποκαλύπτει τό θέλημα το Θεο ς σαρκος Λόγος το Πατρός στήν Παλαιά Διαθήκη καί διος πάλι μιλε καί ποκαλύπτει τό θέλημα το Θεο στήν Καινή Διαθήκη ς σεσαρκωμένος πλέον Λόγος το Θεο Πατρός 24. λατρεία το σραήλ, μέ κέντρο τό Ναό τ ν εροσολύμων, τίς συναγωγές καί τά λλα λατρευτικά θη καί θιμα, πέδρασε βαθύτατα πί τ ς χριστιανικ ς λατρείας, στή σύνθεση τ ς τελετουργίας τ ν κολουθι ν καί το Τυπικο τ ς πρώτης κκλησίας 25. σραήλ 21. ω. Χρυσοστόμου, μιλία ε ς τόν Σταυρόν καί ε ς τόν ληστήν, ΕΠΕ 62, ω. Χρυσ. τόμ. 36, Θεσσαλονίκη 1983, σ. 40-42. 22. Στήν μνολογία τ ς κκλησίας, διαίτερα στά «δοξαστικά», που συγκεντρώνεται περιληπτικά τό θεολογικό νόημα τ ς ορτ ς, δηλαδή τί πραξε Θεός, καί τό πνευματικό νόημα, δηλαδή τί καλε ται νά κάνει λάτρης το Θεο, πολύ συχνά πάρχει ναρκτήρια καταληκτήρια προτροπή: «Δε τε πάντα τ θνη». Τά παραδείγματα ε ναι τόσα πολλά, στε παρέλκει μνημόνευσή τους. Καί πληθώρα τ ν παραδειγμάτων παραπέμπει στή διάθεση το ποιητ νά καλέσει λα τά θνη νά συνεορτάσουν, τονίζοντας τσι τήν παγκοσμιότητα τ ς λατρευτικ ς διαδικασίας, ποία βασίζεται, ν τέλει, στήν παγκοσμιότητα τ ς ν Χριστ σωτηρίας. 23. L. Bouver, Eucharist, Notre Dame Ind., 1968, p. 15, παρά. Καλυβόπουλου,.π., σ. 62. 24. Πρβλ. στιχηρό τ ν ποστίχων το σπερινο τ ς 6ης Α γούστου: «πάλαι τ Μωσε συλλαλήσας, π το ρους Σιν δι συμβόλων, γώ ε μι, λέγων ν, σήμερον π ρος Θαβώρ, μεταμορφωθε ς π τ ν μαθητ ν...». 25. Γ. Βεργωτή, «Τελετουργική στορία το νυχθημέρου», στό Ο κολουθίες το νυχθημέρου, Δράμα 1994, σ. 25.

28 Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΣ ΝΑΟΣ πετέλεσε να λίκνο ντός το ποίου γεννήθηκε, θεμελιώθηκε καί ναπτύχθηκε χριστιανική κκλησία 26. Πέραν α τ ν διαπρεπε ς ρευνητές, πως Dix, ξετάζουν τήν πίδραση τ ν κολουθι ν τ ς συναγωγ ς καί τ ν ουδαϊκ ν θίμων τ ς τραπέζης στή διαμόρφωση τ ς θείας ε χαριστίας 27. C. W. Dugmore παρουσιάζει τήν πίδραση τ ς βραϊκ ς νυχθήμερης κολουθίας πί τ ς χριστιανικ ς κολουθίας 28. W. O. E. Oesterly, ε δικός μελετητής τ ν παλαιοχριστιανικ ν καί ουδαϊκ ν λειτουργικ ν τύπων καί κειμένων, ποστηρίζει τι βραϊκή λατρεία πέδρασε πάνω στή χριστιανική τόσο ς πρός τή δομή τ ς χριστιανικ ς λατρείας σο καί στή μορφή καί διατύπωση τ ς χριστιανικ ς προσευχ ς 29. καθηγητής ωάννης Φουντούλης, προκειμένου νά προσδιορίσει τίς σχέσεις τ ς χριστιανικ ς λατρείας πρός τήν ουδαϊκή καί πιό συγκεκριμένα τή λατρεία το σραηλιτικο ναο καί τήν προσευχή τ ς συναγωγ ς, ναφέρει χαρακτηριστικά: «Κύριος καί ο πόστολοι καί ο πρ τοι μαθηταί σαν βρα οι καί α συναγωγαί τ ν βραίων σαν τά πρ τα κέντρα πρός τήν κπόρθησιν τ ν ποίων στράφη χριστιανική εραποστολή. Λόγοι, λοιπόν, στορικοί συνέδεσαν τήν χριστιανικήν λατρείαν πρός τήν ουδαϊκήν. λλά καί λόγοι θεωρητικοί. Ο χριστιανοί ε χον τήν συνείδησιν τι α τοί ποτελο ν τόν λαόν το Θεο τόν περιούσιον, τά κ τ ν λίθων γερθέντα τέκνα το βραάμ, τά πο α δικαιωματικ ς κληρονομο ν τάς παγγελίας, τήν διαθήκην λλά καί τήν λατρείαν το Θεο» 30. 26. Πρβλ. Π. Τρεμπέλα,.π., σ. 1-70. δ, στό πρ το κεφάλαιο α το το ργου μέ τόν τίτλο: «Α ρχαί καί χαρακτήρ τ ς χριστιανικ ς λατρείας», ναπτύσσονται πολλά ζητήματα πιδράσεως τ ς ουδαϊκ ς πί τ ς χριστιανικ ς λατρείας. 27. G. Dix, «The shape of the Liturgy», London 1960, p. 36 κ. ξ.. 28. C. W. Dugmore, «The influence of the Synagogue upon the Divine Office», London 1964, p. 26 κ. ξ. 29. W. O. E. Oesterly, «The Jewish Background of the Christian Liturgy», London 1925 and Clousester... 1965, p. 125. 30.. Φουντούλη, «κολουθία το ρθρου», Θεσσαλονίκη 1966, σ. 5.. Καλυβόπουλος,.π., σ. 63, παραπέμπει γιά τόν διο λόγο καί στόν G. Bebis, «The influence of Jewish Worship on Orthodox Christian Worship», στό Greek Orthodox Theological Review, τόμ. 22, ριθμ. 1, 1977, σ. 136 (652) - 142 (658) καί στόν R. T. Beckwithe, «The Jewish background to Christian Worship», στό The Study of Liturgy, New York 1978, σ. 39-51.

Ο ΝΑΟΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΑ ΔΙΑΘΗΚΗ 29 Συνοψίζοντας, θά λέγαμε τι σχέση τ ς λατρείας τ ς Παλαι ς Διαθήκης καί α τ ς τ ς χριστιανικ ς λατρείας χαρακτηρίζεται πό τό στοιχε ο τ ς συνέχειας. A.2 Τόποι λατρείας τοῦ Ἰσραήλ πρίν ἀπό τό Ναό Α.2.1 Ὁ βασιλιάς Δαυΐδ καί ἡ ἀνοικοδόμηση τοῦ Ναοῦ περίοδος τ ς στορίας το σραήλ ταυτίζεται ο σιαστικά μέ τήν περίοδο ναρξης τ ς στορίας τ ν Πατριαρχ ν. Ο Πατριάρχες χουν συνείδηση τι λατρεύουν τόν ναν καί μόνο ληθινό Θεό, πο ος ρχεται σέ σχέση, πικοινωνία μαζί τους καί τούς δηγε σέ λα τά βήματά τους. μως, ρχόμενοι στή γ Χαναάν βρ καν στοιχε α τοπικ ς λατρευτικ ς ζω ς τ ν Χαναανιτ ν λλά καί λατρευτικούς τόπους ερούς που α τοί κπλήρωναν τίς θρησκευτικές καί λατρευτικές τους νάγκες 31. Μάλιστα σύμφωνα μέ διηγήσεις τ ς Γένεσης παίρνουν μέρος καί στή λατρεία τ ς χαναανιτικ ς θεότητας El 32. στόσο ο Πατριάρχες κτισαν τά δικά τούς ερά, τούς δικούς τούς ερούς λατρευτικούς, κατ αρχήν, καί προσκυνηματικούς, στή συνέχεια τόπους που λάτρευσαν τόν ληθινό Θεό. Κοινό χαρακτηριστικό λων α τ ν τ ν ερ ν λατρευτικ ν τόπων ε ναι τό στοιχε ο τι α τοί ο τόποι συνδέονται μέ θεοφάνεια. Δηλαδή Θεός ποκαλύφθηκε, συνομίλησε, καί ξέφρασε σ α τούς τή βουλή Του. Α τή θεοφάνεια ε ναι πού «καθαγιάζει τή λατρεία το Θεο στά ερά α τά» 33. 31. Γιά τά προϊσραηλιτικά ερά βλ. Ν. λυμπίου, Προϊσραηλιτικοί εροί χ ροι καί ναοί ε ς τήν Παλαιστίνην. Χ ροι συνεχο ς ναοδομίας, θ ναι 1984. 32. Βλ. Δ. Καϊμάκη, «Ναός το Σολομώντα», Θεσσαλονίκη 1984, σ. 166 πρβλ. Rowley, H.H., «Worship in Ancient Israel. Its Forms and Meaning», London 1967. 33..π. βλ. καί παραπομπή στό M. Eliade, «Centre du Monde, Temple, Maison», Le Symbolisme cosmique des monuments religieux, Roma 1957, σ. 60-62.. [ ναλυτική ρευνα τ ς λατρείας τ ν Πατριαρχ ν βλ. στή μελέτη το A. Pagolu, The Religion of the Patriarchs, Sheffield 1998].

30 Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΣ ΝΑΟΣ Ο Πατριάρχες το σραήλ γενικ ς λάτρευαν τό Θεό ς τόν α ώνιο δημιουργό το ο ρανο καί τ ς γ ς, ς δίκαιο κριτή το κόσμου, πού δέν τιμωρε, ταν βλέπει καθαρότητα στή ζωή καί τίς πράξεις τ ν νθρώπων. λατρεία τους ταν πλούστατη καί περιελάμβανε δύο στοιχε α: τήν προσευχή καί τίς θυσίες. Α τά ταν κατεξοχήν τρόπος μέ τόν πο ο δειχναν στό Θεό τά α σθήματα τ ς πακο ς καί τ ς ε γνωμοσύνης τους 34. Ο πληροφορίες ε ναι περιορισμένες ς πρός τό θυσιαστικό τυπικό. Τά προσφερόμενα γιά θυσία γαθά ταν ζωικ ς φυτικ ς προελεύσεως καί προσφέρονταν διά τ ς καύσεως, καπνός τ ς ποίας α σθητοποιο σε τήν ναφορά τ ς λατρείας πρός τό Θεό καί κλαμβανόταν ς νδειξη ποδοχ ς της πό κε νον 35. Θυσίες προσφέρονταν πάνω σέ θυσιαστήρια (Μιζβαίαχ) τά πο α νεγείρονταν στούς τόπους τ ς θεοφάνειας, που δηλ. προσφέρων τή θυσία βλεπε κάποια θεία ποκάλυψη, γινόταν ποδέκτης κάποιας ε εργεσίας παλλαγ ς πό κινδύνους 36 καί μενε σ κε νο τόν τόπο ς νάμνηση το γεγονότος. ταν κυρίως λίθινα, λλά καί πήλινα. Συνήθως πρόκειτο γιά να λίθο, κατέργαστο ( σραηλιτικά) κατεργασμένο (χαναανιτικά), ν μπορο σε νά ε ναι καί νας σωρός πό λίθους κάποιοι φυσικοί γκόλιθοι πού βρίσκονταν στούς τόπους κείνους καί χρησιμοποιο νταν γιά τό σκοπό α τό 37. Τό πρ το σραηλιτικό θυσιαστήριο στήν Παλαιστίνη στήθηκε πό τόν βραάμ στή Συχέμ, ποία ποτέλεσε τόν πρ το του σταθμό κατά τή μετάβασή του σ α τήν, πρός τιμήν τ ς συνάντησής του πό τό Θεό καί τ ς πανάληψης τ ς ποσχέσεώς του γιά κληρονομία τ ς γ ς κείνης 38. Στόν διο χ ρο κτισε θυσιαστήριο καί ακώβ 39. 34. Γεν. 12, 6-8. 13, 4. 26, 25. 33, 20. 35, 1-7. 35. Γεν. 4, 3-4. 8, 20. 22, 7-14. 36. Γεν. 12, 7. 13, 4 18. 26, 25. 33, 20. 35, 1 3 7. 37. Α Βασ. 14, 38. 38. Γεν. 12, 7. 39. Γεν. 33, 20.

Ο ΝΑΟΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΑ ΔΙΑΘΗΚΗ 31 Θυσιαστήριο κτισε πίσης βραάμ στό δεύτερο σταθμό του στή Βαιθήλ, που νέπεμψε προσευχή στό Θεό 40, ν τό διος πραξε καί μετά τήν πιστροφή του πό τήν Α γυπτο 41. Τό διο πραξε καί ακώβ μετά πό τό μεγαλει δες ραμά του γιά τήν κλίμακα πού συνέδεε τή γ μέ τόν ο ρανό, σέ νάμνηση το γεγονότος διά το ποίου «λάλησεν μετ α το Θεός» 42. τόπος κε νος πέκτησε διαίτερη σημασία, δημιουργώντας παράδοση πού συνδέθηκε μέ εραποδημίες καί λατρευτικές πράξεις (χρίση λαίου, προσφορά τ ς δεκάτης) καί κατέστη θρησκευτικό κέντρο, μέ ερό καί ερέα, πού παιξε σημαντικό ρόλο κυρίως μετά τή διάσπαση το νιαίου βασιλείου. Γενικ ς τά γνωστά ερά τ ς ποχ ς τ ν Πατριαρχ ν ε ναι κυρίως τέσσερα: Συχέμ, Βαιθήλ, Μαμβρ καί Βηρσαβεέ 43. Α.3 Ἡ Σκηνή τοῦ Μαρτυρίου 44 καί ἡ Κιβωτός τῆς Διαθήκης «Σκηνή το Μαρτυρίου» 45 χρησίμευε γιά τόν σραήλ ς νας φορητός ναός, να «φορητό ερό» τήν περίοδο τ ς ρήμου, χάρη στό πο ο Θεός μπορε νά κατοικε συνεχ ς νάμεσα στό λαό Του 46. Χαρακτηριστικά κφράζεται στό χωρίο το Λευϊτικο 26, 11-12 που 40. Γεν. 12, 8. 41. Γεν. 13, 3. 42. Γεν. 35, 1-15. 43. Βλ. λία Ο κονόμου, Παραδόσεις ρχαιολογίας τ ς Παλαιστίνης καί Βιβλικ ς Θεσμολογίας, θήνα 1989, σ. 193-196 καί Δ. Καϊμάκη,.π., σ. 166-167. 44. ρος «Σκηνή Μαρτυρίου ( χέλ Μωέδ)» προέκυψε πό λανθασμένη τυμολογία τ ς λέξης Μωέδ πού θεωρήθηκε τι προέρχεται πό τή ρίζα ουδ (μαρτυρ ), ν πρέρχεται πό τή ρίζα γιαδ (συναντ κάποιον) σέ φείλ διάθεση. Σωστότερη πομένως ε ναι γραφή «Σκηνή Συναντήσεως», «Σκηνή ποκαλύψεως» ντί τ ς καθιερωμένης ρολογίας «Σκηνή το Μαρτυρίου». 45. Περιγραφές λεπτομερε ς γιά τήν κατασκευή καί χρήση τ ς Σκην ς βλ. ξ. 25-27 33, 7-11 ριθμ. 1, 1 2, 17 7, 89 11, 16, 24-26 12, 4 Δευτ. 31, 14 κ. ξ. 46. Βλ. Λεξικό Βιβλικ ς Θεολογίας,.π.

32 Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΣ ΝΑΟΣ ναφέρεται τι διά μέσου τ ς σκην ς Του Θεός θά κατοικήσει νάμεσα στούς νθρώπους 47. Σκηνή το Μαρτυρίου ποτελο νταν πό δύο χώρους νας ταν «τά για τ ν γίων» που φυλάσσονταν Κιβωτός τ ς Διαθήκης μέσα στήν ποία βρίσκονταν πάντοτε ο πλάκες το Νόμου, ράβδος αρών βλαστήσασα καί στάμνα μέ τό μάννα 48. δ μπαινε μόνο ρχιερέας μία φορά τό χρόνο τήν ορτή το ξιλασμο. λλος χ ρος πού ταν γιά τούς ερε ς περιε χε τό θυσιαστήριο το θυμιάματος, τήν πτάφωτη λυχνία καί τήν τράπεζα τ ς προθέσεως μέ τούς ρτους. Δ. Καϊμάκης πογραμμίζει τή χαρακτηριστική σχέση το Γιαχβέ μέ τή Σκηνή. Παρατηρε τι πουθενά δέ συναντ με τή Σκηνή ς τόπο πίγειας κατοικίας το Γιαχβέ 49. Πάντοτε ναφέρεται ς τόπος συνάντησης μέ τό Μωυσ 50. Σκηνή ε ναι τόπος που δίνονταν χρησμοί 51 καί λύσεις στά προβλήματα το σραήλ 52, τόπος που ποκαλυπτόταν θέληση το Γιαχβέ στό Μωυσ καί π α τόν σ λο τό λαό. πικοινωνία το Γιαχβέ μέ τό Μωυσ γινόταν α σθητή πό τή φωτεινή νεφέλη 53 πού κατερχόταν καί γκαθίστατο μπροστά στή Σκηνή το Μαρτυρίου 54. 47. Βλ. τά δια τά λόγια το χωρίου: «κα θήσω τ ν σκηνήν μου ν μ ν, κα ο βδελύξεται ψυχή μου μ ς, κα μπεριπατήσω ν μ ν κα σομαι μ ν Θεός, κα με ς σεσθέ μοι λαός» (πρβλ. Χ. Βούλγαρη, «πόμνημα ε ς τήν πρός βραίους πιστολήν», θ ναι 1993, σ. 167). 48. Βλ. βρ. 9, 4. Πρβλ. Γ Βασ. 8, 9. Β Παρ. 5, 10. 49. Δ. Καϊμάκη,.π., σ. 232-233. 50..π. μέ παραπομπή στό Y. M-J. Congar, «Le mystère du Temple, ou l économie de la Présence de Dieu à sa creature de la Genèse à l Apocalypse», Lectio Divina 22, Paris 1958, σ. 26. 51..π. μέ παραπομπή στό Μ. Κωνσταντίνου, «Κύριος βασίλευσεν», πόδοση το τίτλου «βασιλεύς» στό Γιαχβέ, Θεσσαλονίκη 1983, σ. 36. 52..π. μέ παραπομπή στό Th. Hannay, «The Temple», Scottish Journal of Theology 3, 1950, σ. 279. 53..π. στό G. Von Rad, Theologie I, σ. 218. 54..π. μέ παραπομπή στό P. Van Imschoot, Theologie, σ. 218. Βλ. ξ. 33, 9-10.

Ο ΝΑΟΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΑ ΔΙΑΘΗΚΗ 33 πό τήν λλη πλευρά Κιβωτός τ ς Διαθήκης 55 πού βρισκόταν στά για τ ν γίων, σκεπασμένη μέ τό λαστήριο καί τά δύο Χερουβίμ πίσης πό πάνω της, μπαινε πικεφαλ ς το λαο στήν δοιπορία του στήν ρημο, πως πίσης καί στίς μάχες 56. Γιά τό λαό τ ς ρήμου Κιβωτός ταν τό σύμβολο τ ς διαρκο ς παρουσίας 57 το Γιαχβέ 58, μι ς παρουσίας πού ε ναι κφραση τ ς χάρης του, ποία δέν ε ναι κ τ ν προτέρων καθορισμένη καί σίγουρη, λλά μία δωρεά πού νανεώνεται συνέχεια 59. Τό λαστήριο τ ς Κιβωτο, τέλος, καί πιό συγκεκριμένα πάνω πό τίς πτέρυγες τ ν Χερουβίμ, πού βρίσκονταν πάνω στό λαστήριο, ε ναι θρόνος το Γιαχβέ πο ος πάντοτε μένει κενός 60. Σ α τόν μως τόν τόπο Μωυσ ς συναντο σε πάντοτε τό Θεό 61. Γι α τό καί Θεός σύμφωνα μέ τή σχετική περιγραφή το προφήτη εζεκιήλ ε ναι «καθήμενος π τ ν Χερουβίμ» 62. Πρόκειται δηλαδή γιά τόπο παρουσίας καί χι κατοικίας το Θεο. Βασική ποψη παραμένει πάντα τι Θεός κατοικε στόν ο ρανό καί παρουσία Του ε ναι α σθητή στό λαστήριο, στά για τ ν γίων. ν, πως θά δο με ργότερα στήν Καινή Διαθήκη, τό κατοικητήριο το Θεο βρίσκεται ντός το λαο, τ ς κκλησίας 63. 55. Βλ. ξ. 25, 9 κ. ξ. 56..π. στό R. de Vaux, «Présence et absence de Dieu dans l histoire, d après l Ancient Testament», Concilium 50, Dec. 1969, σ. 14. 57..π. στό Ο. Procksch, «Theologie des Alten Testaments», Glückstadt 1949, σ. 97. 58..π. στό G. I. Loyd, «The Theology of the Temple», Heilsgeschichte als Thema de Teologie, τιμητικός τόμος γιά τόν O. Cullman, Hamburg-Bergstedt 1967, σ. 35. 59..π. μέ παραπομπή στό J. Schreiner, «Sion-Jerusalem Jahwes Königssitz, Theologie der Heligen Stadt in Alten Testament», München 1963, σ. 27. 60. Δ. Καϊμάκη,.π., σ. 171. 61. Πρβλ. ξ. 25, 22 30, 6 Λευιτ. 16, 2 ριθμ. 7, 89. Ο κονόμου,.π., σ. 201 M. Haran, «The Ark and the Cherubim: Their Symbolic significance in Biblical Ritual» (IEJ 9, 30-38, 89), σ. 201.. 62. εζεκιήλ, 10. 63. Πρβλ. Στ. Ν. Χατζησταματίου, «συμβολισμός τ ς κκλησίας ς ο κοδομ ς», Θεολογία, τόμ. 74, θήνα 2003, σ. 372.

34 Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΣ ΝΑΟΣ Α.4 Ὁ Ναός τῆς Ἱερουσαλήμ Τή Σκηνή το Μαρτυρίου διαδέχθηκε Ναός τ ν εροσολύμων. ταν ναφερόμαστε γενικά στό Ναό τ ς ερουσαλήμ θά πρέπει νά διευκρινίσουμε τι πρόκειται γιά τρία διαδοχικά κτίσματα, τό Ναό το Σολομώντα, τό Ναό το Ζοροβάβελ καί α τόν το ρώδη, τά πο α θά μ ς πασχολήσουν χι πό τήν ρχιτεκτονική λλά πό τήν στορική καί θεολογική τους πλευρά. στορική πλευρά κάθε περίπτωσης διαφέρει καί χει νά κάνει μέ τήν ποχή τ ς νεγέρσεως μέχρι καί τήν καταστροφή τους, ν θεολογική πλευρά χει κοινά στοιχε α, φο ναφέρεται στήν κπεφρασμένη βούληση καί ε δοκία το Θεο γιά τήν νέγερση το Ναο λλά καί στή σταθερή διάθεση το βραϊκο λαο νά λατρεύσει τόν ληθινό Θεό μέσα στόν ο κο λατρείας το Θεο. Πρόκειται γιά ο σιαστικό κομμάτι τ ς ερ ς στορίας το κλεκτο λαο το Θεο, το παλαιο σραήλ, φο ν τ Να λατρεία ποτελε κύριο τρόπο κδήλωσης τ ς σχέσης το λαο μέ τό Θεό καί πιστότητας καί φοσιώσεως πέναντί Του. Α.4.1 Ὁ βασιλιάς Δαυΐδ καί ἡ ἀνοικοδόμηση τοῦ Ναοῦ πρ τος πο ος ξέφρασε τήν πιθυμία νά νοικοδομήσει Ναό φιερωμένο στό Θεό ε ναι βασιλιάς Δαυΐδ. μως προφήτης Νάθαν κατ ντολήν το Θεο κφράζει ντιρρήσεις 64 γιά τά σχέδια α τά το βασιλιά του. Θά πιμείνουμε λίγο στό πρόσωπο το βασιλιά Δαυΐδ σέ σχέση μέ τήν νοικοδόμηση το Ναο γιά τό λόγο τι προβληματισμός το προφήτη Νάθαν πού κφράστηκε στό Δαυΐδ νάγεται σέ τελευταία νάλυση στήν ρμηνεία το Ναο ς παρουσίας καί κατοικίας το Θεο καί μάλιστα μόνιμης σέ ντίθεση μέ τήν Κιβωτό τ ς Διαθήκης, 64. Β Βασ. 7. Γ Βασ. 5,17.

Ο ΝΑΟΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΑ ΔΙΑΘΗΚΗ 35 πού ταν να κινητό ερό, να σύμβολο τ ς παρουσίας το Θεο ν μέσω το λαο Του 65. βασιλιάς Δαυΐδ νακοινώνει στόν προφήτη Νάθαν τήν πρόθεση καί ταυτόχρονα πόφασή του νά νοικοδομήσει Ναό: «Κα ε πεν βασιλε ς πρ ς Νάθαν τ ν προφήτην δο δ γ κατοικ ν ο κ κεδρίν, καί κιβωτός το Θεο κάθηται ν μέσ τ ς σκην ς» 66. προφήτης, ρχικά, συμφωνε : «Κα ε πε Νάθαν πρ ς τ ν βασιλέα πάντα σα ν ν τ καρδί σου, βάδιζε κα ποίει, τι Κύριος μετ σο» 67. Στή συνέχεια κατόπιν δι ράματος κφρασθείσης ντολ ς το Θεο : «Κα γένετο τ νυκτί κείν κα γένετο ρ μα Κυρίου πρ ς Νάθαν λέγων πορεύου, κα ε π ν πρ ς δο λον μου Δαυΐδ τάδε λέγει Κύριος ο σ ο κοδομήσεις μοι ο κον το κατοικ σαί με» 68, κφράζει τίς ντιρρήσεις του, τίς πο ες παραθέτουμε συνοπτικά 69 : πάρχει ρνητική παράδοση ς πρός τή δυνατότητα νοικοδόμησης το Ναο. Θεός χρησιμοποιο σε μέχρι τώρα ς τόπο παρουσίας Του τήν Κιβωτό τ ς Διαθήκης: «Ο κατ κησα ν ο κ φ ς μέρας νήγαγον το ς υ ο ς σρα λ ξ Α γύπτου ως τ ς μέρας ταύτης κα μην μπεριπατ ν ν καταλύματι κα ν σκην» 70. Δέν ξέφρασε διος Θεός παρόμοια πιθυμία: «ν π σιν, ο ς δι λθον ν παντ σραήλ, ε λαλ ν λάλησα πρ ς μίαν φυλ ν το σραήλ, νετειλάμην ποιμαίνειν τ ν λαόν μου σρα λ λέγων να τί ο κ κοδομήκατέ μοι ο κον κέδρινον;» 71. Ο στορικές συνθ κες, δηλαδή συνεχε ς πόλεμοι πρός πόκρουση γειτονικ ν χθρικ ν το σραήλ λα ν, δέν πιτρέπουν πρός τό 65. Πρβλ. Δ. Καϊμάκη,.π., σ. 179. 66. Βασ. Β 7, 2. 67. Βασ. Β 7, 3. 68. Βασ. Β 7, 4-5. 69. παράθεση α τ ν τ ν ντιρρήσεων στηρίζεται χι μόνο στά βιβλικά δεδομένα, λλά καί στήν ξιολόγηση α τ ν πό τούς λ. Ο κονόμου καί Δ. Καϊμάκη στ ν ποίων τά ργα δη παραπέμψαμε. 70. Βασ. Β 7, 6. Πρβλ. καί Δ. Καϊμάκη,.π., σ. 178. 71. Βασ. Β 7, 7.

36 Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΣ ΝΑΟΣ παρόν τήν κπλήρωση τ ς πιθυμίας το Δαυΐδ: «Κα μην μετ σο ν π σιν, ο ς πορεύου, κα ξωλόθρευσα πάντας το ς χθρούς σου π προσώπου σου κα ποίησά σε νομαστ ν κατ τ νομα τ ν μεγάλων τ ν π τ ς γ ς. κα θήσομαι τόπον τ λα μου τ σρα λ κα καταφυτεύσω α τόν, κα κατασκηνώσει καθ αυτ ν κα ο μεριμνήσει ο κέτι, κα ο προσθήσει υ ς δικίας το ταπειν σαι α τ ν καθ ς π ρχ ς... κα ναπαύσω σε π πάντων τ ν χθρ ν σου» 72. στόσο Δαυΐδ πληροφορε ται δη γιά τήν νοικοδόμηση το Ναο : «...κα παγγελε σοι Κύριος τι ο κον ο κοδομήσεις α τ» 73 καί πιό συγκεκριμένα τι α τό θά γίνει πί τ ς ποχ ς το διαδόχου του: «Κα ναστήσω τ σπέρμα σου μετ σέ κα τοιμάσω τ ν βασιλείαν α το α τ ς ο κοδομήσει μοι ο κον τ νόματί μου» 74. λίας Ο κονόμου θεωρε τι παγόρευση ο κοδόμησης Ναο πό τό Δαυΐδ χει διπλή ξήγηση 75. πρώτη ξήγηση ε ναι τι ο πιό πάνω στορικές συνθ κες ξέλιπαν, σφαλ ς, στήν ποχή το βασιλιά Σολομώντα: «Σ ο δας τ ν πατέρα μου Δαυΐδ τι ο κ δύνατο ο κοδομ σαι ο κον τ νόματι Κυρίου Θεο μου π προσώπου τ ν πολέμων τ ν κυκλωσάντων α τ ν ως το δο ναι Κύριον α το ς π τ χνη τ ν ποδ ν α το. Κα ν ν νέπαυσε Κύριος Θεός μου μο κυκλόθεν ο κ στιν πίβουλος κα ο κ στιν μάρτημα πονηρόν» 76. δεύτερη ξήγηση ναφέρεται σέ να θεολογικό-πνευματικό λόγο, στό τι δηλαδή Δαυΐδ μολύνθηκε πό τήν πληθώρα τ ν πολέμων καί πό τό τι κατ νάγκη γινε α τιος νά χυθε πολύ α μα: «Κα γένετό μοι λόγος Κυρίου λέγων α μα ε ς πλ θος ξέχεας κα πολέμους μεγάλους ποίησας ο κ ο κοδομήσεις ο κον τ νόματί μου, τι α ματα πολλά ξέχεας π τ ν γ ν ναντίον μου» 77. Τό πιχείρημα το Δαυΐδ πέρ τ ς νοικοδόμησης το Ναο ε ναι τι διος πλέον κατοικο σε σέ ο κο «κέδρινο», ν Κιβωτός βρι- 72. Βασ. Β 7, 9-11. 73. Βασ. Β 7, 11. 74. Βασ. Β 7, 12-13. 75..π., σ. 206. 76. Βασ. Γ 5, 17-18. 77. Βασ. Γ 22, 8.

Ο ΝΑΟΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΑ ΔΙΑΘΗΚΗ 37 σκόταν μέσα στή Σκηνή: «δο δ γ κατοικ ν ο κ κεδρίν, κα κιβωτός το Θεο κάθηται ν μέσ τ ς σκην ς» 78. Θεωρε τσι τι δέν ε ναι ξιοπρεπές τό σύμβολο τ ς παρουσίας το Θεο νάμεσα στό λαό, πού ε ναι Κιβωτός, νά βρίσκεται μέσα στή Σκηνή. Σύμφωνα μέ τήν προσέγγιση το Δ. Καϊμάκη καί σα α τός παραπέμπει ντίθεση το προφήτη το Νάθαν στήν πιθυμία το Δαυΐδ νά χτίσει τό Ναό σχετίζεται μέ τό τι προφήτης ε ναι κπρόσωπος τ ς παράδοσης, νός παλαιο Γιαχβισμο 79, πού κφράζει τήν ντίθεσή της στή μόνιμη γκατάσταση τ ς Κιβωτο στήν ερουσαλήμ. Τό στοιχε ο τ ς μεταφορ ς τ ς Κιβωτο, πού συνδεόταν ρρηκτα μέ τή ζωή το σραήλ στήν ρημο, συνεχίστηκε καί μετά τή μόνιμη γκατάσταση τ ν σραηλιτ ν στή γ Χαναάν. Ναός περιορίζει τόν Γιαχβέ μέσα σ να χ ρο, ν μέ τή Σκηνή μπορο σε νά κινε ται λεύθερα 80. κόμη, τό γεγονός τι Δαυΐδ θέλει νά χτίσει Ναό φιερωμένο στό Γιαχβέ δίπλα στό παλάτι του νέχει τόν κίνδυνο νά θεωρηθε τι γίνεται κατά μίμηση τ ν χαναανιτικ ν να ν πού στέγαζαν τή θεότητα το Βάαλ δίπλα στό παλάτι το γεμόνα 81. Βρίσκουμε πολύ νδιαφέρουσα τήν ποψη το A. Weiser 82 πο ος, συμφωνώντας κατ ρχήν μέ τόν S. Herman 83, παρατηρε τι στά 78. Βασ. Β 7, 2. 79. Βλ..π., σ. 178 καί παραπομπή στόν A. Caquot, «La prophetie de Nathan et ses Échos lyriques, Supplements to Vetus Testamentum IX», 1962, σ. 214. 80. Δ. Καϊμάκη,.π. καί παραπομπή στό Η. Cazelles, «Le Temple de Salomon, Le monde de la Bible 13», 1980, σ. 43. Δ. Καϊμάκης,.π., παραπέμποντας καί στόν G. W. Ahlstöm, «Der Prophet Nathan», σ. 120-121, ποδίδει στό Δαυΐδ καί μία στάση διπλωματική. Δηλαδή Δαυΐδ πακούει στίς ποδείξεις το Νάθαν, πο ος καί παρουσιάζεται πίτηδες ς φανατικός Γιαχβιστής, γιατί δέ θέλει νά συγκρουστε μέ τό θρησκευτικό κατεστημένο τ ς ποχ ς του. 81. Πρβλ. Δ. Καϊμάκη,.π., σ. 178-179. 82. Δ. Καϊμάκη,.π. ( ποψη το A. Weiser ε ναι παρμένη πό τό ργο του: «Die Tempelbaukrise under David, Zeitschrift für die alttestamentliche Wissenschaft 81», 1965). 83. Δ. Καϊμάκη,.π. ( ποψη το S. Herman ε ναι παρμένη πό τό ργο του: «Die königsnovelle in Ägypten und Israel. Wissenschaftliche Zeitschrift der Karl Marx Universität Leipzig, Gesellschafts und Sprachwissenschaftliche Reihe», Jahrg 3, 1954-55).

38 Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΣ ΝΑΟΣ κείμενα Βασιλει ν Β, κεφ. 7, καί Βασιλει ν Γ, κεφ. 3, πάρχει τό ντίστοιχο λογοτεχνικό ε δος το α γυπτιακο «βασιλικο μύθου» (Köningsvelle) 84 καί παράλληλα ξετάζει τήν ς νω βιβλική διήγηση πό τήν πλευρά τ ς στορίας τ ς λατρείας. Δηλαδή μέ τήν κατασκευή το Ναο παρουσιάζεται τό θεολογικό πρόβλημα το ερο ς τόπου μφάνισης κατοικίας το Θεο 85. Τελικά, στήν πρώτη α τή περίοδο τ ς ποχ ς το Δαυΐδ, ταν πρωτοτέθηκε τό θέμα τ ς νοικοδόμησης το Ναο, διευκρινίστηκε, πως ε δαμε, κόμη καί μέ τή στάση το προφήτη Νάθαν, τι καί Ναός συνεχίζει νά ε ναι τόπος παρουσίας το Θεο καί συνάντησης μαζί Του, φο ε ναι καί τόπος που ντός α το φυλάσσεται Κιβωτός τ ς Διαθήκης, τό κατ ξοχήν σύμβολο-σημε ο τ ς παρουσίας το Θεο. καθηγητής Χ. Βούλγαρης, στό πόμνημά του στήν πρός βραίους πιστολή, τό χωρίο βρ. 1, 5: «τίνι γ ρ ε πέ ποτε τ ν γγέλων υ ός μου ε σύ, γ σήμερον γεγένηκά σε; κα πάλιν γ σομαι α τ ε ς πατέρα, κα α τ ς σται μοι ε ς υ όν;» τό συνδυάζει μέ τά χωρία Ψαλμ. 2, 7 καί Βασιλ. Β 7, 14 (πρβλ. Α Παραλειπ. 17, 13), τά πο α ναφέρονται, πως ε δαμε, στήν προφητεία το Νάθαν πρός τό Δαυΐδ σχετικά μέ τήν πιθυμία του νά ο κοδομήσει «ο κο» (ναό) χάριν το Θεο. Κατ ρχήν, ναφέρει τι 2ος Ψαλμός ρμηνευόταν τι ε χε μεσσιακό χαρακτήρα. πό τό μεσαίωνα καί μετά ο ουδα οι ρμηνευτές, πό ντίδραση πρός τούς χριστιανούς, ρχισαν νά ννοο ν τόν στορικό βασιλέα το σραήλ, τό Δαυΐδ τό Σολομώντα. Α τή τήν ποψη ποδέχτηκε λόκληρη, σχεδόν, δυτική ρευνα καί θεώρησε τό 2ο Ψαλμό ς νθρονιστήριο ψαλμό το κάστοτε βασιλέως. μως 2ος Ψαλμός χρησιμοποιε ται μέ 84. λ. Ο κονόμου διευκρινιστικά μέ τόν ρο «königsnovelle» καί τόν S. Herman ναφέρει τι «βασιλική νεαρά» (königsnovelle) ναφερόμενη συχνά σέ ο κοδομήματα περιλαμβάνει: 1) τήν νακοίνωση τ ς πρόθεσης το βασιλιά στούς α λικούς του, 2) τή συγκατάθεσή τους, 3) τή νομιμοποίηση το βασιλιά ς υ ο το Θεο μέ κλογή καί, τέλος, τήν κπλήρωση τ ς πρόθεσής του. πονται θυσίες καί προσευχές. - Βασιλική νεαρά βλ. καί στό Βασιλ. Β 7 καί Βασιλ. Γ 3 (βλ.. Ο κονόμου,.π., σ. 214, σημ. 42). 85. Πρβλ. Δ. Καϊμάκη,.π., σ. 179.

Ο ΝΑΟΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΑ ΔΙΑΘΗΚΗ 39 ννοια μεσσιακή καί στήν Κ. Διαθήκη (πρβλ. Πράξ. 13, 33 κ..) Στήν Κ. Διαθήκη, διαίτερα τό Ψαλμ. 2, 7 χρησιμοποιε ται σέ σχέση μέ τά διάφορα στάδια τ ς ζω ς καί το ργου το Χριστο καί τονίζονται πό τούς νεότερους ρμηνευτές κάθε φορά καί διαφορετικά βασικά γεγονότα τ ς ζω ς το Χριστο. πομένως κπλήρωση τ ς προφητείας το Νάθαν διά τήν νοικοδόμηση το ναο πό ναν πόγονό του, τό Σολομώντα, ξεφεύγει πό τά στενά πλαίσια τ ς ο κοδομήσεως το ναο καί κπλήρωσή της νάγεται στήν μφάνιση κάποιου πογόνου του, πο ος κτός τ ς ο κοδομήσεως το ναο θά καθιστο σε σύμφωνα μέ τή βουλή το Θεο α ώνια τή διάρκεια το βασιλικο του ο κου (δυναστείας). ποκορύφωση α τ ς τ ς προσδοκίας παρατηρε ται τίς παραμονές τ ς γεννήσεως το Χριστο στήν κοινότητα το Κουμράν, στούς Ψαλμούς το Σολομώντα, καθώς καί στή διήγηση το Ε αγγελισμο τ ς Θεοτόκου καί στόν μνο το Ζαχαρία (Λουκ. 1, 26-38 67-99), που πλέον κφράζεται καί βεβαιότητα γιά τήν κπλήρωση τ ς προφητείας το Νάθαν στό πρόσωπο το τεχθησόμενου Χριστο. Καί το το φο καί ο δύο περικοπές το Λουκ γράφτηκαν πί τ βάσει το Βασιλ. Β 7, 12-16 86. Συμπεραίνει καθηγητής Χ. Βούλγαρης τι ποστολική κκλησία ε χε πλήρη συνείδηση, τι προφητεία το Νάθαν κπληρώθηκε στό πρόσωπο το Χριστο, το νανθρωπήσαντος προαιώνιου Λόγου το Θεο. Α τή συνείδηση κφράζεται καί μέ τό πό συζήτηση χωρίο τ ς πρός βραίους πιστολ ς, μέ τήν παράθεση το Βασιλ. Β 7, 14, φο καί μόνο τό Ψαλμ. 2, 7 ε ναι ρκετό νά τονίσει τή θεότητα το Υ ο. Α τός, πομένως, ε ναι καί λόγος τ ς παραθέσεως καί τ ν δύο δαφίων, Ψαλμ. 2,7 καί Βασιλ. Β 7, 14, δ, δηλαδή γιά νά τονιστε τι προαιωνίως γεννηθείς κ το Θεο καί Πατρός Υ ός, σύμφωνα μέ τό Ψαλμ. 2, 7, ε ναι συγχρόνως πό το Νάθαν πρός τό Δαυΐδ ποσχεθείς, κατά θεία μπνευση, πόγονος α το 87. 86. δ γίνεται παραπομπή στό ργο το δίου: Χ. Σ. Βούλγαρη, «περί σωτηρίας διδασκαλία το Ε ααγελιστο Λουκ», θ ναι 1971, σ. 75 κ. ξ. σ. 144 κ. ξ. 87. Βλ. Χ. Σ. Βούλγαρη, «πόμνημα ε ς τήν πρός βραίους πιστολήν», θ ναι 1993, σ. 120-124.

40 Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΣ ΝΑΟΣ Σ α τό τό σημε ο ξίζει, τέλος, νά ναφερθε καί πολύ νδιαφέρουσα ποψη το Y. M-J. Congar τι Θεός ρνε ται νά κατοικήσει σέ να συγκεκριμένο τόπο, κόμη καί ν πρόκειται γιά τό Ναό, γιατί θεωρε γιά κατοικία Του τόν διο τό λαό 88. τελευταία ποψη σφαλ ς προσεγγίζει τήν ρμηνεία το Ναο μέσα στά καινοδιαθηκικά πλαίσια. A.4.2 Ἡ ἐπιλογή τοῦ τόπου καί ἡ προετοιμασία ἀνοικοδόμησης τοῦ Ναοῦ ν βασιλιάς Δαυΐδ δέν ξιώθηκε νά χτίσει τό Ναό, το πετράπη κατά τρόπο θαυμαστό νά διαλέξει τόν τόπο που θά χτιζόταν Ναός. πιλογή το τόπου νέγερσης το Ναο συνδέεται μέ να λυπηρό γεγονός τ ς ζω ς το σραήλ. Δαυΐδ ε χε νικήσει ριστικά τούς Φιλισταίους 89, πέρασε καί τίς ο κογενειακές περιπέτειες μέ τό θάνατο το υ ο του βεσαλώμ 90 καί τσι ε χε πλέον λες τίς προϋποθέσεις νά δημιουργήσει να κράτος παρόμοιο μέ α τά τ ν λα ν τ ς ε ρύτερης περιοχ ς. Μέσα στό κλίμα α τ ς τ ς ε φορίας διέταξε νά γίνει πογραφή το λαο 91. Θεός, τιμωρώντας τήν περοψία το Δαυΐδ, πέτρεψε νά προσβληθε λαός πό πανώλη καί ρχισε νά ποδεκατίζεται. Τότε Δαυΐδ μετάνιωσε καί συναντήθηκε μέ τόν γγελο το Θεο, τόν τιμωρό το λαο, καί παρακάλεσε νά παύσει τιμωρία το λαο καί νά τιμωρηθε ντί το θώου λαο διος. Καί πράγματι Θεός δέχτηκε τήν ε λικριν μετάνοια το Δαυΐδ καί δωσε ντολή στόν γγελό Του νά σταματήσει τόν ποδεκατισμό το λαο. λη δέ α τή συνομιλία το Δαυΐδ μέ τόν γγελο το Θεο γινε στό ψωμα, πάνω πό τήν πόλη, 88..π., σημ. 3 καί παραπομπή Y. M. - J. Congar, «Le mystère du Temple, ou l économie de la Présence de Dieu à sa creature de la Genèse à l Apocalypse», Lectio Divina 22, Paris 1958, σ. 12. 89. Βασιλ. Β 8, 1. 90. Βασιλ. Β 18, 14-15. 91. Βασιλ. Β 24, 18.

Ο ΝΑΟΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΑ ΔΙΑΘΗΚΗ 41 που ταν τό λώνι το ρνά το εβουσαίου. Παρακάμπτουμε τίς λεπτομέρειες γορ ς το τόπου 92. Σημειώνουμε μως, σύμφωνα μέ τή βιβλική διήγηση, τι Δαυΐδ π ρε ντολή πό τό Θεό διά στόματος το προφήτη Γάδ νά νεγείρει βωμό δ στόν τόπο που συνάντησε τόν γγελο Κυρίου 93. ς πρός τόν τόπο πού χτίστηκε Ναός ναφέρεται τι χτίστηκε στό ρος Μωριάχ 94 πού διαφέρει κατά τούς ε δικούς πό τό λώνι το Μωριάχ που βραάμ κλήθηκε νά θυσιάσει τόν σαάκ 95 καί Δαυΐδ χτισε βωμό 96. Στή συνέχεια Δαυΐδ κανε ρισμένες προετοιμασίες γιά τήν νοικοδόμηση το Ναο, πως συγκέντρωση τ ν παραίτητων λικ ν 97, προχώρησε σέ ναδιάρθρωση το ερατείου σέ τάξεις λευϊτ ν, ερέων, ψαλτ ν κ.. 98, παρέδωσε στό Σολομώντα τά σχέδια γιά τό Ναό πού γιναν πό τόν διο μέ τήν μπνευση το Θεο 99, πρόσθεσε διος καί λλες δωρεές γιά τή συγκέντρωση λλων λικ ν, παροτρύνοντας καί τούς λλους γέτες το σραήλ νά προσφέρουν καί κε νοι δωρεές γιά τήν νοικοδόμηση το Ναο 100. Α.4.3 Ὁ ψαλμωδός ὑμνητής τοῦ Ναοῦ ν γιά τήν νοικοδόμηση το Ναο Δαυΐδ μποδίστηκε πό τό Θεό, γιά τήν μνηση καί προάσπιση τ ς γιότητας καί καθαρότητας το Ναο φησε τή λυρική του διάθεση ντελ ς λεύθερη καί μ ς 92. Βασιλ. Β 24. 93..π. 94. Παραλειπ. Β 3, 1. 95. Γεν. 22, 2. 96. Πρβλ. Isaac Kalimi, «The land of Moriah, Mount Moriah, and the site of Solomon s Temple in Biblical Historiography», The Harvard Theological Review, τόμ. 83, Νο 4 ( κτ. 1990), σ. 345 κ. ξ. 97. Παραλειπ. Α 22, 2 κ. ξ. 98..π., κεφ. 22-26. 99..π., 28, 11 κ. ξ. 100..π., 29, 3 κ. ξ.

42 Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΣ ΝΑΟΣ παρέδωσε βασιλιάς καί προφήτης ψαλμικούς στίχους φθαστου κάλλους καί ψηλ ς πνευματικότητας. τσι συνεπαρμένος Δαυΐδ πό τό ραμα τ ς νοικοδομήσεως το Ναο, ς προφήτης τόν βλέπει δη χτισμένο καί χαίρεται στήν δέα καί μόνο τι θά πάει στό Ναό: «Ε φράνθην π το ς ε ρηκόσι μοι ε ς ο κον Κυρίου πορευσόμεθα» 101. Καί χι μόνο χαίρεται γιά μία πίσκεψη στόν ο κο το Κυρίου, λλά παρακαλε τό Θεό νά τόν ξιώσει νά παραμείνει στό Ναό λόκληρη τή ζωή του: «Μίαν τησάμην παρ Κυρίου, ταύτην κζητήσω το κατοικε ν με ν ο κ Κυρίου πάσας τ ς μέρας τ ς ζω ς μου, το θεωρε ν με τήν τερπνότητα Κυρίου κα πισκέπτεσθαι τ ν να ν τ ν γιον α το» 102. Μάλιστα διος δίνει πόσχεση τι πάντοτε θά βρίσκεται στό Ναό: «Παροικήσω ν τ σκηνώματί σου ε ς τούς α νας» 103. Δαυΐδ παρξιακά δονε ται λόκληρος στή σκέψη τι θά μπορο σε νά βρίσκεται μέσα στό Ναό το Κυρίου: «ς γαπητ τ σκηνώματά σου, Κύριε τ ν δυνάμεων πιποθε κα κλείπει ψυχή μου ε ς τ ς α λ ς το Κυρίου, καρδία μου κα σάρξ μου γαλλιάσαντο π Θε ν ζ ντα» 104. Γι α τό θεωρε τι ε ναι προτιμότερο νά ζήσει μία μέρα μέσα στό Ναό το Κυρίου παρά χιλιάδες μέρες μακριά πό α τόν, τό κόμη κφραστικότερο, νά ε ναι παραπεταμένος μέσα στόν ο κο το Κυρίου παρά νά κατοικε σέ πολυτελε ς κατοικίες νθρώπων μαρτωλ ν: «τι κρείσσων μέρα μία ν τα ς α λα ς σου π ρ χιλιάδας ξελεξάμην παραρριπτε σθαι ν τ ο κ το Θεο μου μ λλον ο κε ν με ν σκηνώμασιν μαρτωλ ν» 105. Δαυΐδ δείχνει διαίτερο νδιαφέρον γιά τήν ε πρέπεια το Ναο : «Κύριε, γάπησα ε πρέπειαν ο κου σου κα τόπον σκηνώματος δόξης σου» 106. Δαυΐδ χει τέτοιο νδιαφέρον γιά τό Ναό, πού μολογε τι: «ζ λος το ο κου σου κατέφαγέ με» 107. 101. Ψαλμ. 121, 1. 102. Ψαλμ. 26, 4. 103. Ψαλμ. 60, 5. 104. Ψαλμ. 83, 2-3. 105. Ψαλμ. 83, 11. 106. Ψαλμ. 25, 8. 107. Ψαλμ. 68, 10.

Ο ΝΑΟΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΑ ΔΙΑΘΗΚΗ 43 λα α τά τά συναισθήματα το Δαυ δ πηγάζουν πό μία βαθειά συνείδηση καί συναίσθηση τ ς γιότητας καί τ ς μεγαλοσύνης το Θεο καί πομένως τ ς γιότητας καί τ ς μεγαλοσύνης το τόπου που μφανίζεται Θεός καί νεργε τά δέοντα χάριν το λαο Του. γιότητα το Ναο κπηγάζει πό τό Θεό καί τή σχέση το Θεο μέ τό Ναό. Δαυ δ κφράζεται π α το περίφραστα: «γίασε τ σκήνωμα α το ψιστος» 108., πάλι: «γιωσύνη κα μεγαλοπρέπεια ν τ γιάσματι α το» 109. Γιά νά ε σέλθει ξίως κάποιος στό Ναό, χρειάζεται τό φωτισμό το Θεο καί νά χει θεογνωσία: «ξαπόστειλον τ φ ς σου κα τ ν λήθειάν σου α τ μ δήγησαν κα γαγόν με ε ς ρος γιόν σου κα ε ς τ σκηνώματά σου» 110. νθρωπος χάρις στό λεος το Θεο ξιώνεται νά πλησιάσει τό Θεό καί νά μπε στόν Ναό Του τόν γιο γι α τό πρέπει νά διατηρε τό φόβο το Θεο : «γ δ ν τ πλήθει το λέους σου ε σελεύσομαι ε ς τ ν ο κον σου, προσκυνήσω πρ ς να ν γιόν σου ν φόβ σου» 111. Προκειμένου νά διασφαλίσει στε προσέλευση στό Ναό νά γίνεται μέ τίς παραίτητες πνευματικές προϋποθέσεις, Δαυ δ θά γίνει ναλυτικότερος, χρησιμοποιώντας ρητορικά ρωτήματα καί στή συνέχεια παντώντας τα, στε νά ποκλειστε πιθανότητα βεβήλωσης το Ναο το Θεο, πού κατ πέκταση προσβάλλει τήν γιότητα το διου το Θεο. τσι Δαυΐδ διερωτ ται: «Τίς ναβήσεται ε ς τ ρος το Κυρίου κα τίς στήσεται ν τόπ γί α το ; θ ος χερσί κα καθαρ ς τ καρδί ς ο κ λαβε π ματαί τ ν ψυχ ν α το κα ο κ μοσεν π δόλ τ πλησίον α το» 112., πάλι, λίγο πιό ναλυτικότερα: «Κύριε, τίς παροικήσει ν τ σκηνώματί σου; τίς κατασκηνώσει ν ρει γί σου; Πορευόμενος μωμος κα ργαζόμενος δικαοσύνην, λαλ ν λήθειαν ν καρδί α το, ς ο κ δόλωσεν ν γλώσσ 108. Ψαλμ. 45, 5. 109. Ψαλμ. 95, 6. 110. Ψαλμ. 42, 3. 111. Ψαλμ. 5, 8. 112. Ψαλμ. 23, 3-4.

44 Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΣ ΝΑΟΣ α το, ο δ ποίησε τ πλησίον α το κακ ν κα νειδισμ ν ο κ λαβεν π το ς γγιστα α το. ξουδένωνται νώπιον α το πονηρευόμενος, το ς δ φοβουμένους τ ν Κύριον δοξάζει μνύων τ πλησίον α το κα ο κ θετ ν τ ργύριον α το ο κ δωκεν π τόκ κα δ ρα π θώοις ο κ λαβεν» 113. Γιά λους α τούς τούς λόγους α τοί πού βρίσκονται μέσα στόν ο κο το Θεο φείλουν α νο καί δοξολογία στό Θεό: «Α νε τε τ νομα Κυρίου, α νε τε, δο λοι, Κύριον, ο στ τες ν ο κ Κυρίου, ν α λα ς ο κου Θεο μ ν α νε τε τ ν Κύριον, τι γαθ ς Κύριος ψάλατε τ νόματι α το, τι καλόν» 114. Α.4.4 Ἡ ἀνοικοδόμηση τοῦ Ναοῦ ἀπό τό Σολομώντα Δαυ δ προετοίμασε μέ λα τά παραπάνω τό δρόμο γιά τό Σολομώντα, προκειμένου νά νοικοδομήσει τόν περίφημο Ναό τ ς ερουσαλήμ πο ος π ρε καί τό νομα του καί μεινε γνωστός ς Ναός το Σολομώντα καί ταν πρ τος Ναός πού κτισαν ο σραηλίτες στή γ Χαναάν 115. Τό στορικό πλαίσιο τ ς ποχ ς τ ς νοικοδομήσεως το Ναο ταν πολύ ε νοϊκό. Δαυ δ μέ τούς συνεχε ς πολέμους του, φενός, πέκρουσε τούς χθρούς το σραήλ καί, φετέρου, δραίωσε τό βασίλειό του 116. διάδοχός του Σολομών παραλαμβάνει να σχυρό γιά τά δεδομένα τ ς ποχ ς βασίλειο καί πιπλέον στήν ποχή 113. Ψαλμ. 14, 1-5. 114. Ψαλμ. 134, 1-3. 115. Στό χωρίο Βασιλ. Α 3, 3 πάρχει πληροφορία, σέ σχέση πάντα μέ τά παιδικά χρόνια το προφήτη Σαμουήλ, τι Κιβωτός τ ς Διαθήκης ταν στεγασμένη σέ χτιστό μικρό ο κοδόμημα, πού θά μπορο σε νά θεωρηθε ς ναός πρόδρομος το Ναο το Σολομώντα. μως, πως φάνηκε καί πό σα προηγουμένως κθέσαμε, δέν ταν κόμη ριμες ο συνθ κες γιά μόνιμη γκατάσταση τ ς Κιβωτο. στορία νοικοδόμησης το Ναο τ ς ερουσαλήμ συμβαδίζει μέ τήν στορία γκατάστασης το σραήλ στή γ Χαναάν. Στήν προκειμένη περίπτωση μ λλον πρόκειται γιά να ντελ ς πρόχειρο προσωρινό κτίσμα γιά τίς νάγκες προστασίας τ ς Κιβωτο (πρβλ. Δ. Καϊμάκη,.π., σ. 174-175 καί σημ. 6). 116. Βασιλ. Β 7,1.

Ο ΝΑΟΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΑ ΔΙΑΘΗΚΗ 45 του νώθηκαν καί ο δύο λαοί το βόρειου καί νότιου βασιλείου 117. Μάλιστα δέ διος Δαυ δ μέ προφητικό τόνο ναφερόμενος στόν Σολομώντα λέει χαρακτηριστικά: «Ο τος σται ν ρ ναπαύσεως, κα ναπαύσω α τ ν π πάντων τ ν χθρ ν α το κυκλόθεν, τι Σολομ ν 118 νομα α τ κα ε ρήνην κα συχίαν δώσω π σραήλ ν τα ς μέραις α το» 119. πιπλέον Σολομών δέ συναντ καμία ντίδραση πό μέρους τ ν προφητικ ν κύκλων ο πο οι ταν συνδεδεμένοι μέ τίς νομαδικές παραδόσεις τ ς μωσαϊκ ς θρησκείας, ο τε καί πό μέρους το διου το προφήτη πο ος ε χε κφράσει τίς ντιρρήσεις του γιά τό νάλογο γχείρημα το Δαυ δ 120. Βασίλειος Βέλλας, μολογώντας πρωτίστως τι ο πηγές δέν παρέχουν πληροφορίες ντιδράσεως τ ν προφητικ ν κύκλων στήν νοικοδόμηση το Ναο πί Σολομώντα, πιθανολογε τι ο τυχόν ντιδράσεις ποσιωπο νται, γιατί πολύ σύντομα Ναός ναδείχθηκε τό κέντρο τ ς λατρείας καί τό πολυτιμότερο κτ μα το ουδαϊκο κράτους 121. Βέβαια σχυρός λόγος γιά τήν δραίωση τ ς πνευματικ ς σημασίας το Ναο γιά τό λαό καί τήν ξάπλωση θετικ ς στάσης γιά τό Ναό νάμεσα στό λαό π ρξε τό γεγονός τι Θεός μφάνισε τή δόξα του πάνω καί μέσα στό Ναό μετά τή μεταφορά καί γκατάσταση τ ς Κιβωτο στό Ναό 122. Α τό τό θεϊκό σημε ο ε ναι καθιέρωση, καθα- 117. Βασιλ. Γ 5. 118. χουμε δηλαδή τήν περίπτωση το δεώδους βασιλιά στήν ποχή το ποίου νοικοδομε ται κάτι τό μεγαλει δες. στορικά μπορο με νά ναφέρουμε τά παραδείγματα Περικλ ς - κρόπολη καί ουστινιανός - γία Σοφία, φο ξάλλου γνωρίζουμε τι διος α τοκράτορας ουστινιανός μετά τήν νοικοδόμηση το Ναο τ ς γίας Σοφίας τ ς Κωνσταντινουπόλεως νεφώνησε τό γνωστό «Δόξα τ Θε τ καταξιώσαντί με τ τοιο τον ργον. Νενίκηκά σε Σολομών» (P.G. 157, 628C) πρβλ. Λεξικό Βιβλικ ς Θεολογίας,.π., σ. 324. 119. Παραλειπ. Α 22, 9. 120. Βασιλ. Γ 5, 15-7, 51. 121. Β. Βέλλα, Θρησκευτικαί προσωπικότητες τ ς Παλαι ς Διαθήκης, τόμος Α, κδ. Γ, θ ναι 1968, σ. 131. 122. Βασιλ. Γ 8, 10-13.

46 Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΣ ΝΑΟΣ γιασμός το Ναο πό μέρους το Θεο, γκριση τελικά το Θεο γιά τά γενόμενα, δηλαδή τήν νοικοδόμηση Ναο σέ ντικατάσταση τ ς Σκην ς το Μαρτυρίου, καί διαβεβαίωση τρόπον τινά τι, πως καί παλαιότερα Θεός σκέπαζε τήν Κιβωτό μέ τό σημε ο τ ς παρουσίας Του, τή νεφέλη, τό διο καί τώρα σκέπασε μέ τή νεφέλη τό χ ρο που στεγάζεται Κιβωτός μέ λα τά σεβάσματα το σραήλ. πίσης, α τό τό στοιχε ο τ ς θεοφάνειας σέ σχέση μέ τό Ναό ξασφαλίζει καί τή διακα πιθυμία τ ν προφητ ν λλά καί λων τ ν σραηλιτ ν νά συνεχιστε γνήσια σιναϊτική παράδοση τ ς θρησκείας τους που Θεός ε χε φανερωθε καί μίλησε στό Μωυσ μέσα πό τή νεφέλη 123. Τά γκαίνια το Ναο 124 δωσαν πλέον στό λαό τήν ντύπωση τι κε κατοικε Θεός τ ν πατέρων του 125. να σημε ο πίσης πού πρέπει νά διευκρινιστε σέ σχέση μέ τό τρίπτυχο Θεός, Ναός, λαός ε ναι καί τό τι γιά τήν κατοικία το Θεο στήν Παλαιά Διαθήκη συναντ με πό τή μία πλευρά χωρία πού μφανίζουν τό Θεό νά κατοικε νά μφανίζεται στό Σιν στά ερά τ ς Χαναάν ργότερα στό Ναό 126 καί πό τήν λλη ναφέρεται τι Θεός κατοικε στόν ο ρανό. Ναός ε ναι νας ερός χ ρος που, σύμωνα μέ τό ραμα το σα α 127, βρίσκεται τό «ποπόδιο τ ν ποδ ν» 128 το Κυρίου, πίγειος θρόνος το Θεο. καθαυτό θρόνος το Θεο βρίσκεται σέ λλη διάσταση, δέν ε ναι δυνατόν πίγειος Ναός νά χωρέσει τόν κτιστο Θεό. Ναός ε ναι «τόπος που ο ράνιος κόσμος συναντιέται μέ τόν πίγειο» 129. μως, μία λλη 123. ξοδ. 33, 9 40, 34-35 ριθμ. 12, 4-10. 124. Βασιλ. Γ 8, 1 κ. ξ. 125. Πρβλ. Δ. Καϊμάκη,.π., σ. 220. 126. Σολομώντας ναφέρει σέ σχέση μέ τό Ναό τι κατασκεύασε μόνιμη κατοικία γιά τό Θεό (Βασιλ. Γ 8, 13), ν πολλοί ψαλμοί θεωρο ν τι Θεός κατοικε στό Ναό (Ψαλμ. 27, 4 42, 5 76, 3 84 122, 1-4 132, 13-14 134 κ..). 127. σαΐα 6 πρβλ. εζεκιήλ 10: «π ς γνόφωσεν ν ργ α το Κύριος τ ν θυγατέρα Σιών; κατέρριψεν ξ ο ρανο ε ς γ ν δόξασμα σραήλ, κα ο κ μνήσθη ποποδίου ποδ ν α το ν μέρ ργ ς α το». 128. Ψαλμ. 99, 5 Θρ νοι ερεμ. 2, 1. 129. Δ. Καϊμάκη,.π., σ. 234-236.

Ο ΝΑΟΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΑ ΔΙΑΘΗΚΗ 47 παράδοση, εροσολυμητική, θέλει τό Ναό ς πίγεια κατοικία το Γιαχβέ 130. Δ. Καϊμάκης ναφέρει καί λλη μία παράδοση κατά τήν ποία Θεός κατοικε στό λόφο τ ς Σιών. Α τή σιωνιτική παράδοση πιλύει καί τόν ντονο προβληματισμό τ ν πιστ ν ουδαίων πού ε δαν νά καταστρέφεται Ναός το Σολομώντα τό 587 131. Σύμφωνα, τέλος, μέ μία ντίληψη, πού βασίζεται στή θεολογία το Δευτερονομίου, στό Ναό κατοικε τό νομα το Θεο. Α τή θεολογική ουδαϊκή σκέψη ποφεύγει τίς νθρωπομορφικές κφράσεις πού πάδουν στήν παντοδυναμία το Γιαχβέ 132. Α τό χει ς συνέπεια νά α σθάνονται ο πιστοί τι Θεός πό τόν ο ρανό ε σακούει τίς προσευχές τους καί δέν ε ναι πολύτως παραίτητη φυσική παρουσία τους στό Ναό τ ς ερουσαλήμ. πόλη μως τ ς ερουσαλήμ καί Ναός της πετέλεσαν, διαίτερα γιά τά χρόνια τ ς βαβυλώνιας α χμαλωσίας, τόπο προσανατολισμο γιά τήν προσευχή τους 133 καί χι μόνο. Ναός τ ς ερουσαλήμ παραμένει κάτω πό τήν κυριαρχία τ ν Ρωμαίων ς τό πνευματικό κέντρο το σραήλ. χι μόνο στήν Παλαιστίνη λλά καί στίς βραϊκές κοινότητες τ ς διασπορ ς στρέφονται πρός α τόν, ς τόν ψηλότερο τόπο τ ς πίστης καί τ ς λπίδας τους 134. Ναός πέκτησε α τή τήν ψηλή θέση στίς συνειδήσεις τ ν πανταχο τ ς γ ς βραίων, πιπλέον, καί γιά τόν πλούσιο συμβολισμό πού τόν συνόδευε. C.T.R. Hayward πικεντρώνει συνοπτικά καί ε στοχα τό συμβολισμό το Ναο σέ πέντε βασικά σημε α: α) κολουθία στό Ναό κφράζει τή σταθερότητα καί τήν τάξη το κόσμου, β) τό ο κοδόμημα καί τά πιπλα συμβολίζουν τόν κόσμο, τό σύμπαν, γ) κολουθία στό Ναό σέ ρμονία μέ τή λατρεία τ ν γγέλων πρός τό Θεό, δ) Ναός ς τόπος προσευχ ς καί πικλήσεως το Θεο γιά τό καλό το σραήλ καί ε) Ναός ς τόπος το φωτός, 130. Δ. Καϊμάκη,.π., σ. 237 (Γιά α τή τήν εροσολυμιτική παράδοση βλ. Δ. Καϊμάκη, Παραδόσεις, σ. 35 κ. ξ.). 131. Δ. Καϊμάκη, Ναός το Σολομώντα, σ. 237. 132..π., σ. 239. 133..π. 134. Πρβλ. A. Hamman, «La Prière, I Le Nouveau Testament», Paris 1959, σ. 60.

48 Ο ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΣ ΝΑΟΣ μεταφορική κφραση τ ς παρουσίας το Θεο. Γιά τόν ντποπισμό α τ ν τ ν πέντε σημείων Hayward χρησιμοποιε, κτός τ ς γίας Γραφ ς, κείμενα παλαι ν κυρίως συγγραφέων ο πο οι ναφέρονται μέ θετικά σχόλια γιά τό Ναό 135. Ναός τ ς ερουσαλήμ ξελίχθηκε ναμφίβολα ς τό κατεξοχήν θρησκευτικό κέντρο που ναπτύχθηκαν μεγάλες θρησκευτικές γιορτές καί πραγματοποιο νταν εραποδημίες στά εροσόλυμα. συγκέντρωση στά εροσσόλυμα καί στό Ναό πολλ ν ξένων, μπόρων καί μάλιστα νθρώπων μέ διαφορετικές θρησκευτικές παραδόσεις, μαζί μέ τήν υ οθέτηση πό μέρους τ ν βασιλέων το σραηλιτικο κράτους ξένων θρησκευτικ ν παραδόσεων τ ν γειτονικ ν καί λλων λα ν γιά πολιτικούς κυρίως λόγους, δημιούργησε στά εροσόλυμα καί γύρω πό τό Ναό φαινόμενα θρησκευτικο συγκρητισμο. Γιά παράδειγμα, στήν ποχή το σα α τό συγκρητιστικό θρησκευτικό ρε μα ταν σχυρό μέ πολλές κτροπές πό τήν καθαρότητα τ ς παραδεδομένης θρησκείας. Παράλληλα ο βασιλε ς χοντας ς μόνιμο θρησκευτικό κέντρο τό Ναό καί διορίζοντας τό ερατε ο πέβαλλαν συγκεκριμένη κάθε φορά θρησκευτική πολιτική, νάλογα φυσικά μέ τήν πολιτική συγκυρία καί τίς πολιτικές τους κυρίως πιδιώξεις 136. Β. Βέλλας θεωρε τι Ναός ξασφάλισε μέν κάποια καθαρότητα στή θρησκευτική ζωή ναντι τ ν λαϊκ ν θρησκευτικ ν παραδόσεων, πό τήν λλη μως πλευρά γκλώβισε τή δυναμικότητα τ ς Μωσαϊκ ς θρησκείας μέσα σέ μία λατρεία τύπων καί λειτουργικ ν διατάξεων μέ κέντρο σφαλ ς τό Ναό. Α τή ξωτερική, βασισμένη σέ νομικές καί τυπικές διατάξεις λατρεία, δήγησε τόν σα α καί λλους προφήτες στή διαπίστωση τι: «γγίζει μοι λα ς ο τος ν τ στόματι α το κα ν τα ς χείλεσιν α τ ν τιμ σι με, δ καρδία α τ ν πόρρω πέχει π μο» 137. Γι α τό καί νήγγειλαν τήν καταστροφή 135. C.T.R. Hayward Kenneth E. Pomykala, «Journal of Biblical Literature», vol. 118, No 3 (Autumn 1999), σ. 548 (STOR). 136. Β. Βέλλα,.π., σ. 217-219. 137. σ. 29, 13.

Ο ΝΑΟΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΑ ΔΙΑΘΗΚΗ 49 καθ ν στιγμή λαός, μέ τό νά κτελε νελλιπ ς τά λατρευτικά του καθήκοντα, θεωρο σε τόν αυτό του κτός κινδύνου 138. Δ. Καϊμάκης συγκρίνοντας τή θεολογία το ερατικο κώδικα καί τά τέσσερα ράματα το εζεκιήλ πάνω στή γραμμή τ ς σχέσης τ ς δόξας το Θεο καί το Ναο, συμπεραίνει: «Μία σύγκριση νάμεσα στίς θέσεις το ερατικο Κώδικα (Ρ) γιά τή δόξα το Γιαχβέ καί στήν παράσταση το εζεκιήλ θά μ ς δηγο σε στά ξ ς συμπεράσματα: συγγραφέας το Ρ θεωρε τόν ο ρανό ς τόπο κατοικίας τ ς δόξας το Θεο. Σκηνή το Μαρτυρίου δέν ε ναι παρά μόνο τόπος συνάντησης το Θεο μέ τό λαό Του. ντίθετα, εζεκιήλ βλέπει τό Ναό ς τόπο που μενε δόξα το Γιαχβέ. Α τόν γκαταλείπει προσωρινά γιά νά ξαναεπιστρέψει κε. Στό Ναό γιά τόν προφήτη μας βρίσκεται πίγειος θρόνος το Θεο, κε ε ναι τόπος που θά κατοικε δόξα Του γιά πάντα 139 (43,7) μέ τήν κατασκευή το νέου Ναο. Δέν γνοε βέβαια προφήτης τι ο ρανός ε ναι τόπος που χει τό θρόνο του Γιαχβέ καί τι κε κατευθύνεται μέ τήν γκατάλειψη το Ναο. Τονίζει μως ντονα καί τό στοιχε ο τ ς παράστασης το Ναο ς κατοικίας τ ς δόξας το Θεο. Μιά λλη διαιτερότητα το εζεκιήλ πού δέν πάρχει στόν Ρ ε ναι νθρωπομορφική παράσταση τ ς δόξας το Γιαχβέ. λλά τό γεγονός τι γιά τόν Ρ δόξα το Θεο γίνεται ρατή πό λο τό λαό, ν γιά τόν εζεκιήλ ποτελε μόνο προσωπική μπειρία, ε ναι κόμη μιά διαφορά νάμεσα στό συγγραφέα το Ρ καί τόν εζεκιήλ 140. δεύτερος ναός πού χτίστηκε στά εροσόλυμα στή θέση το καταστραφέντος τό 587 Ναο το Σολομώντα ε ναι φέρων τό νομα το ξόριστου ρχηγο τ ν ουδαίων στή Βαβυλώνα, το Ζοροβάβελ. Δέ μ ς πασχολε κατά να διαίτερο τρόπο α τός 138. Β. Βέλλα,.π., σ. 221. 139. εζ. 43, 7: «υ νθρώπου, ώρακας τ ν τόπον το θρόνου μου κα τ ν τόπον το χνους τ ν ποδ ν μου, ν ο ς κατασκηνώσει τ νομά μου ν μέσ ο κου σρα λ τ ν α ώνα». 140..π., σ. 243.