Ηαναγκαιότητα για συνδικαλιστική επιμόρφωση έχει αναγνωριστεί από πολλά

ΑΠΟΨΕΙΣ ΣΥΝΔΙΚΑΛΙΣΤΙΚΩΝ ΣΤΕΛΕΧΩΝ ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΝΔΙΚΑΛΙΣΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΕΝΟΣ ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΟΥ ΕΡΓΑΤΙΚΟΥ ΣΩΜΑΤΕΙΟΥ Του: Θεόδωρου Κουτρούκη Περίληψη Ηαναγκαιότητα για συνδικαλιστική επιμόρφωση έχει αναγνωριστεί από πολλά εργατικά συνδικάτα σε ολόκληρο τον κόσμο. Ειδικότερα, υποστηρίζεται ότι η συνδικαλιστική εκπαίδευση συνδράμει την αποτελεσματικότητα του συνδικαλισμού και βελτιώνει τις εργασιακές σχέσεις. Το γεγονός αυτό ήταν ο ακρογωνιαίος λίθος του εγχειρήματος να επιμορφωθούν συνδικαλιστικά στελέχη σε διάφορες ανεπτυγμένες χώρες. Το άρθρο αυτό επιδιώκει να εξετάσει τις κύριες απόψεις μεταξύ συνδικαλιστών ε- νός εργατικού σωματείου του ιδιωτικού τομέα σχετικά με τις επιδράσεις ενός εκπαιδευτικού προγράμματος, περιλαμβανομένου του υλικού που προήλθε από μερικές συνεντεύξεις. Η συζήτηση δείχνει πως θετικές επιδράσεις από σχετικά εκπαιδευτικά προγράμματα υπάρχουν για την συνδικαλιστική δραστηριότητα, ενώ το σύστημα των εργασιακών σχέσεων δεν επηρεάζεται. 1. Εισαγωγή Ο συνδικαλισμός είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο που απλώνει τις ρίζες του στην ε- ποχή της πρώιμης βιομηχανικής επανάστασης (Poole, 1984). Πρόκειται ουσιαστικά για τη συστηματική προσπάθεια των μισθωτών να συσσωματωθούν σε οργανώσεις ε- παγγελματικού χαρακτήρα με σκοπό να προωθήσουν συλλογικά τη βελτίωση της οικονομικής θέσης των εργαζομένων. Για να υπάρξουν και να δραστηριοποιηθούν με επιτυχία οι εργατικές συνδικαλιστικές οργανώσεις ο Κατσανέβας υποστηρίζει ότι α- παιτούνται τρεις βασικές προϋποθέσεις (1997:132): Α) συνεχής επαφή ανάμεσα στους μισθωτούς Β) ύπαρξη διακεκριμένων ατόμων μεταξύ των μισθωτών με οργανωτική ικανότητα και εκπαίδευση- οι οποίοι να τους εκπροσωπούν στις συλλογικές διαπραγματεύσεις * O Θεόδωρος Κουτρούκης είναι διδάσκων στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο. 14

Γ) οικονομικοί πόροι για την αντιμετώπιση των εξόδων Είναι πρόδηλο ότι η εκπαίδευση είναι ένας αποφασιστικός παράγοντας για την δημιουργία και την αποτελεσματικότητα των εργατικών συνδικάτων γιατί η συνδικαλιστική πρακτική απαιτεί πλέον τη συμμετοχή των συνδικαλιστικών στελεχών σε δύσκολες και απαιτητικές διαδικασίες κοινωνικού διαλόγου ή σύγκρουσης, συλλογικής διαπραγμάτευσης, τριμερών διαβουλεύσεων με το κράτος και την εργοδοσία αλλά και συμμετοχή σε όργανα διοίκησης ή γνωμοδότησης για μια σειρά θεμάτων που ά- πτονται της κοινωνικής, οικονομικής και εργατικής πολιτικής. Τον κρισιμότερο ίσως ρόλο στην διεύρυνση του εκπαιδευτικού υπόβαθρου των εκπροσώπων των εργαζομένων σε όλες αυτές τις διαδικασίες διαδραματίζει η συνδικαλιστική εκπαίδευση (Costine and Garavan, 1995). Η Συνδικαλιστική Εκπαίδευση και Επιμόρφωση (ΣΕΕ) είναι, επομένως, ένας πολυσήμαντος θεσμός που, ωστόσο, φαίνεται πως έχει υποτιμηθεί στην πράξη από τις ελληνικές συνδικαλιστικές οργανώσεις. Έτσι, οι συστηματικές προσπάθειες για παροχή ΣΕΕ στα συνδικαλιστικά στελέχη ή τους εργαζόμενους-μέλη των συνδικάτων ή- ταν μάλλον περιορισμένες και αποσπασματικές, τουλάχιστον μέχρι το 2004, χρονιά κατά την οποία ιδρύθηκε η Ακαδημία Εργασίας της ΓΣΕΕ. Ο Αποστολίδης, διευρύνοντας την άποψη του καθηγητή M. David, έχει ορίσει τη ΣΕΕ ως το σύνολο των εκπαιδευτικών δυνάμεων που διαθέτει και ξοδεύει το εργατικό κίνημα με στόχους από τη μια τη διαμόρφωση αξιόμαχου, ικανού στελεχιακού δυναμικού που σημαίνει ανάπτυξη και αύξηση της ατομικής και συλλογικής ικανότητας των συνδικαλιστών, έτσι που να δοθεί στη συνδικαλιστική πρακτική η πλήρης αποτελεσματικότητα και η αληθινή διάστασή της και από την άλλη την αναπαραγωγή και ανάπτυξη -ιδεολογική και οργανωτική- του συνδικάτου σαν αντίπαλου κοινωνικού συνομιλητή απέναντι στους εργαζόμενους και στο κράτος (1981:17). Επομένως, θα μπορούσε να προσδιοριστεί ο σκοπός της ΣΕΕ, ως εξής (Spencer, 1996, 2001): Α) να προετοιμάσει τα συνδικαλιστικά στελέχη και το διοικητικό προσωπικό των συνδικαλιστικών οργανώσεων, ώστε να διαδραματίσουν έναν ενεργό ρόλο στο συνδικάτο Β) να εκπαιδεύσει τους ακτιβιστές και τα μέλη των εργατικών οργανώσεων γύρω α- πό τη συνδικαλιστική πολιτική και τις μεταβολές στο περιβάλλον του συνδικάτου, όπως είναι οι εξελίξεις στο μάνατζμεντ ή οι τροποποιήσεις στο εργατικό δίκαιο. Γ) να αναπτύξει τη συνδικαλιστική συνείδηση, να υποστηρίξει την κοινωνική δράση, να σφυρηλατήσει κοινούς στόχους και να διαχύσει οργανωτικές και επικοινωνιακές εμπειρίες. Μολονότι το θέμα παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον δεν έχει γίνει μέχρι σήμερα, κάποια συστηματική προσπάθεια εμπειρικής διερεύνησης του πεδίου της ΣΕΕ στην Ελλάδα. Μοναδική εξαίρεση αποτελεί η εργασία του Kouzis (2000), ο οποίος μελετά τη θεσμική κυρίως διάσταση της ΣΕΕ στην Ελλάδα και παρουσιάζει μια μελέτη περίπτωσης. Σε αυτό το σκηνικό, η διερεύνηση της ελληνικής εμπειρίας της ΣΕΕ παρουσιάζει ι- διαίτερο ενδιαφέρον γιατί μπορεί να οδηγήσει στη σε βάθος μελέτη των επιδράσεων των εκπαιδευτικών θεσμών της ΣΕΕ στις εργασιακές σχέσεις αλλά και στην οργάνωση και την αποτελεσματικότητα του συνδικαλιστικού κινήματος. 15

Έτσι το άρθρο αυτό επιχειρεί να διερευνήσει: α) τη συμβολή της ΣΕΕ στην αποτελεσματικότητα του εργατικού συνδικαλισμού και β) τη συμβολή της ΣΕΕ στην βελτίωση των εργασιακών σχέσεων στην Ελλάδα Είναι ευρέως αποδεκτό πως η καθημερινή συνδικαλιστική πρακτική απαιτεί εκπαιδευμένα συνδικαλιστικά στελέχη. Έτσι, η συνδικαλιστική εκπαίδευση και επιμόρφωση (ΣΕΕ) είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη συνδικαλιστική πρακτική και καλείται να προσδώσει σε αυτή την πλήρη αποτελεσματικότητά της. Τα εργατικά συνδικάτα διαμέσου μακροχρόνιων και σκληρών αγώνων αντιλήφθηκαν ότι η συνδικαλιστική εμπειρία δεν αρκεί για τη μεγιστοποίηση της αποτελεσματικότητας της συνδικαλιστικής δράσης, και γι αυτό το λόγο προχώρησαν σε οργάνωση συνδικαλιστικών μαθημάτων ώστε να μεταβιβάσουν στους συνδικαλιστές γνώσεις, δεξιότητες και στάσεις που θα τους επέτρεπαν να βελτιώσουν την συνδικαλιστική τους πρακτική. Ειδικότερα, η ΣΕΕ καλύπτει τον τομέα της κατάρτισης ικανών στελεχών για να α- ναλάβουν και να ανταποκριθούν στις διάφορες υπευθυνότητες και λειτουργίες του συνδικαλιστικού κινήματος. Επίσης, η ΣΕΕ είναι εκπαίδευση που προωθεί τη συλλογική αντίληψη και δράση. Με αυτήν την έννοια η ΣΕΕ ενισχύει την πολιτική συμμετοχή και προωθεί τη συμμετοχική δημοκρατία (Eiger, 1981). Ένα άλλο πεδίο συνδικαλιστικής δράσης τις ανάγκες του οποίου έρχεται να καλύψει η ΣΕΕ είναι η πολιτική της συμμετοχής της συνδικαλιστικής πλευράς στις διάφορες επιτροπές και συμβούλια ή/και σε διάφορα κέντρα λήψης των αποφάσεων, η ο- ποία προϋποθέτει εξειδικευμένη μόρφωση και γνώση των συνδικαλιστικών εκπροσώπων. Αυτή ακριβώς τη μόρφωση και γνώση έρχεται να καλύψει η συνδικαλιστική εκπαίδευση (Γιαννερίδης, 1980). Έτσι, η ΣΕΕ εμπεριέχει στοιχεία της τεχνικής-επαγγελματικής εκπαίδευσης, αλλά και κίνητρα για την ενδυνάμωση της κοινωνικής συνείδησης και της συνδικαλιστικής ενεργοποίησης των εργαζομένων (Salt, Cervero and Herod, 2000). Έχει άλλωστε, σημειωθεί πως η ΣΕΕ είναι μια μορφή συλλογικής μάθησης των εργατών, ώστε οι τελευταίοι να αντιληφθούν τον εαυτό τους ως μέλη της τάξης των παρόχων/ πωλητών εργατικής δύναμης και όχι ως ιδιώτες. Έτσι, το αναμενόμενο αποτέλεσμα της ΣΕΕ θα μπορούσε κατά τους Salt, Cervero και Herod να είναι η ενοποίηση των εργατών και των κοινωνικών συμμάχων τους ώστε να δρομολογήσουν αλλαγές τόσο στο εργασιακό, όσο και στο κοινωνικό περιβάλλον (Salt, et al, 2000). Σε κάθε περίπτωση η ΣΕΕ ενοποιεί εξωτερικά το συνδικαλιστικό κίνημα, και α- νεβάζει εσωτερικά το εκπαιδευτικό και πολιτιστικό επίπεδο των μελών του (Ojakangas, 2003). Η ΣΕΕ αποτελεί για την καθημερινή πρακτική των συνδικάτων μία ευρεία έννοια στην οποία εντάσσονται η επαγγελματική εκπαίδευση των συνδικαλιστικών στελεχών (π.χ. απόκτηση δεξιοτήτων στη χρήση Η/Υ ή στις λειτουργίες της οργάνωσης), η επιμόρφωση σε ζητήματα άσκησης των συνδικαλιστικών καθηκόντων (π.χ. παροχές κοινωνικής ασφάλισης προς τους εργαζόμενους, στόχοι και χαρακτηριστικά της εισοδηματικής πολιτικής) και η παροχή εκπαιδευτικών υπηρεσιών των συνδικαλιστικών δομών ή των φορέων των συνδικάτων προς τα μέλη τους (π.χ. σχολεία πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, κέντρα επαγγελματικής κατάρτισης ανέργων και εργαζομένων) (Bridgford and Stirling, 2000). Ακόμη, είναι γνωστό ότι τα σύγχρονα συνδικαλιστικά στελέχη πλήρους απασχόλησης ασχολούνται με ένα ευρύ φάσμα αρμοδιοτήτων σε σχέση με την εξυπηρέτηση και αντιπροσώπευση των μελών των εργατικών συνδικάτων, την οργάνωση και προ- 16

σέλκυση νέων μελών και την προώθηση των συνδικαλιστικών πολιτικών. Τα στελέχη αυτά οφείλουν να συμβαδίζουν με τις σύγχρονες τεχνολογικές, οικονομικές και νομικές εξελίξεις. Μολαταύτα, το ανθρώπινο δυναμικό που ηγείται του συνδικαλισμού δε διαθέτει συνήθως κάποιο πλάνο αρχικής και συνεχιζόμενης επαγγελματικής κατάρτισης ώστε να διαδραματίσει το ρόλο του πιο αποτελεσματικά (Nesbit, 2002). Είναι γεγονός πως τα περισσότερα μέλη των εργατικών συνδικάτων μαθαίνουν στην πράξη για το συνδικαλισμό και ενισχύουν τις γνώσεις και δεξιότητές τους στην περίπτωση της εκδήλωσης εργατικών διαφορών (απεργίες, ανταπεργίες, παράπονα, διαπραγματεύσεις). Επίσης, μαθαίνουν από τις εκδόσεις και τις καμπάνιες των συνδικάτων, την παρακολούθηση συναντήσεων, συνεδρίων, διασκέψεων αλλά και από τα εκπαιδευτικά προγράμματα των συνδικαλιστικών οργανώσεων. Η ΣΕΕ -για λόγους πρακτικούς και οικονομικούς- παρέχεται σε ένα σχετικά περιορισμένο αριθμό συμμετεχόντων (συνήθως κυμαίνεται μεταξύ του 3% και του 5% των μελών των συνδικάτων ανά έτος στις ανεπτυγμένες χώρες), αλλά είναι περισσότερο κοινωνική παρά προσωπική εκπαίδευση γιατί οι εκπαιδευθέντες αναλαμβάνουν να διαχύσουν τη μάθηση στα υπόλοιπα μέλη των εργατικών συνδικάτων (Spencer and Frankel, 2002). Έτσι, η ΣΕΕ αναδεικνύει και τον κοινωνικό της προσανατολισμό που είναι να προωθήσει και να αναπτύξει την παρουσία και τους στόχους του συνδικαλισμού και να προάγει συλλογικά το συνδικάτο (Spencer, 2001). Επιπλέον, η ΣΕΕ φαίνεται πως μπορεί να συμβάλλει στην αντιμετώπιση του προβλήματος της δραστικής μείωσης στη συνδικαλιστική πυκνότητα που έχει συντελεστεί τις τελευταίες δεκαετίες (Feekin and Widenor, 2003). Όπως κατέδειξε σχετική έρευνα στον Καναδά η συνδικαλιστική ιδιότητα έχει γενικά θετική επίδραση στη συμμετοχή των εργαζομένων σε εκπαιδευτικές ή επιμορφωτικές δραστηριότητες (Livingstone and Raykov, 2005). Επίσης, ανάλογες μελέτες έχουν δείξει ότι τόσο τα συνδικάτα, όσο και οι συμμετέχοντες στην ΣΕΕ καρπώνονται μια σειρά από οφέλη (Spencer, 2002:22). Έτσι, τα μαθήματα της ΣΕΕ συνδράμουν τα μέλη να ενδιαφερθούν περισσότερο για τα συνδικάτα, να λαμβάνουν καλύτερες συνδικαλιστικές αποφάσεις αλλά και να διαθέτουν αυξημένη αυτοπεποίθηση για να α- ναλάβουν θέσεις εθελοντικού χαρακτήρα στα συνδικάτα και να αμφισβητήσουν αυθαίρετες ή/και αυταρχικές αποφάσεις του μάνατζμεντ (Spencer, 2002:22). Επιπλέον, η ΣΕΕ είναι εκπαίδευση κοινωνικής και όχι ατομικής σκοπιμότητας. Οι συμμετέχοντες δεν κερδίζουν διδακτικές μονάδες (credits) αλλα επιχειρούν να γίνουν πιο καταρτισμένα μέλη των συνδικάτων. Η ΣΕΕ, λοιπόν, ανταποκρίνεται στις ανάγκες οργάνωσης και στρατολόγησης των εργατικών συνδικάτων και επιπλέον συμβάλλει στον πλουραλισμό της κοινωνίας και την ενεργή πολιτική συμμετοχή (Spencer, 2002:22). 2. Μέθοδος Η ελλιπής διερεύνηση του πεδίου της ΣΕΕ στην Ελλάδα ανέδειξε την αναγκαιότητα να προσεγγιστούν ορισμένες αναδυόμενες όψεις της ΣΕΕ. Κατά συνέπεια, η επιλογή της ποιοτικής προσέγγισης θεωρήθηκε αναγκαία γιατί συνδυάζει διερευνητικά και ερμηνευτικά χαρακτηριστικά αλλά και ιδανική για τις περιπτώσεις, στις οποίες επιχειρείται η ανάδειξη θεωρίας από τα δεδομένα ενός προβλήματος. Η μέθοδος ποιοτικής έρευνας που επιλέχθηκε στο πλαίσιο της εργασίας αυτής ήταν η μελέτη περίπτωσης. Το ζήτημα αυτό αντιμετωπίστηκε με την επιλογή να 17

μελετηθεί ένα τυπικό ελληνικό εργατικό σωματείο, ώστε η αποτύπωση των επιδράσεων της ΣΕΕ να απεικονίζει όσο γίνεται πιο πιστά την πραγματικότητα. Έτσι, επιλέχθηκε ένα εργατικό σωματείο της Μακεδονίας, ώστε να εφαρμοστεί το εγχείρημα της ποιοτικής ανάλυσης των εμπειρικών στοιχείων με στόχο το σχηματισμό μιας συνολικής εικόνας για τη μελετούμενη περίπτωση (Κυριαζή, 2000:53). Το σωματείο αυτό επιλέχθηκε γιατί είναι σε μεγάλο βαθμό αντιπροσωπευτικό της βιομηχανικής/ οικονομικής δραστηριότητας στη χώρα μας, β) καλύπτει ένα μεγάλο αριθμό εργαζομένων του ιδιωτικού τομέα γ) διαθέτει τρεις (3) συνδικαλιστές που πέρασαν από διαδικασία συνδικαλιστικής εκπαίδευσης. Με το συνυπολογισμό των παραπάνω παραγόντων καθορίστηκαν τελικά και οι συμμετέχοντες στην έρευνα. Για τις ανάγκες της έρευνας πεδίου και ειδικότερα για τη διεξαγωγή των συνεντεύξεων χρησιμοποιήθηκε ένα ειδικά σχεδιασμένο ημιδομημένο ερωτηματολόγιο συνέντευξης με ανοικτές και κλειστές ερωτήσεις. Ως οδός συλλογής των εμπειρικών δεδομένων επιλέχθηκε η συνέντευξη, μια επιλογή που αποτελεί ένα συμβιβασμό ανάμεσα στον ιδεώδη και τον εφικτό τρόπο έρευνας στο πλαίσιο των χρονικών και οικονομικών περιορισμών που αντικειμενικά υφίστανται. Οι συνεντεύξεις, πραγματοποιήθηκαν στο χώρο γραφείων του αντίστοιχου εργατικού σωματείου και η μέση διάρκεια των συνεντεύξεων ήταν 23 λεπτά της ώρας. 3. Αποτελέσματα Στον πίνακα 1 απεικονίζεται η φυσιογνωμία των συνδικαλιστών που συμμετείχαν στη διαδικασία της ερευνητικής συνέντευξης. Έχει ενδιαφέρον πως σε όλες τις περιπτώσεις υπάρχει μόνο κλαδική συνδικαλιστική οργάνωση στο χώρο εργασίας, ενώ η ανυπαρξία επιχειρησιακού σωματείου είναι εύλογη εξαιτίας του πολύ μικρού αριθμού εργαζομένων ανά εκμετάλλευση. Η συνδικαλιστική πυκνότητα είναι πολύ χαμηλή, εγγενές γνώρισμα του ιδιωτικού τομέα στην Ελλάδα, ενώ οι ερωτώμενοι έχουν την ιδιότητα του μέλους του Διοικητικού Συμβουλίου του εργατικού σωματείου. Πίνακας 1: H φυσιογνωμία των συμμετεχόντων συνδικαλιστών ΚΩΔΙ- ΦΥ- ΗΛΙ- ΕΠΙΠΕΔΟ ΕΤΗ ΣΥΝΔΙ- ΑΡΙΘΜΟΣ ΥΠΑΡΞΗ ΕΙΔΟΣ ΣΥΝΔ. ΕΚΠΡΟ- ΚΟΣ ΛΟ ΚΙΑ ΕΚΠΑΙ- ΚΑΛΙΣΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΖΟ- ΣΥΝΔ. ΣΥΝΔ. ΠΥΚΝΟ- ΣΩΠHΣH ΔΕΥΣΗΣ ΔΡΑΣΗΣ ΜΕΝΩΝ ΟΡΓΑΝ. ΟΡΓΑΝ TΗΤΑ EPΓAZO- ΜΕΝΩΝ Σ1 Γ 38 ΤΕΙ 8 6 ΚΛΑΔΙΚΟ 5% ΜΕΛΟΣ ΣΩΜΑΤΕΙΟ Δ.Σ. ΣΩΜΑTEIOY Σ2 Α 43 ΙΕΚ 4 8 ΚΛΑΔΙΚΟ 1% ΜΕΛΟΣ ΣΩΜΑΤΕΙΟ Δ.Σ. ΣΩΜΑΤΕΙΟΥ Σ3 Α 46 ΛΥΚΕΙΟ 5 3 ΚΛΑΔΙΚΟ 3% ΜΕΛΟΣ ΣΩΜΑΤΕΙΟ Δ.Σ. ΣΩΜΑΤΕΙΟΥ 18

Ο πίνακας 2 απεικονίζει τους λόγους για τους οποίους αποφάσισαν οι ερωτώμενοι να παρακολουθήσουν ένα πρόγραμμα συνδικαλιστικής εκπαίδευσης. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι στις απαντήσεις κυριαρχούν ζητήματα σχετικά με την χρησιμότητα της συνδικαλιστικής εκπαίδευσης στην άσκηση του ρόλου των εκπροσώπων των εργαζομένων. Πίνακας 2: Στοιχεία για τη συνδικαλιστική εκπαίδευση (α) ΚΩΔΙΚΟΣ Σ1 Σ2 Σ3 Γιατί αποφασίσατε να παρακολουθήσατε πρόγραμμα συνδικαλιστικής εκπαίδευσης; Για να βελτιώσω τις γνώσεις μου ώστε να παίξω το συνδικαλιστικό μου ρόλο πιο αποτελεσματικά Για να γίνω καλύτερος συνδικαλιστής και να βοηθήσω την οργάνωση του συνδικαλιστικού κινήματος στο χώρο μου Γιατί δεν είχα παρακολουθήσει στο παρελθόν και το θεωρώ απαραίτητο Είναι πολύ ενδιαφέρουσες οι απαντήσεις που αναδύθηκαν στις συνεντεύξεις σε αυτό το ερώτημα. Έτσι, ένας συνδικαλιστής απάντησε ότι ήθελα από καιρό να συμμετέχω σε ένα πρόγραμμα συνδικαλιστικής επιμόρφωσης αλλά δεν είχα την ευκαιρία να το κάνω τώρα αισθάνομαι πιο ισχυρός σε γνώσεις και δεξιότητες για να συμμετέχω σε συνδικαλιστικούς αγώνες (απόσπασμα από τη συνέντευξη). Ένας άλλος συνδικαλιστής σημείωσε ότι στην απόφασή μου βάρυναν και οι αδυναμίες που συνάντησα στην καθημερινή μου ζωή και δράση στον εργασιακό μου χώρο, γιατί μερικά ζητήματα μαθαίνονται από τους συνδικαλιστές στην πράξη αλλά με πολλές ελλείψεις και ανεπάρκειες (απόσπασμα από τη συνέντευξη). Ο πίνακας 3 απεικονίζει στοιχεία σχετικά με το πρόγραμμα συνδικαλιστικής εκπαίδευσης που παρακολούθησαν οι ερωτώμενοι. Έτσι, φαίνεται πώς το εν λόγω πρόγραμμα διοργάνωσε δευτεροβάθμια συνδικαλιστική οργάνωση, είχε σύντομη διάρκεια (20 ώρες) ενώ η θεματολογία του ήταν περίπου τυποποιημένη σε θέματα εργασιακών σχέσεων, αγοράς εργασίας, εργατικού και συνδικαλιστικού δικαίου, δομής και λειτουργίας συνδικαλιστικού κινήματος κ.α. Πίνακας 3: Στοιχεία για τη συνδικαλιστική εκπαίδευση (β) ΚΩΔΙΚΟΣ ΦΟΡΕΑΣ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΘΕΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ Σ1 ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑ 20 ώρες Εργασιακές σχέσεις, αγορά ΣΥΝΔΙΚΑΛΙΣΤΙΚΗ εργασίας, εργατικό δίκαιο, ΟΡΓΑΝΩΣΗ συνδικαλιστικά θέματα Σ2 ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑ 20 ώρες Εργασιακές σχέσεις, αγορά ΣΥΝΔΙΚΑΛΙΣΤΙΚΗ εργασίας, συνδικαλιστικό ΟΡΓΑΝΩΣΗ δίκαιο, οργάνωση και ιστορία συνδικαλιστικού κινήματος Σ3 ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑ 20 ώρες Εργασιακές σχέσεις, αγορά ΣΥΝΔΙΚΑΛΙΣΤΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ εργασίας, εργατικό δίκαιο, δομή και λειτουργία συνδικαλιστικού κινήματος 19

Ο πίνακας 4 απεικονίζει στοιχεία σχετικά με την ενθάρρυνση του κοινωνικού περίγυρου, ώστε οι ερωτώμενοι να παρακολουθήσουν το πρόγραμμα συνδικαλιστικής εκπαίδευσης. Φαίνεται πώς τη συμμετοχή στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα μάλλον ευνοούν οι άλλοι συνδικαλιστές, που πιθανόν διαβλέπουν και σε διάχυση των ωφελημάτων από τη ΣΕΕ και στους ίδιους. Αρνητική φαίνεται να είναι η άποψη για τη συμμετοχή των ερωτώμενων στη ΣΕΕ από τα μέλη της οικογένειάς τους, τα οποία ενδεχομένως αμφιβάλλουν για τη χρησιμότητά της. Πίνακας 4: Στοιχεία για τη συνδικαλιστική εκπαίδευση (γ) ΚΩΔΙΚΟΣ Ενθάρρυναν τη συμμετοχή σας σε αυτό το πρόγραμμα συνδικαλιστικής εκπαίδευσης Οι συνάδελφοι σας Τα άλλα συνδικαλιστικά Τα μέλη της οικογένειας σας στο χώρο εργασίας στελέχη του συνδικάτου σας Σ1 - - Σ2 - Σ3 - - Ένα άλλο ερώτημα διερεύνησε τη μεταφορά της γνώσης και πληροφόρησης που αποκόμισαν οι ερωτώμενοι από τη συμμετοχή τους στο εν λόγω πρόγραμμα συνδικαλιστικής εκπαίδευσης και τη μεθοδολογία μεταφοράς. Μόνο ένας συνδικαλιστής, ο οποίος μετέφερε τη γνώση και την πληροφόρηση που αποκόμισε από το πρόγραμμα ΣΕΕ στους συναδέλφους του είπε ότι αυτό έγινε με συζητήσεις στο χώρο εργασίας του για την αναγκαιότητα συνδικαλιστικής οργάνωσης και πρόσθεσε ότι οι δυσκολίες συνδικαλιστικής έκφρασης και οι ιδιαιτερότητες που υπάρχουν στον ιδιωτικό τομέα εμποδίζουν σε ένα βαθμό τη διάχυση της πληροφόρησης σε μεγάλο αριθμό εργαζομένων (απόσπασμα από τη συνέντευξη). Ενδιαφέρον παρουσιάζει η άποψη των ερωτώμενων συνδικαλιστών για το πρόγραμμα ΣΕΕ. Όλοι οι ερωτώμενοι θεωρούν ότι τους ωφέλησε η συμμετοχή τους σε αυτό το πρόγραμμα. Ο πίνακας 5 απεικονίζει την άποψη των συμμετεχόντων για την επίδραση της ΣΕΕ. Είναι φανερό ότι ορισμένες από τις επιδράσεις της ΣΕΕ συγκεντρώνουν την κοινή αποδοχή των ερωτώμενων και ιδίως οι αναφορές ότι η ΣΕΕ τους προετοίμασε για να παίξουν έναν πιο ενεργό ρόλο στο συνδικάτο τους, διεύρυνε τις γνώσεις τους σχετικά με τις στρατηγικές και τις πολιτικές του συνδικαλιστικού κινήματος, βοήθησε στην προσέγγιση κοινών στόχων με τους συναδέλφους τους σχετικά με την θέση τους στην παραγωγική διαδικασία, συνέβαλε στην ανταλλαγή ιδεών και εμπειριών για τα συνδικαλιστικά θέματα με τους συσπουδαστές τους, τους παρείχε χρήσιμες γνώσεις και δεξιότητες για τη συνδικαλιστική τους δράση (π.χ. δεξιότητες διαπραγμάτευσης, γνώσεις οικονομικών, γνώσεις εργατικής νομοθεσίας κ.α.), τους διευκόλυνε να αντιληφθούν καλύτερα το πλαίσιο μέσα στο οποίο τα εργατικά συνδικάτα αναπτύσσουν τις δραστηριότητές τους (ιστορικό, πολιτικό, οικονομικό κ.α.) που σημειώνονται από τους ερωτώμενους. 20

Πίνακας 5: Στοιχεία για την επίδραση της ΣEE ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΣΕΕ: Η συμμετοχή σας στο εν λόγω πρόγραμμα Σ1 Σ2 Σ3 συνδικαλιστικής εκπαίδευσης Τόνωσε το ενδιαφέρον σας για το συνδικαλισμό Ενίσχυσε την αποτελεσματικότητα της συμμετοχής σας σε διμερή/ τριμερή συμβούλια /επιτροπές κ.λπ όπου εκπροσωπείτε τους εργαζόμενους Σας προετοίμασε για να παίξετε έναν πιο ενεργό ρόλο στο συνδικάτο σας Διεύρυνε τις γνώσεις σας σχετικά με τις στρατηγικές και τις πολιτικές του συνδικαλιστικού κινήματος Συνέβαλε στην ανάπτυξη της συνδικαλιστικής σας συνείδησης Βοήθησε στην προσέγγιση κοινών στόχων με τους συναδέλφους σας σχετικά με την θέση σας στην παραγωγική διαδικασία Συνέβαλε στην ανταλλαγή ιδεών και εμπειριών για τα συνδικαλιστικά θέματα με τους συσπουδαστές σας Σας βοήθησε να αισθανθείτε μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση για να καταλάβετε ανώτερες θέσεις στη συνδικαλιστική ιεραρχία Σας βοήθησε να αμφισβητήσετε αυθαίρετες αποφάσεις της εργοδοσίας στο χώρο εργασίας σας Σας παρείχε χρήσιμες γνώσεις και δεξιότητες για τη συνδικαλιστική σας δράση (π.χ. δεξιότητες διαπραγμάτευσης, γνώσεις οικονομικών, γνώσεις εργατικής νομοθεσίας κ.α.) Προώθησε περαιτέρω (εκτός από τη συνδικαλιστική σας δράση) τη συμμετοχή σας στα κοινά δηλ. την πολιτική/ κοινωνική δραστηριότητα σας σε διάφορους φορείς Σας διευκόλυνε να αντιληφθείτε καλύτερα το πλαίσιο μέσα στο οποίο τα εργατικά συνδικάτα αναπτύσσουν τις δραστηριότητες τους (ιστορικό, πολιτικό, οικονομικό κ.α.) Η διερεύνηση της πρόθεσης των ερωτώμενων να παρακολουθήσουν ένα πρόσθετο πρόγραμμα ΣΕΕ εφόσον τους προσφερόταν η ευκαιρία είναι δεδομένη, αφού όλοι δήλωσαν διάθεση συμμετοχής σε ένα ανάλογο πρόγραμμα. Ο πίνακας 6 απεικονίζει την θεματολογία που οι ερωτώμενοι συνδικαλιστές θα ή- θελαν να περιέχει ένα ανάλογο πρόγραμμα, και είναι ευδιάκριτη μια μεγάλη ποικιλία θεμάτων. Πίνακας 6: Στοιχεία για τη συνδικαλιστική εκπαίδευση (ζ) EPΩTHMA Σ1 Σ2 Σ3 Ποιά είναι η θεματολογία που θα προτείνατε να έχει αυτό το πρόγραμμα; Συνδικαλιστική οργάνωση στο χώρο εργασίας και διεκδικητικό πλαίσιο Tεχνικές διαπραγμάτευσης, συνδικαλιστικές τακτικές και πολιτικές παρέμβασης στο χώρο εργασίας Zητήματα καθημερινής συνδικαλιστικής πρακτικής 21

Τέλος, από τα σχόλια που πρόσθεσαν στο τέλος της συνέντευξης οι ερωτώμενοι, μπορούν να σταχυολογηθούν τα πιο ενδιαφέροντα για την έρευνα. Έτσι, ένας συνδικαλιστής σημείωσε ότι μακάρι να οργανώνονται περισσότερα προγράμματα συνδικαλιστικής εκπαίδευσης είναι πολύ χρήσιμα και κρίσιμα για την άσκηση των καθηκόντων και έργων του συνδικαλιστή (απόσπασμα από τη συνέντευξη). Ένας άλλος υποστήριξε ότι θα ήταν καλό να είχα περισσότερες ευκαιρίες στην εργασιακή ζωή να μεταδώσω τα οφέλη από τη συνδικαλιστική μου δράση και σε άλλους συναδέλφους, αλλά αυτό είναι πολύ δύσκολο λόγω της δομής και της οργάνωσης των ελληνικών συνδικάτων (απόσπασμα από τη συνέντευξη). 4. Συζήτηση Η προηγηθείσα ανάλυση επικεντρώθηκε σε ένα εμπειρικό υλικό που αφορά σε συνδικαλιστές και συνδικαλίστριες από ένα κλαδικό εργατικό σωματείο του ιδιωτικού τομέα. Οι ερωτώμενοι προέρχονταν από χώρους εργασίας με μικρό αριθμό εργαζομένων και χαμηλή συνδικαλιστική πυκνότητα, έχουν όλοι σχετικά λίγα χρόνια συνδικαλιστικής δράσης και το εκπαιδευτικό τους επίπεδο ποικίλει (από αποφοίτους λυκείου μέχρι ΤΕΙ). Μολονότι οι ερωτώμενοι δεν μπορούν να θεωρηθούν σε καμία περίπτωση αντιπροσωπευτικό δείγμα ενός ευρύτερου πληθυσμού, το εμπειρικό υλικό α- πεικονίζει ανάγλυφα την τρέχουσα πραγματικότητα του ελληνικού συνδικαλισμού στις μικρομεσαίες επιχειρήσεις στον ιδιωτικό τομέα της οικονομίας (Gomm, Hammersley, and Foster, 2000). Επομένως η καταγραφή και επεξεργασία των απόψεών τους σε κάθε περίπτωση παρουσιάζει ενδιαφέρον. Οι συνδικαλιστές/ -τριες λοιπόν θεωρούν ότι η ΣΕΕ βοηθά να διαδραματίσουν πιο αποτελεσματικά το ρόλο τους. Επίσης, κοινή είναι η ομολογία ότι τα υπόλοιπα στελέχη του εργατικού τους σωματείου ευνοούν τη συμμετοχή των ερωτώμενων σε δραστηριότητες ΣΕΕ, ενώ τα μέλη της οικογένειάς τους δεν ενθάρρυναν την επιλογή τους να συμμετέχουν σε προγράμματα ΣΕΕ. Ακόμη, δεν είναι καθόλου αυτονόητο ότι η πληροφόρηση και η γνώση που αποκομίζουν από τη συμμετοχή τους σε προγράμματα ΣΕΕ διαχέονται στους άλλους εργαζόμενους. Ένα άλλο θέμα στο οποίο η άποψη των ερωτώμενων είναι κοινή είναι ότι η συμμετοχή τους σε δραστηριότητες ΣΕΕ είναι ωφέλιμη για τους ίδιους. Όταν κλήθηκαν να εξειδικεύσουν αυτά τα οφέλη συμφώνησαν ότι η ΣΕΕ τους προετοίμασε για να παίξουν ένα πιο ενεργό ρόλο στο συνδικάτο, διεύρυνε τις γνώσεις τους σχετικά με τις στρατηγικές και τις πολιτικές του συνδικαλιστικού κινήματος, βοήθησε στην προσέγγιση κοινών στόχων με τους συναδέλφους σχετικά με τη θέση τους στην παραγωγική διαδικασία, συνέβαλε στην ανταλλαγή ιδεών και εμπειριών για τα συνδικαλιστικά θέματα με τους συσπουδαστές τους, παρείχε χρήσιμες γνώσεις και δεξιότητες για τη συνδικαλιστική τους δράση (π.χ. γνώσεις οικονομικών, γνώσεις εργατικής νομοθεσίας κ.α.), τους διευκόλυνε να αντιληφθούν καλύτερα το πλαίσιο μέσα στο οποίο τα εργατικά συνδικάτα αναπτύσσουν τις δραστηριότητές τους (ιστορικό, πολιτικό, οικονομικό κ.α.). Παρουσιάζει ενδιαφέρον το γεγονός ότι κανένας από τους ερωτώμενους δεν ανέφερε ότι η συμμετοχή του στην ΣΕΕ ενίσχυσε την αποτελεσματικότητα της συμμετοχής του σε διμερή/ τριμερή συμβούλια /επιτροπές κ.λπ., όπου εκπροσωπεί τους εργα- 22

ζόμενους ή ότι τον βοήθησε να αμφισβητήσει αυθαίρετες αποφάσεις της εργοδοσίας στο χώρο εργασίας του. Τέλος, όλοι οι ερωτώμενοι ανέφεραν ότι θα παρακολουθούσαν ένα πρόγραμμα ΣΕΕ και προτείνουν θεματολογία που σχετίζεται με την τρέχουσα παρέμβασή τους στο χώρο εργασίας και την αύξηση της αποτελεσματικότητας αυτής της παρέμβασης (Συνδικαλιστική οργάνωση στο χώρο εργασίας και διεκδικητικό πλαίσιο, τεχνικές διαπραγμάτευσης, συνδικαλιστικές τακτικές και πολιτικές παρέμβασης στο χώρο εργασίας, ζητήματα καθημερινής συνδικαλιστικής πρακτικής). Από όσα προηγήθηκαν είναι πρόδηλο ότι στο πεδίο διερεύνησης η ΣΕΕ λειτουργεί μάλλον αποσπασματικά στο μικρόκοσμο του συνδικαλισμού χωρίς να συνδέεται απαραίτητα με τους υπόλοιπους εργαζόμενους αλλά και το κοινωνικό και οικογενειακό περιβάλλον του εκπαιδευόμενου συνδικαλιστή. Ακόμη, η ΣΕΕ φαίνεται πως μάλλον προσδίδει μια μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα στη συνδικαλιστική δράση που στο πραγματολογικό υλικό εκφράστηκε με ένα φάσμα θετικών επιδράσεων. Από την άλλη πλευρά η ΣΕΕ δε φαίνεται να συνέβαλε στην πιο αποτελεσματική παρουσία των συνδικαλιστών στα κύρια πεδία όπου κατά κύριο λόγο διαμορφώνονται οι εργασιακές σχέσεις (θεσμοί κοινωνικού διαλόγου, στο επιχειρησιακό ή υπερεπιχειρησιακό επίπεδο). Δεδομένου ότι τα δύο παραπάνω πεδία είναι αυτά όπου κατά κύριο λόγο διαμορφώνονται οι εργασιακές σχέσεις, τότε μπορεί να υποστηριχθεί ό- τι η συνεισφορά της ΣΕΕ στη βελτίωση των εργασιακών σχέσεων δεν είναι αξιολογήσιμη στην παρούσα έρευνα. Μετά τη δοκιμασία του εμπειρικού ελέγχου του εμπειρικού υλικού προέκυψε ότι α) γίνεται αποδεκτό ότι η ΣΕΕ συμβάλλει στη αποτελεσματικότητα του εργατικού συνδικαλισμού και β) δεν γίνεται αποδεκτό ότι η ΣΕΕ συμβάλει στην βελτίωση των εργασιακών σχέσεων. Συγκεφαλαιώνοντας, φαίνεται πώς η ΣΕΕ είχε ένα σχετικά αποσπασματικό χαρακτήρα, και δεν παρουσίασε ενδείξεις διάχυσης στο ευρύτερο κοινωνικό σώμα. Με άλλα λόγια, η μελετούμενη περίπτωση έδειξε ότι η ΣΕΕ ήταν περισσότερο προσωπική και μετάβαλε μερικώς τη στάση των ερωτώμενων απέναντι στη συνδικαλιστική δράση. Ωστόσο, τόσο η στάση του κοινωνικού περίγυρου των συμμετεχόντων, όσο και η αδυναμία διάχυσης των αποτελεσμάτων της ΣΕΕ σε ευρύτερους ωφελούμενους δείχνει ότι η ΣΕΕ πιθανότατα δεν γίνεται κοινωνική, δηλ. δε δρομολογεί προστιθέμενη αξία σε ευρύτερες κοινωνικές ομάδες. Με αυτήν την έννοια η ΣΕΕ στην αυγή του 21 ου αιώνα εξακολουθεί να βρίσκεται αντιμέτωπη με την αναγκαιότητα να διαδραματίσει μια αποστολή κοινωνικής αμφισβήτησης και μεταβολής. Η επίτευξη ενός τέτοιου στόχου είναι σύμφυτη με την πορεία αναδιοργάνωσης του ελληνικού συνδικαλιστικού κινήματος και των στρατηγικών του, κάτι που στην Ελλάδα εξακολουθεί να είναι το ζητούμενο. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αποστολίδης, Λ. (1981), Συνδικαλιστική Εκπαίδευση και Ινστιτούτα Εργασίας, Αθήνα, Αιχμή. Γιαννερίδης, Γ. (1980), Η συνδικαλιστική επιμόρφωση, Αθήνα:Εργατικά Κείμενα. Costine, P. and Garavan, T. (1995), Trade union attitudes to training and development: the road to a more positive and proactive approach? Journal of European industrial training, 19(10), 38-44. 23

Eiger, N. (1981), Labor education and democracy in the workplace, Working Life, 22,1-12. Feekin, L and Widenor, M. (2003), Helping New organizers survive and thrive in the field: The essential role of training and mentoring, Labor Studies Journal, 28 (3), 63-84. Gomm, R. & Hammersley, M. & Foster, P. (2000), Case study and Generalization, in Gomm, R., Hammersley, M. & Foster, P., Case study method: Key issues, key texts, London: Sage, 98-115. Κατσανέβας, Θ. (1997), Οικονομική της Εργασίας και Εργασιακές Σχέσεις, Αθήνα, Σταμούλης. Kouzis, J. (2000), Greece, in J. Bridgford & J. Stirling, Trade Union Education in Europe, ETUCO, 157-176. Κυριαζή, Ν. (1999), Η κοινωνιολογική έρευνα, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Livingstone D. and Raykov, M. (2005), Union influence on worker education and training in Canada in tough times, Just Labour, 5, 50-64. Nesbit, J. (2002), Workplace Literacy: A Labour perspective, paper presented at the Annual Meeting of the Adult Education Research Conference, Raleigh, May 24-26. Ojakangas, A. (2003), New strategy of trade union: the challenge for trade union education and workers learning, paper to the 3 rd International conference of researching work and learning, 25-27 July, Tampere, proceedings book II, 166-174. Poole, M. (1984), Theories of Trade unionism: α sociology of industrial relations, London: Routledge and Kegan Paul. Salt, B., Cervero, R. and Herod, A. (2000), Workers education and neoliberal globalization: an adequate response to transnational corporations?, Adult Education Quarterly, 51 (1), 9-31. Spencer, B. (2001a), Labour Education: an introduction, in B. Spencer (Ed), Unions and learning in a global economy, Toronto, TEP, 15-22. Spencer, B. (1996), Labour Education for 2001, paper for the Adult Education Research Conference, Florida, May, 1996. Spencer, B. and Frankel, N. (2002), Unions and learning in a global Economy, in B. Spencer (Ed), Unions and learning in a global economy, Toronto, TEP, 169-177. 24