3. ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 480-430 π.χ. Είναι η εποχή κατά την οποία όλοι οι Έλληνες ενώνονται ενάντια στους Πέρσες, η εποχή των μαχών του Μαραθώνα, των Θερμοπυλών και της Σαλαμίνας, μία περίοδος μαχών, ανδρείας και σθένους. Ακολουθώντας το πνεύμα της εποχής, η τέχνη χαρακτηρίζεται από αυστηρό μεγαλείο και περηφάνια. Έχουμε κατά μία μεγάλη συγκέντρωση δημιουργικής δύναμης στην Αθήνα, ανάπτυξη του δράματος, της φιλοσοφίας και της τέχνης. Τίτλος: Νέος του Κριτία Χρονολογία: 480 π.χ. Στιλιστική περιγραφή: Το άγαλμα αυτό σημαίνει την αρχή της κλασικής περιόδου. Δεν έχουμε καμία αναστολή στην αναπαράσταση του ανδρικού γυμνού. Αυτό οφείλεται στους ολυμπιακούς αγώνες στους οποίους οι αθλητές ήταν γυμνοί και έτσι ο γλύπτης είχε την ευκαιρία να παρατηρήσει εκ του φυσικού το ανδρικό σώμα και να κατασκευάσει μία πειστική εικόνα του. Ο νέος του Κριτία είναι ένα καλό παράδειγμα ρεαλιστικής απεικόνισης εκ του φυσικού. Αυτό που είναι άξιο παρατήρησης σε αυτό το άγαλμα είναι η στάση του σώματος. Στέκεται σε ανάπαυση, αλλά όχι με άκαμπτα πόδια όπως οι κούροι, ούτε είναι συνδεδεμένος με στήλη υποστήριξης. Η κίνηση του σώματος φαίνεται πιο φυσική. Αυτό συμβαίνει εξαιτίας του τεχνάσματος της «μετατόπισης βάρους» που εμφανίζεται για πρώτη φορά, της αλλαγής δηλαδή της στάσης των κυρίων μερών του σώματος γύρω από τον κάθετο άξονα του σώματος. Πράγματι, όταν αλλάζουμε στάση, έχουμε μία αρμονική και ελαφρά μετακίνηση όλων των μελών του σώματός μας. Οι Έλληνες ήταν οι πρώτοι που το παρατήρησαν αυτό. Το τέχνασμα της μετατόπισης του βάρους ήταν λοιπόν αποτέλεσμα προσεκτικής μελέτης. Έτσι λοιπόν παρατηρούμε την γενικότερη έλλειψη συμμετρίας: το κεφάλι στρέφεται ελαφρά από τον κάθετο άξονα, ο ένας ώμος και γοφός χαμηλώνουν ελαφρά και το δεξί πόδι είναι χαλαρό ενώ το αριστερό σηκώνει το βάρος του σώματος, έχουμε δηλαδή μετακίνηση του βάρους του σώματος από το δεξί στο αριστερό πόδι. Ο νέος του Κριτία θεωρείται σήμερα μία επανάσταση στις αναπαραστατικές δυνατότητες και θεωρείται μοντέλο για όλους τους μεταγενέστερους καλλιτέχνες. Η εμφάνιση του τεχνάσματος της μετατόπισης του βάρους, γνωστό και ως «κόντρα-πόστο», διαχωρίζει την αρχαϊκή από την κλασική 30
περίοδο. Όταν ξαναεμφανίστηκε μετά από μακρά απουσία στα γλυπτά του όψιμου μεσαίωνα και στην αναγέννηση, ήταν ένα αλάθητο σημάδι του ανανεωμένου ενδιαφέροντος για την κλασική τέχνη. Τίτλος: Ηνίοχος των Δελφών Χρονολογία: 470 π.χ. Υλικό: Μπρούτζος. Περιγραφή: Αποτελεί μέρος ενός σύνθετου γλυπτού που συμπεριλάμβανε άρμα και άλογα αφιερωμένο στο ιερό του Απόλλωνα στους Δελφούς. Απεικονίζει τον αμαξηλάτη του βασιλιά που κρατάει τα ηνία στο απλωμένο του χέρι. Φορά το χαρακτηριστικό ένδυμα του αμαξηλάτη πιασμένο σφιχτά στους ώμους για να μην ανεμίζει. Μία κορδέλα επίσης κρατά τα μαλλιά σφικτά. Τα μάτια ήταν διακοσμημένα με πάστα γυαλιού και μικρά κομμάτια μπρούτζου που έμοιαζαν με τρίχες για τις βλεφαρίδες. Στιλιστική περιγραφή: Η πρώτη εντύπωση που έχουμε είναι αρχαϊκή: αυστηρή πόζα, όχι μετακίνηση βάρους, στάση κολώνας, συμβατική απόδοση των μαλλιών και μετωπική στάση. Μία πιο προσεκτική παρατήρηση όμως αποκαλύπτει το προσεκτικό πλάσιμο του χεριού και των πελμάτων, μία ελαφρά στροφή του κορμού προς τα δεξιά, την αίσθηση του σώματος και της οργανικής δομής του κάτω από το ύφασμα. Ένας τρόπος για να εξηγήσουμε την αυστηρότητα της πόζας του είναι το επίσημο της περίστασης καθόσον ο «ηνίοχος» είναι ένας στρατιώτης που είναι σε ανάπαυση ενώ περιμένει τον βασιλιά του. Ο καλλιτέχνης έχει προσπαθήσει να αιχμαλωτίσει την στιγμή που αφηρημένος κοιτάζει μακριά ενώ τελεί το καθήκον του. Οι τόνοι λοιπόν είναι χαμηλοί και τα κλασικά στοιχεία δεν είναι έντονα. Αυτό μπορεί να εξηγηθεί από το γεγονός ότι η τεχνική έχει πλέον κατακτηθεί και ο καλλιτέχνης έχει εμπιστοσύνη στην δεξιοτεχνία του. Έτσι δεν νιώθει την ανάγκη να επιδείξει τις τεχνικές του γνώσεις. Παρατηρούμε παρόλα αυτά ένα στοιχείο ιδεαλισμού στην απουσία ατομικότητας στην αναπαράσταση του αγάλματος. Δεν έχουμε δηλαδή ομοιότητα με ένα συγκεκριμένο άτομο, αλλά τα πιο γενικά και σχηματοποιημένα χαρακτηριστικά του προσώπου. Σύμφωνα με την θεωρία της ιδανικής ομορφιάς κανένα υπαρκτό άτομο δεν θεωρείται αρκετά τέλειο ή κατάλληλο για να την εκπροσωπεί, για αυτό και τα χαρακτηριστικά εξιδανικεύονται. 31
Τίτλος: Δορυφόρος Χρονολογία: 450 440 π.χ. Καλλιτέχνης: Πολύκλειτος Υλικό: Βλέπουμε το ρωμαϊκό μαρμάρινο αντίγραφο του αυθεντικού μπρούτζινου. Οι ρωμαίοι συχνά έπαιρναν τα αυθεντικά και έκαναν αντίγραφα. Περιγραφή: Παρατηρούμε μία αναπαράσταση του σώματος την στιγμή πριν την κίνηση. Το αριστερό πόδι είναι λυγισμένο προς τα πίσω έτοιμο για την προς τα μπρος κίνηση. Στιλιστική περιγραφή: Παρατηρούμε όλα τα χαρακτηριστικά της κλασικής περιόδου: 1. Μετατόπιση βάρους 2. Χέρια αποσπασμένα από τον κορμό 3. Στροφή του κεφαλιού 4. Κεντρικός άξονας όχι κάθετος, αλλά καμπύλος 5. Ακριβής αναπαράσταση της ανθρώπινης ανατομίας. Αλλά το πιο σημαντικό στοιχείο είναι ο «κανόνας των αναλογιών» σύμφωνα με τον οποίο το κάθε τμήμα του αγάλματος είναι προσεκτικά υπολογισμένο και σχεδιασμένο βάσει ορισμένων αναλογιών. Παραδείγματος χάριν, ο αντίχειρας χωρά 8 φορές μέχρι τον αγκώνα. Αυτές οι αναλογίες θεωρείτο ότι ενσωμάτωναν την ομορφιά. Η ομορφιά λοιπόν ήταν η αναλογία των μερών του όλου, άρα ήταν συνδεδεμένη με την λογική παρά με την έκφραση συναισθημάτων. Ο Δορυφόρος είναι ένα «παραδειγματικό» άγαλμα και όρισε μία παράδοση σύμφωνα με την οποία οι αναλογίες έγιναν το βασικό μέλημα στην γλυπτική και στην αρχιτεκτονική. Ο κανόνας του Πολύκλειτου, όπως το άγαλμα αυτό ονομάστηκε, θεωρείται σήμερα η ενσάρκωση των νόμων της λογικής. Το άγαλμα ως εκ τούτου απευθύνεται στην νόησή μας και πρέπει να εξεταστεί με προσοχή για να αποκαλύψει της αρετές του στον θεατή. Μία πιο προσεκτική λοιπόν εξέταση της στάσης του αγάλματος αποκαλύπτει τα εξής: 1. Η δεξιά μεριά του σώματος παρουσιάζει την σταθερότητα κολώνας, με τεντωμένα πόδι και χέρι και υποστηρίζει το σώμα. 2. Αντιθέτως η αριστερή μεριά έχει λυγισμένα πόδι και χέρι σηκώνοντας λιγότερο βάρος. 3. Το αποτέλεσμα είναι μία χιαστή σύνθεση: το δεξί τεντωμένο πόδι ισορροπεί με το αριστερό λυγισμένο χέρι. Το αριστερό λυγισμένο πόδι ισορροπεί με το δεξί τεντωμένο χέρι (αντίστιξη). 4. Οι διαγώνιες που σχηματίζονται με αυτό τον τρόπο δημιουργούν ισορροπία, αλλά όχι άκαμπτη συμμετρία. 32
Τίτλος: Παρθενώνας Χρονολογία: 447 438 π.χ. Καλλιτέχνης: Οι αρχιτέκτονες, Ικτίνος και Καλλικράτης. Περιγραφή: Ο Παρθενώνας είναι περίπτερος ναός, δηλαδή περιβάλλεται και από τις τέσσερις πλευρές από κίονες. Ο ναός διαιρείται σε δύο μέρη : 1. Το μεγαλύτερο, που περιείχε το άγαλμα της Αθηνάς Παρθένου από ελεφαντοστού και χρυσό. 2. Το μικρότερο, που ήταν το θησαυροφυλάκιο. Είναι το πιο καλά μελετημένο και υπολογισμένο κτήριο στον κόσμο: 1. Είναι κτισμένος σύμφωνα με τον «χρυσό κανόνα», δηλαδή μία αναλογία μερών η οποία συνεπάγεται οπτική αρμονία. Αυτή η αρμονία εκφράζεται με το κλάσμα 9:4 όπου 9 είναι η μακρά 33
πλευρά του κτηρίου και 4 η μικρή. Η αλγεβρική εξίσωση που περιγράφει αυτή την αναλογία είναι: Χ=2y+1 (9=2Χ4+1). 2. Είναι δωρικού ρυθμού και ως εκ τούτου κυριαρχείται από ευθείες γραμμές. Παρόλα αυτά, στον Παρθενώνα υπάρχουν πολύ λίγες ευθείες γραμμές και παρατηρούμε μία εξεπίτηδες απόκλιση από την μηχανική εφαρμογή των μαθηματικών: ο στυλοβάτης και ο θριγκός είναι (ανεπαίσθητα) κυρτοί, οι κίονες γέρνουν ελαφρά προς τα μέσα. οι γωνιακοί κίονες είναι τοποθετημένοι κοντύτερα ο ένας στον άλλο και είναι φαρδύτεροι από τους άλλους. οι κίονες είναι φαρδύτεροι στην μέση και αυτή η κυρτότητα ονομάζεται «έντασης». Οι λόγοι είναι για αυτές τις αποκλίσεις είναι: 1. Λειτουργικοί: για να διευκολύνεται η αποχέτευση του νερού. 2. Προβλέπουν για την αναμενόμενη καθίζηση του κεντρικού μέρους του ναού που θα επέλθει με τον χρόνο. 3. Εξισορροπούν τις περιφερειακές αλλοιώσεις του ανθρωπίνου οπτικού πεδίου: οι γωνιακοί κίονες είναι ορατοί πάντα με φόντο τον ουρανό και το φως του ηλίου, οπότε φαίνονται πιο λεπτοί. 4. Η καμπύλη του στυλοβάτη εναρμονίζεται με την καμπύλη της γης και έτσι προσδίδει στην όψη του κτηρίου την αίσθηση τελειότητας καθώς αυτό ενσωματώνεται στον περιβάλλοντα χώρο. Έτσι λοιπόν έχουμε να κάνουμε με κάτι περισσότερο από ένα προϊόν μηχανιστικής λογικής. Ο Παρθενώνας είναι ένας ύμνος στην υπεροχή του ανθρώπου. Το κτήριο επιδεικνύει την ελαστικότητα και ζωντάνια της ανθρώπινης φιγούρας που έχουμε δει στα αγάλματα της περιόδου. Όπως και σε εκείνα, τα μέρη του ναού έχουν υπολογιστεί έτσι ώστε να λειτουργούν το ένα σε συνδυασμό με τα άλλα και το κάθε ένα με το όλο. Έχουν δηλαδή μία οργανική σχέση. Ένα παράδειγμα αυτής της οργανικής σχέσης είναι η κυριαρχία της καμπύλης γραμμής έναντι της ευθείας. Παραδείγματος χάριν, η ένταση στην μέση του ύψους του κίονα μοιάζει με τον ανθρώπινο μυ ο οποίος φουσκώνει όταν σηκώνει βάρος. Έτσι οι κίονες μοιάζουν σαν μύες που φουσκώνουν συνέπεια του βάρους του αετώματος το όποιο σηκώνουν. Έτσι δημιουργείται και η αυταπάτη ότι οι κίονες σπρώχνουν το βάρος του κτιρίου προς τα πάνω εξηγώντας την ελαφράδα του κτηρίου. Ο Παρθενώνας είναι το κατεξοχήν κτήριο το οποίο εκφράζει την λειτουργικότητά του με οργανικό τρόπο. Ορισμένα μέρη του κτιρίου ήταν ζωγραφισμένα για τους εξής λόγους: 1. Για να αναδεικνύονται τα γλυπτά, τα οποία είχαν έγχρωμο φόντο. 2. Τα επάνω μέρη του ναού ζωγραφίζονταν για να διαγράφονται καθαρότερα με φόντο τον φωτεινό ουρανό. Μία άλλη «ανωμαλία» του ναού είναι ότι ενώ θεωρείται από τους πιο φημισμένους δωρικούς ναούς είναι γεμάτος με ιονικά στοιχεία. Στο εσωτερικό του ναού 4 μεγάλοι ιονικοί κίονες υποστηρίζουν την οροφή. Η εσωτερική φρίζα είναι επίσης ιονικού ρυθμού. Ίσως ένας τρόπος να εξηγήσουμε αυτήν την ιονική επιρροή είναι ότι οι Αθηναίοι θεωρούσαν ότι οι Ίωνες των κυκλαδικών νησιών και της Μικράς Ασίας είναι απόγονοι Αθηναίων αποίκων, άρα αδέλφια τους. Ή ήταν ένας τρόπος για τον Περικλή και τον Ικτίνο να υπονοήσουν ότι η Αθήνα ηγείτο όλων των Ελλήνων. 34
Ιστορία: Με σκοπό να συμβολίσουν την νίκη τους ενάντια στους Πέρσες κάτω από την επίβλεψη του Περικλή, οι Αθηναίοι ξανακτίζουν την Ακρόπολη που είχε καταστραφεί κατά την διάρκεια του πολέμου. Θεωρείται ένα από τα μεγαλύτερα αρχιτεκτονικά προγράμματα πριν από τους ρωμαϊκούς χρόνους. Είναι το παράδειγμα του κλασικισμού, δηλαδή αυτό το οποίο θα παραμείνει πάντα μοντέρνο, θα αποπνέει πάντα ένα συναίσθημα νεότητας και δεν θα γίνει ποτέ παλαιομοδίτικο. Το γεγονός ότι αυτά τα κτήρια σώζονται μέχρι σήμερα είναι ένα θαύμα. Ο Παρθενώνας είχε μετατραπεί σε βυζαντινή εκκλησία, αργότερα σε καθολική και μετά την κατάληψη της Ελλάδας από τους Οθωμανούς σε μουσουλμανικό ναό. Κάθε φορά που το μνημείο ξανασχεδιαζόταν για τις ανάγκες της κάθε θρησκείας, αλλάζονταν και η δομή του κτηρίου. Το τζαμί είχε έναν μιναρέ από όπου καλούσαν τους πιστούς για προσευχή. Μία βενετική οβίδα κτύπησε τις αποθήκες πυρομαχικών των Τούρκων οι οποίες ήταν τοποθετημένες σε τμήμα του Παρθενώνα. Η έκρηξη ανατίναξε το κεντρικό μέρος του ναού. Σαν να μην έφτανε αυτό, οι Βενετοί μετά προσπάθησαν να μεταφέρουν μερικά από τα αγάλματα του αετώματος του ναού και πολλά από αυτά έπεσαν και έσπασαν στο έδαφος. Σήμερα μία νέα κατάρα απειλεί τον Παρθενώνα και τα άλλα κτήρια: τα οξειδωτικά απόβλητα των εργοστασίων και των αυτοκινήτων προκαλούν την αποσύνθεση των μαρμάρων. Μία μεγάλη προσπάθεια έχει ξεκινήσει εδώ και αρκετό καιρό για να προστατέψει τις κολώνες και τους τοίχους από περαιτέρω φθορά. Τα λίγα γλυπτά που σώθηκαν έχουν μεταφερθεί στο μουσείο της ακρόπολης σε ελεγμένες κλιματολογικά συνθήκες. Παρά τις καταστροφές του χρόνου, αλλά και των ανθρώπων, οι περισσότερες περίπτερες κολώνες στέκονται ακόμη ή έχουν αναστηλωθεί. Οι ιστορικοί τέχνης γνωρίζουν πλέον πολλά για το κτήριο και για τα γλυπτά που το κοσμούσαν. Το άγαλμα της Αθηνάς ήταν του Φειδία ο οποίος ήταν υπεύθυνος και για την γλυπτή διακόσμηση του ναού. Ο Πλούταρχος ισχυρίζεται ότι ο Φειδίας ήταν πραγματικά ο βασικός υπεύθυνος για όλο το έργο κατά την εκτέλεση της ακρόπολης του Περικλή. 35
Τίτλος: Τρεις θεές Χρονολογία: 438-432 π.χ. Καλλιτέχνης: Φειδίας (κάποτε ήταν ζωγραφισμένες) Περιγραφή: Βρίσκονται στο ανατολικό αέτωμα του Παρθενώνα και αναπαριστούν πιθανά την Εστία, την Διώνη και την Αφροδίτη. Στιλιστική περιγραφή: Ο Φειδίας καταφέρνει ακόμη μία φορά να συνδυάσει δύο αντίθετες ποιότητες: το μεγαλοπρεπές και το ρεαλιστικό: παρόλο που οι φιγούρες έχουν μνημειώδες μέγεθος, δηλαδή είναι μεγαλύτερες του φυσικού, η στάση τους έχει μία φυσικότητα που αποκαλύπτει το ενδιαφέρον του καλλιτέχνη για τις σημαντικές λεπτομέρειες της ζωής. Ιδιαίτερη προσοχή αποδίδεται στις πτυχές των χιτώνων οι οποίες σε ορισμένα σημεία είναι βαριές και αλλού λεπτές. Εδώ συναντάμε ξανά την παράδοση των πτυχώσεων, δηλαδή την ιδιότητά των χιτώνων αλλού να αποκαλύπτουν και αλλού να αποκρύπτουν τις μάζες του σώματος από κάτω. Οι πτυχώσεις αυτές μοιάζουν να ρέουν σε μία παλίρροια σύνθεσης και στις τρεις φιγούρες και με αυτό τον τρόπο τις ενοποιούν. Υπάρχει θα μπορούσαμε να πούμε, μία ρευστότητα του συνόλου καθώς η μία φιγούρα συγχωνεύεται με την άλλη. Έχουμε λοιπόν μία ενσωμάτωση των τριών θεοτήτων σε ένα όλο. Ενδιαφέρουσα επίσης είναι η ποικιλία ποιοτήτων της επιφάνειας οι οποίες εναλλάσσονται μεταξύ τραχιάς επιφάνειας του υφάσματος και απαλής του σώματος, αποτέλεσμα του παιχνιδιού του φωτός με την σκιά. 36
Τίτλος: Καρυάτιδες Περιγραφή: Βρίσκονται στην νότια βεράντα προσόψεως του Ερεχθείου. Το πρόβλημα που έπρεπε να λύσει ο καλλιτέχνης εδώ ήταν ότι 6 κομψά γυναικεία αγάλματα έπρεπε να υποστηρίξουν μία ογκώδη αρχιτεκτονική υπερκατασκευή καθόσον έπαιζαν το ρόλο κιόνων. Ο λαιμός είναι το πλέον αδύνατο σημείο του αγάλματος. Ο άγνωστος σε μας γλύπτης αρχιτέκτονας είχε λοιπόν να συνδυάσει τις αναγκαιότητες της αρχιτεκτονικής δομής με τις απαιτήσεις της ιδανικής ομορφιάς. Το αποτέλεσμα είναι αρκετά επιτυχές. Οι καρυάτιδες είναι αρκετά άκαμπτες ώστε να υποδηλώνουν τον υποστηρίζοντα κίονα, αλλά και αρκετά ευέλικτες ώστε να υποδηλώνουν το ζωντανό σώμα. Η στάση τους θυμίζει μεν κολώνα, αλλά υποδηλώνει ευγένεια και κομψότητα και όχι την ακαμψία ενός αρχιτεκτονικού υποστηρίγματος. Στιλιστική περιγραφή: Οι δύο γωνιακές καρυάτιδες καθορίζουν την στάση των υπόλοιπων: το εξωτερικό πόδι τους είναι προτεταμένο και οι Καρυάτιδες στο εσωτερικό της σειράς επαναλαμβάνουν αυτή την στάση. Έτσι το σύμπλεγμα τους παρουσιάζει μία ρυθμική σύνθεση και μία αυστηρή καθετότητα. Παρατηρούμε και πάλι την παράδοση των πτυχώσεων καθώς οι πτυχώσεις των χιτώνων αποκαλύπτουν μόνο μερικά τους όγκους του σώματος από κάτω. 37
Τίτλος: Η Νίκη δένει το σανδάλι της Χρονολογία: 410 π.χ. Περιγραφή: Είναι ανάγλυφο που διακοσμεί τον ναό της Νίκης Αθηνάς στην ακρόπολη. Από τα πιο όμορφα ανάγλυφα, αναπαριστά την Νίκη να δένει το σανδάλι της. Μία μάλλον άβολη στάση που έχει όμως αποδοθεί με κομψότητα και χάρη. Στιλιστική περιγραφή: Έχουμε μία εξαιρετική περίπτωση απεικόνισης των πτυχώσεων. Ακολουθώντας την παράδοση των αετωμάτων του Παρθενώνα, ο χιτώνας αγκαλιάζει τόσο σφικτά το σώμα που μοιάζει διαφανής, σαν να είναι βρεγμένος. Το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στο να αποκαλυφθεί η λυγερή ομορφιά του νεανικού γυναικείου σώματος από κάτω. Οι δίπλες των πτυχώσεων σχηματίζουν ένα περίπλοκο μοτίβο γραμμών το οποίο δεν έχει αναγκαστικά σχέση με την ανατομική δομή του σώματος. Σε αντίθεση με την λογική της παράδοσης των πτυχώσεων, οι πτυχώσεις έχουν εδώ αποκτήσει δική τους ζωή και αυτονομία σαν να ήταν αφηρημένο σχέδιο. Σε ορισμένα σημεία το βαθύ σκάλισμα έχει δημιουργήσει σκιές οι οποίες έρχονται σε αντίθεση με την λεία επιφάνεια του μαρμάρου. Αυτή η αντίθεση λείου και αιχμηρού δημιουργεί διακοσμητικά στοιχεία που προσθέτουν χάρη στο άγαλμα. Είμαστε μάρτυρες της ακμής της τεχνικής της αναπαράστασης των πτυχώσεων. Ο θεατής σχεδόν ξεχνά ότι το άγαλμα είναι από μάρμαρο. Φτάνουμε στο τέλος την κλασικής περιόδου της ελληνικής τέχνης όπου η κατάκτηση της τεχνικής έχει φτάσει στο απόγειο της. Συνήθως αυτό σημαίνει και την αρχή της παρακμής ενός καλλιτεχνικού στυλ. 38
Τίτλος: Επιτύμβια στήλη της Ηγησώς Χρονολογία: 400 π.χ. Περιγραφή: Είναι μία επιτύμβια στήλη στην μνήμη μίας γυναίκας που ονομαζόταν Ηγησώ φτιαγμένη με την ίδια τεχνική της Νίκης. Βρέθηκε στο νεκροταφείο του Δίπυλου. Αναπαριστά μία όμορφη και συγκινητική στιγμή: μία ετοιμοθάνατη νέα γυναίκα στο σπίτι της δέχεται για τελευταία φορά τις φροντίδες της υπηρέτριάς της, κοιτά τα επίγεια κοσμήματά της τα οποία σύντομα θα αποχωριστεί. Στιλιστική περιγραφή: Άξια προσοχής σε αυτό το ανάγλυφο είναι η σύνθεση η οποία παρουσιάζει σχεδόν αρχιτεκτονική δομή: 1. Το χέρι της Ηγησώς που κρατά το δακτυλίδι είναι το κέντρο όλης της σύνθεσης. 2. Καμπύλες γραμμές ξεπηδούν από τις αυστηρές αρχιτεκτονικές φόρμες, όπως: Ο κορμός της Ηγησώς Η πλάτη και τα πόδια της καρέκλας που κάθεται Η πιο αμβλεία καμπύλη που σχηματίζει το όρθιο σώμα της υπηρέτριας. 3. Ένας κύκλος αναδύεται από την ένωση των χεριών των δύο γυναικών ο οποίος τις ενώνει συνθετικά. Οι φιγούρες παρουσιάζονται σε στάση ¾, μία ακόμη απόδειξη της ακμής της τέχνης της γλυπτικής τον 5 ο αιώνα. Ως πιο σημαντική θεματικά, η Ηγησώ αναπαριστάται μεγαλύτερη αναλογικά, ένα χαρακτηριστικό που θα παρατηρήσουμε αργότερα και στον μεσαίωνα. Παρατηρείται επίσης και στις παιδικές αναπαραστάσεις, όπου οι σημαντικές για το παιδί φιγούρες καταλαμβάνουν μεγαλύτερο χώρο. Παρόλο το λυπηρό γεγονός, έχουμε εδώ μία αναπαράσταση ιδανικής ομορφιάς. 39
4. ΟΨΙΜΗ ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Το τέλος της κλασικής περιόδου φαίνεται να αρχίζει με την ήττα της Αθήνας κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο οπότε και η Σπάρτη και η Θήβα ανέρχονται σε ηγέτιδες πόλεις. Τον 4 ο αιώνα ο Φίλιππος ο Μακεδόνας κατακτά την Ελλάδα. Συνέπεια αυτής της ήττας ήταν ότι την υπερηφάνεια που χαρακτήριζε την κλασική περίοδο διαδέχεται ο κυνισμός και ο σκεπτικισμός για τις παλιές αρχές που σταδιακά εκλείπουν. Τα χαρακτηριστικά της κλασσικής περιόδου που είχαν οδηγήσει στην ιδεαλιστική αναπαράσταση ανθρώπινης φιγούρας ήταν: η σεμνότητα, η απλότητα, η μεγαλοπρέπεια και η υπακοή στις σωστές αναλογίες. Τα χαρακτηριστικά της περιόδου που θα ακολουθήσει (όψιμη κλασική περίοδος) ήταν αντιθέτως: η δεξιοτεχνία στην νατουραλιστική αναπαράσταση του σώματος, οι πιο κομψές και λιγνές φιγούρες, η στροφή σε ποιότητες αισθησιακής ομορφιάς (καμπύλες) η απομάκρυνση από τους αυστηρούς κανόνες αναπαράστασης του ανθρωπίνου σώματος. Τα θέματα που απασχολούσαν και είχαν να κάνουν με τους θεούς και γενικά θέματα απομακρυσμένα από την ζωή των ανθρώπων, θα δώσουν την θέση τους σε πιο καθημερινά και νατουραλιστικά θέματα, μία τάση που θα κορυφωθεί στην ελληνιστική περίοδο. Η ηρεμία και ο ιδεαλισμός του 5 ου αιώνα δίνει την θέση του στην εκλογίκευση και τον εξανθρωπισμό της ανθρώπινης φιγούρας. 40
Τίτλος: Αφροδίτη της Κνίδου Χρονολογία: 350-340 π.χ. Καλλιτέχνης: Πραξιτέλης Περιγραφή: Είναι ρωμαϊκό αντίγραφο από το αυθεντικό το οποίο θεωρείται από τον ιστορικό Πλίνιο ως το ωραιότερο έργο όχι μόνο του Πραξιτέλη, αλλά ολόκληρου του κόσμου. Πολλοί ταξίδευαν στην Κνίδο της Ρόδου, που Έγινε ξακουστή για το άγαλμά της, για να το θαυμάσουν μέσα στον στρογγυλό ναό του από όπου μπορούσες να το δεις από όλες τις πλευρές. Στιλιστική περιγραφή: Προκάλεσε αίσθηση στους καιρούς του διότι ο καλλιτέχνης πήρε την πρωτοφανή απόφαση να αναπαραστήσει την θεά γυμνή. Το γυναικείο γυμνό ήταν πολύ σπάνιο στην αρχαία ελληνική τέχνη και περιοριζόταν στην διακόσμηση βάζων που θα χρησιμοποιούνταν κατ οίκον. Οι δε γυναίκες που απεικονίζονταν γυμνές ήταν παλλακίδες ή σκλάβες. Κανείς δεν είχε τολμήσει να φτιάξει το άγαλμα μίας θεάς που θα χρησιμοποιούνταν σε ναό χωρίς τα ρούχα. της. Ο Πραξιτέλης δείχνει λοιπόν την Αφροδίτη όχι σαν μία ψυχρή και άφταστη ύπαρξη, αλλά να ασχολείται με μία καθημερινή δραστηριότητα: έχει βγάλει τα ρούχα της, τα ακουμπά σε μία υδρία έτοιμη να πάρει στο μπάνιο της. Έχουμε μία τάση εξανθρωπισμού των Ολύμπιων Θεών που συμβαδίζει με το πιο νατουραλιστικό και σκεπτικιστικό πνεύμα της εποχής που προαναφέραμε. Αξίζει να παρατηρήσουμε την τονισμένη μετατόπιση βάρους στην στάση της θεάς η οποία σε αυτή την περίπτωση συνοδεύεται από τον άξονα του σώματος σε σχήμα λατινικού S και γενικά τις καμπύλες που τονίζουν την αισθησιακή ομορφιά της θεάς. 41
Τίτλος: Ερμής και Διόνυσος Χρονολογία: 340 π.χ. Καλλιτέχνης: Μέχρι τελευταία θεωρείτο έργο του Πραξιτέλη. Σήμερα γνωρίζουμε ότι είναι ένα πολύ καλό αντίγραφο. Περιγραφή: Βρέθηκε στο ναό της Ήρας στην Ολυμπία και αναπαριστά τον Ερμή που έχει σταματήσει στο δάσος για να ξαποστάσει ενώ μεταφέρει το μικρό Διόνυσο στην Νήσσα για να αναλάβουν την ανατροφή του οι νύμφες. Ακουμπά πάνω σε ένα δέντρο και κοιτά αφηρημένα στα αριστερά του (μία στιγμή ενδοσκόπησης ή αυτοθαυμασμού;). Ταυτόχρονα κουνά ένα τσαμπί σταφύλια, που δεν υπάρχει πια, για να δελεάσει το μωρό το οποίο θα γίνει ο θεός του κρασιού και το οποίο απλώνει το χέρι για να το πιάσει. Στιλιστική περιγραφή: Έχουμε μία τρυφερή και ανθρώπινη σκηνή, την σχέση ανάμεσα στον ενήλικα και το παιδί, που την συναντάμε συχνά στην καθημερινή ζωή. Μία ακόμη απόδειξη του εξανθρωπισμού της όψιμης κλασικής περιόδου με ποιότητες τις οποίες δεν συναντάμε στην κλασική παράδοση πριν τον 4 ο αιώνα. Καθώς ακουμπά στον κορμό το σώμα του σχηματίζει μία καμπύλη -S-, χαρακτηριστικό πολλών έργων του Πραξιτέλη. Αυτή αποδίδει στο γλυπτό ελαστικότητα και ευκαμψία. Το χέρι που πρότεινε προς τα μπρος δημιουργούσε χώρο γύρο από το άγαλμα. Το άγαλμα είναι εξαιρετικής ποιότητας όσο αφορά την λάξευση, ακόμη ένα χαρακτηριστικό του Πραξιτέλη. Ο τρόπος που έχει πλαστεί η επιφάνεια είναι απαλός και επιδέξιος δημιουργώντας απαλές σκιές που ακολουθούν τα επίπεδα του σώματος. Το πέρασμα από το ένα επίπεδο της επιφάνειας στο άλλο είναι ανεπαίσθητο. Παρατηρούμε την αντίθεση ανάμεσα στην αβρότητα και στιλπνότητα της επιφάνειας του σώματος, με την τραχεία απόδοση των μαλλιών και των βαθιών πτυχώσεων του υφάσματος. Ο Πραξιτέλης επικεντρώνει την προσοχή μας σε ποιότητες της επιφάνειας και όχι τόσο στην εσωτερική δομή και τις σωστές αναλογίες του αγάλματος (το σώμα εξάλλου είναι πιο επίμηκες). Εάν κάνουμε μία σύγκριση με τον κλασικό Δορυφόρο παρατηρούμε τις εξής διαφορές που καθορίζουν και τις διαφορές των δύο περιόδων: Δορυφόρος Ερμής έμφαση στις σωστές αναλογίες αισθησιακή ποιότητα των επιφανειών δύναμη κομψότητα απευθύνεται στην νόηση του θεατή απευθύνεται στις αισθήσεις ου θεατή 42