ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟ ΠΡΟΦΙΛ ΤΩΝ ΠΕΙΡΑΙΩΤΩΝ ΒΙΟΜΗΧΑΝΩΝ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20 ΟΥ ΑΙΩΝΑ (1900 1920)

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟ ΠΡΟΦΙΛ ΤΩΝ ΠΕΙΡΑΙΩΤΩΝ ΒΙΟΜΗΧΑΝΩΝ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20 ΟΥ ΑΙΩΝΑ (1900 1920) Χαράλαμπος Πετράς Επιβλέπων καθηγητής: Ιωάννης Γιαννιτσιώτης Μέλη τριμελούς επιτροπής: Ποθητή Χατζαρούλα Μαρία Σταματογιανοπούλου ΜΥΤΙΛΗΝΗ 2006 1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ α. Το αντικείμενο μελέτης.... 4 β. Η δομή της εργασίας..5 γ. Πηγές 1. Το εμπειρικό υλικό και η έρευνα..6 2. Οι οδηγοί...7 3. Οι εφημερίδες...8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α Η Βιομηχανία και οι Βιομήχανοι α. Η «Βιομηχανία» και οι «βιομήχανοι» 9 β. Οι βιομηχανικές μονάδες και οι ιδιοκτήτες βιομήχανοι του Πειραιώς..10 γ. Στοιχεία από την ιστορία της πειραϊκής βιομηχανίας 1. Οι κυριότεροι κλάδοι 27 2. Πόλεμος και Βιομηχανία..29 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β Οι βιομήχανοι του Πειραιώς: η προέλευση, η είσοδος και η δράση στη μεταποίηση Εισαγωγικά...30 α. Βιομηχανία και οικογένεια 1. Διαδοχή 31 2. Τα είδη των επιχειρήσεων και οι γαμήλιες στρατηγικές 34 3. Η θητεία σε επιχείρηση συγγενικού προσώπου...36 β. Νέοι βιομήχανοι 1. Οι σπουδές των νέων βιομηχάνων και η χρήση των γνώσεών τους 36 2. Η ίδρυση του κλάδου της τσιμεντοβιομηχανίας και οι εταιρικές σχέσεις των νέων βιομηχάνων..38 γ. Τα χαρακτηριστικά των Βιομηχάνων του Πειραιώς 2

1. Η επαγγελματική προέλευση... 39 2. Η προτεραιότητα στη βιομηχανία...40 3. Συμπεράσματα.....40 δ. Βιομήχανοι και Πολιτική.41 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ Συλλογικές εκφράσεις των πειραιωτών βιομηχάνων α. Ενώσεις, Σύνδεσμοι και Επιμελητήριο...42 1. Από το 1900 μέχρι την ίδρυση του Συνδέσμου Ελλήνων Βιομηχάνων και Βιοτεχνών και του Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Πειραιώς...43 2. Η ίδρυση και η εξέλιξη του Συνδέσμου Ελλήνων Βιομηχάνων και Βιοτεχνών.....44 3. Η ίδρυση και η εξέλιξη του Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Πειραιώς...46 4. Α Πανελλήνιο Συνέδριο Γεωργίας, Βιομηχανίας και Εμπορίου 47 β. Η επιχειρηματολογία....48 Οι βιομήχανοι, το εθνικό ιδεώδες, ο Πειραιάς, οι εργάτες..49 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...51 ΠΗΓΕΣ 53 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...54 3

ΕΙΣΑΓΩΓΗ α. Το αντικείμενο μελέτης Αντικείμενό μας είναι οι πειραιώτες βιομήχανοι στις αρχές του 20 ου αιώνα, τα υποκείμενα που με τη δράση τους διαμόρφωσαν την πειραϊκή αλλά και ελληνική βιομηχανία.. Ο Πειραιάς ανακηρύσσεται σε δήμο το 1835 1. Πρόκειται για μια πόλη νέα η οποία ιδρύθηκε κυριολεκτικά από το μηδέν, πόλη μεταναστών από όλη την ελεύθερη Ελλάδα και την Οθωμανική αυτοκρατορία 2 με πρώτους μετανάστες στη δεκαετία του 1830 τους Χιώτες της Ερμούπολης και τους Υδραίους 3. Ο Πειραιάς αποτέλεσε αρχικά το εμπορικό κέντρο του ελληνικού βασιλείου 4, γνώρισμα που διατήρησε λόγω του λιμανιού και αργότερα στην περίοδο των πρώτων βιομηχανικών επενδύσεων. Στη δεκαετία του 1860 και εντονότερα από το 1870 και μετά, η εμφάνιση της βιομηχανίας αλλάζει την εικόνα του Πειραιά αλλά και την πορεία της ιστορίας της ελληνικής εκβιομηχάνισης 5. Στα τέλη του 19 ου αιώνα η απουσία αγροτικών καταβολών, το ανεπτυγμένο εμπόριο και η γεωγραφική της θέση δίπλα στην καταναλωτική αγορά της πρωτεύουσας, θα αποτελέσουν τους λόγους που η πόλη παρά την έλλειψη άφθονου εργατικού δυναμικού και χωρίς σημαντική προβιομηχανική βιοτεχνία, θα αναδειχθεί στο βιομηχανικό κέντρο το κράτους 6. Η ομάδα των βιομηχάνων είναι μια νέα κοινωνικοεπαγγελματική ομάδα η οποία μετά τις πρώτες απόπειρες του 19 ου αιώνα ξεχωρίζει στην κοινωνία του Πειραιά. Οι βιομήχανοι και η δράση τους σε όλα τα πεδία της οικονομικής και κοινωνικής ζωής της πόλης είναι αντικείμενο δημόσιας προβολής και συζήτησης στον τοπικό Τύπο. Στην παρούσα εργασία θα προσπαθήσουμε να σκιαγραφήσουμε το προφίλ των ανθρώπων αυτών κατά την εικοσαετία 1900 1920. Θα δούμε ποιοι είναι, τον τρόπο που εισήλθαν στον τομέα της βιομηχανίας, τα χαρακτηριστικά της επιχειρηματικής τους δράσης και τη σχέση τους με την πειραϊκή κοινωνία. Θα 1 Βάσιας Τσοκόπουλος, Πειραιάς 1835-1870, Εισαγωγή στην ιστορία του ελληνικού Μάντσεστερ, εκδ. Καστανιώτη Αθήνα 1984, σ. 61. 2 Αγριαντώνη Χριστίνα, «Πόλεις και εκβιομηχάνιση, η εκβιομηχάνιση σε μια μόνο πόλη» στο Γκυ Μπουρζέλ (επιμ), Η νεοελληνική πόλη, Εξάντας, Αθήνα 1989. 3 Τσοκόπουλος Πειραιάς 1835-1870, ό.π., σ. 53-59. 4 Στο ίδιο, σ.127. 5 Χριστίνα Αγριαντώνη, Οι απαρχές της εκβιομηχάνισης στην Ελλάδα τον 19 ο αιώνα, Ιστορικό Αρχείο Εμπορική Τράπεζα της Ελλάδος. σ. 105. 6 Αγριαντώνη, «Πόλεις και εκβιομηχάνιση, ό.π. 4

επιχειρήσουμε επίσης να εξετάσουμε τις μεταβολές που σημειώθηκαν στις αρχές του 20 ου συγκρίνοντας τα δεδομένα μας με αυτά του 19 ου αιώνα Το 1900, παρά την πτώχευση του 1893, την ήττα του 1897 και την επιβολή του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου ο Πειραιάς βρίσκεται ήδη στην περίοδο μετά τις πρώτες απόπειρες στη βιομηχανία 7. Αργότερα, τα γεγονότα στη Μικρά Ασία και η εγκατάσταση προσφύγων προκάλεσαν σημαντικές μεταβολές στην κοινωνική και οικονομική δομή της πόλης. Τα χρονικά όρια της εργασίας αφορούν τους βιομηχάνους και τη βιομηχανία από το 1900 έως και το 1920, λίγο πριν από αυτό το προσφυγικό κύμα.. β. Η δομή της εργασίας Στο πρώτο κεφάλαιο αναζητήσαμε τα κριτήρια εκείνα βάση των οποίων προσπαθήσαμε να απαντήσουμε στα ερωτήματα ποιοι είναι οι βιομήχανοι, πώς διακρίνουμε τη βιομηχανία από άλλες μορφές μεταποίησης και γιατί. Παρουσιάσαμε σε πίνακες τα δεδομένα που επεξεργαστήκαμε από το εμπειρικό υλικό και καταγράψαμε στοιχεία από την ιστορία της πειραϊκής βιομηχανίας, την ίδρυση των κλάδων και τις συνέπειες των πολέμων των αρχών του 20ού αιώνα. Στο δεύτερο κεφάλαιο επικεντρώσαμε το ενδιαφέρον μας στα χαρακτηριστικά της ομάδας των βιομηχάνων σε ότι αφορά την είσοδο τους στη βιομηχανία, την επιχειρηματική τους δράση, τη μεταξύ τους σχέση και τη σχέση τους με την τοπική κοινωνία μέσα από την πολιτική. Η μελέτη των στοιχείων βασίστηκε σε τρεις άξονες: την επιχειρηματική δράση σε σχέση με την οικογένεια, τη διάκριση επιμέρους κατηγοριών στο εσωτερικό της ομάδας των βιομηχάνων και τη σύγκριση των δεδομένων μας με εκείνα του 19 ου αιώνα. Στο τρίτο κεφάλαιο εστιάσαμε στους τρόπους και τους θεσμούς μέσω των οποίων οι πειραιώτες ξεκίνησαν να εκφράζουν συλλογικά τα συμφέροντά τους. Παρουσιάσαμε στοιχεία για τις επαγγελματικές ενώσεις, την ίδρυση του Συνδέσμου Ελλήνων Βιομηχάνων, την ίδρυση του Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Πειραιώς. Το ενδιαφέρον μας επικεντρώθηκε στη δράση των πειραιωτών βιομηχάνων στις εκφράσεις αυτές και το λόγο που ανέπτυξαν για το κράτος, την πόλη του Πειραιά, τη βιομηχανία και τους εργάτες. 7 Χριστίνα Αγριαντώνη, «Βιομηχανία» στο Χρήστος Χατζηιωσήφ (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα 1900 1922, οι απαρχές, Βιβλιόραμα, Αθήνα 200τ. Α1, σ. 174. 5

γ. Πηγές 1. Το εμπειρικό υλικό και η έρευνα Το υλικό το οποίο συνιστά τις πηγές μας είναι κυρίως φύλα της πειραϊκής εφημερίδας Σφαίρας και ελάχιστα της Πρόνοιας διότι δεν εντοπίστηκαν σε κάποιο αρχείο, οδηγοί της πόλης και το Μέγα Ελληνικό Βιογραφικό Λεξικό των αδελφών Βοβολίνη. Αναζητήσαμε το Πανελλήνιο Λεύκωμα Εθνικής Εκαντοταετηρίδος 1821-1921 στην βιβλιοθήκη της Βουλής, την Γεννάδιο και την Εθνική βιβλιοθήκη. Αρχειοθετημένο βρέθηκε εν τέλει στην Εθνική Βιβλιοθήκη, ωστόσο από τον Φεβρουάριο του 2005 οι σχετικοί με την οικονομία τόμοι είχαν αποσταλεί προς συντήρηση. Στη βιβλιοθήκη της βουλής «ανακαλύψαμε» έναν τόμο του ωστόσο δεν προσέφερε πληροφορίες σχετικές με το αντικείμενό μας. Το μεγαλύτερο μέρος της έρευνας πραγματοποιήθηκε στο αρχείο της βιβλιοθήκης της Βουλής όπου μελετήθηκαν φύλα του πειραϊκού Τύπου. Βιογραφίες βιομηχάνων, πέρα από όσους αναφέρονται στο βιογραφικό λεξικό των αδελφών Βοβολίνη 8 δεν βρέθηκαν, κάτι που οφείλεται και στο πρόβλημα διαθεσιμότητας των πηγών που αναζητήσαμε στην εθνική βιβλιοθήκη και αλλού. Παρόλο που τα ονόματα βιομηχάνων στο Λεξικό των Βοβολίνη είναι πολλά, ο Πειραιάς ως κριτήριο επιλογής περιόρισε αισθητά το δείγμα σε ελάχιστες περιπτώσεις. Διάσπαρτες στιγμές από τη ζωή αρκετών από αυτούς υπάρχουν στους έξι τόμους του, όχι όμως στοιχεία για την προέλευση και την καταγωγή τους. Συνεπώς, η αναζήτηση στράφηκε προς τους εμπορικούς οδηγούς και βέβαια τον τοπικό Τύπο όπου προσπαθήσαμε να σημειώσουμε όσο το δυνατόν περισσότερες αναφορές στη ζωή των ανθρώπων αυτών. Ονόματα και διαφημιστικές αναφορές στην ιστορία των μεγάλων βιομηχανικών μονάδων του Πειραιά προσέφεραν οι οδηγοί και κάποια άρθρα της Σφαίρας. Αισθανθήκαμε τυχεροί όταν βρήκαμε πρωτοσέλιδα της παραπάνω εφημερίδας αφιερωμένα στις «οικονομικές δυνάμεις του Πειραιώς» για τα έτη 1905, 1906, 1910, 1913 και στα οποία υπάρχουν αναφορές για επωνυμίες εταιριών από όλους τους κλάδους της πειραϊκής βιομηχανίας διατηρώντας τις επιφυλάξεις μας για το αν αναφέρεται στο σύνολο των βιομηχάνων κάθε χρονιά ή για τους λόγους που οφείλονται ενδεχόμενες απουσίες και αλλαγές ιδιοκτητών π.χ. 8 Βοβολίνης, Μέγα Ελληνικόν Βιογραφικόν Λεξικόν (στο εξής ΜΕΒΛ),, 6 τ., 1958, 1960, 1963. Η Αλίκη Βαξεβάνογλου έχει αφιερώσει αρκετές σελίδες στην αναλυτική παρουσίαση του λεξικού στο Οι Έλληνες κεφαλαιούχοι 1900-1940, κοινωνική και οικονομική προσέγγιση, Θεμέλιο, Αθήνα 1994. σ. 158-173. 6

διαδοχή οικογενειακής επιχείρησης από τα νεότερα μέλη του πυρήνα της οικογένειας ή από ένα ευρύτερο δίκτυο συγγένειας. Τα δεδομένα που συλλέγουμε για να απαντήσουμε σε ερωτήματα που έχουμε θέσει μεταβάλλονται κατά τη διάρκεια των δύο δεκαετιών. Για τα πρώτα χρόνια του 20 ου αιώνα έως και το 1907 αναφέρονται τα περισσότερα στοιχεία που αποκτήσαμε, ωστόσο μέσω της διασταύρωσης και της σύγκρισης των πληροφοριών μεταξύ των οδηγών, του Τύπου και του Λεξικού Βοβολίνη μας επιτρέπεται να εξάγουμε σχετικά ασφαλή συμπεράσματα. 2. Οι οδηγοί Οι οδηγοί των πόλεων υπάρχουν ήδη από τον 19 ο αιώνα, προσφέρουν πλήθος πληροφοριών για όλα τα πεδία της πειραϊκής οικονομικής και κοινωνικής ζωής, το εμπόριο, τη βιομηχανία, τις δημόσιες υπηρεσίες και τη θρησκεία. Αντλήσαμε πολύτιμα στοιχεία από τους καταλόγους διευθύνσεων βιομηχανικών μονάδων και από τις ενδελεχείς παρουσιάσεις της πειραϊκής βιομηχανίας και των, σύμφωνα με τον κάθε οδηγό, κυριοτέρων εκπροσώπων της. Εντοπίσαμε βιογραφικά στοιχεία για τους ίδιους τους βιομηχάνους, στοιχεία για τα εργοστάσια όπως αριθμός προσωπικού και ισχύς μηχανών και καταφέραμε σε σύγκριση με τον τοπικό Τύπο να ξεκαθαρίσουμε το τοπίο στην επιλογή των βιομηχανικών μονάδων και να τις διακρίνουμε από τις μικρότερες. Οδηγοί που μελετήθηκαν είναι ο οδηγός του Κουσολίνου του 1909, του Γ. Βώκου του 1901, του Γ. Αλεξάκη του 1907 και του Ν. Ιγγλέση του 1927. 3. Οι εφημερίδες Ο τοπικός Τύπος αποτέλεσε την κυριότερη πηγή μας για την βιομηχανία και τη δημόσια ζωή της κοινωνίας του Πειραιά. Τα φύλλα της Σφαίρας προσέφεραν, πέρα από τα οικονομικά και βιογραφικά στοιχεία, πληροφορίες με τις οποίες επιχειρήσαμε να εντάξουμε τη βιομηχανία και τους βιομηχάνους στο ιστορικό πλαίσιο της πόλης. Έτσι, ζητήματα της τοπικής οικονομίας με κύριο εκπρόσωπό της την βιομηχανία και ζητήματα της τοπικής κοινωνικής ζωής μονοπωλούν το ενδιαφέρον, ταυτίζοντας τον Πειραιά με την βιομηχανική ανάπτυξη. Ωστόσο, προκαλεί εντύπωση η περιορισμένη αναφορά του τοπικού Τύπου σε εθνικά ζητήματα.. Οι αναφορές, για παράδειγμα, κατά την περίοδο των πολέμων περιορίζονται σε ελάχιστα άρθρα και ακόμη λιγότερα πρωτοσέλιδα. Ο τοπικός Τύπος 7

είναι προσανατολισμένος σε ό,τι ακριβώς περιγράφει το «τοπικός» παράλληλα όμως η επίκληση στο εθνικό ιδεώδες συνδέεται άμεσα με την ανάδειξη της σημασίας του εμπορίου και της βιομηχανίας της πόλης στην εθνική ταυτότητα. 8

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α Η Βιομηχανία και οι Βιομήχανοι α. Η «Βιομηχανία» και οι «Βιομήχανοι» Ο Πειραιάς χαρακτηρίζεται συχνά ως πόλη αποκλειστικά βιομηχανική ωστόσο το περιεχόμενο της έννοιας «βιομηχανία», επομένως και «βιομήχανος», δεν παρουσιάζει ιδιαίτερη σαφήνεια την περίοδο που μας απασχολεί. Σύμφωνα με τους μελετητές, η εκβιομηχάνιση στην Ελλάδα ξεκινά τη δεκαετία του 1860 με επίκεντρο τον Πειραιά. Την προηγούμενη περίοδο ο όρος «βιομηχανία» δήλωνε κάθε είδους παραγωγική δραστηριότητα, όχι μόνο αναφορικά με τη μεταποίηση, ενώ ταυτόχρονα βιοτέχνες και τεχνίτες περιγράφονταν ως «βιομήχανοι» 9. Από το 1870 ωστόσο, θεωρείται ότι η χρήση του όρου προαπαιτεί βαθμιαία την επένδυση κεφαλαίου, την τεχνολογία και την απασχόληση εργατικού δυναμικού 10. Ήδη από το 1860, κάποιοι ιδιοκτήτες μονάδων που ανταποκρίνονταν στα παραπάνω κριτήρια φαίνεται ότι αυτοπροσδιορίζονταν ως εργοστασιάρχες ώστε να διακρίνονται από τους βιοτέχνες. Ωστόσο τα όρια διάκρισης βιομηχανίας βιοτεχνίας ήταν ασαφή 11. Η σχετικά θολή εικόνα που έχουμε σε ότι αφορά έναν σαφή ορισμό της βιομηχανίας οφείλεται στην απουσία μεταποιητικών δομών στη χώρα. Επίσης, ο επιχειρηματικός κόσμος αναμειγνύονταν ταυτόχρονα σε διάφορες οικονομικές δραστηριότητες όπως το εμπόριο, οι τραπεζικές συναλλαγές και η αγορά γης. Απουσίαζε δηλαδή, εκτός από εξαιρέσεις, ένας ρητός αυτοπροσδιορισμός από τους ίδιους τους επιχειρηματίες που ασχολούνταν με τη μεταποίηση. Τα ίδια πρόσωπα παρουσιάζονται άλλοτε ως βιομήχανοι ή μεγαλοβιομήχανοι, άλλοτε ως εργοστασιάρχες χωρίς να δηλώνεται ρητά ο λόγος αυτή της κατηγοριοποίησής τους. Ακόμα και στις αρχές του 20ού η διάκριση βιομηχανίας βιοτεχνίας παραμένει ασαφής εντούτοις το τοπίο φαίνεται ότι ξεκαθαρίζει και μπορεί κανείς να αναφερθεί σε βιομηχάνους 12. Σε αυτή την εργασία θεωρούμε ως βιομηχανικές τις μονάδες στις οποίες γνωρίζουμε από τις πηγές ότι επενδύθηκε κεφάλαιο, γινόταν χρήση μηχανών και 9 Γ. Β. Δερτιλής, Το Ζήτημα των Τραπεζών (1871-1873,) οικονομική και πολιτική διαμάχη στην Ελλάδα του ΙΘ αιώνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1989, σ. 50-54. 10 Γιάννης Γιαννιτσιώτης, Η Κοινωνική Ιστορία του Πειραιά, η συγκρότηση της αστικής τάξης 1860-1910, Νεφέλη, Αθήνα 2006, σ. 93. 11 Στο ίδιο. 12 Χριστίνα Αγριαντώνη, «Βιομηχανία», ό.π., σ. 180. 9

απασχολούνταν εργατικό δυναμικό. Συγκρίνοντας τους οδηγούς της πόλης με τον τοπικό Τύπο διαπιστώσαμε ότι στις εφημερίδες δηλώνονταν ως «βιομήχανοι» εκείνοι που βάσει των παραπάνω κριτηρίων ταξινομούνται ως ιδιοκτήτες βιομηχανικών μονάδων με αρκετές βέβαια περιπτώσεις εξαιρέσεων. Για παράδειγμα, στον τομέα της βιομηχανίας δεν ταξινομήσαμε τα «εργοστάσια» μωσαϊκών πλακών, σάκων σχοινοποιίας ή τα καρεκλοποιεία στα οποία δεν δηλώνεται χρήση μηχανών παρόλο που στις πηγές εμφανίζονται ως βιομηχανίες. β. Οι βιομηχανικές μονάδες και οι ιδιοκτήτες βιομήχανοι του Πειραιά Με γνώμονα τα κριτήρια που υιοθετήσαμε θα παρουσιάσουμε τις εταιρείες και τους ιδιοκτήτες τους αρχικά για το 1900 ώστε να γνωρίζουμε τα δεδομένα μας όπως διαμορφώθηκαν μέχρι και το συγκεκριμένο έτος και στη συνέχεια θα παρουσιάσουμε τα στοιχεία για τα έτη 1906, 1913 και 1915, ώστε να δούμε τις μεταβολές στο σύνολο και τα πρόσωπα των πειραιωτών βιομηχάνων κατά τη διάρκεια των δύο πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα. 1900 Πίνακας 1.1 13 Κλωστήρια και Υφαντήρια Προσωπ. Ίπποι Κεφ./Αξία 1. Αδελφοί Ρετσίνα 1 ο εργοστάσιο (ιδρυθέν 1870) 1150 600 3,000,000 Δρ 2. Αδελφοί Ρετσίνα 2 ο εργοστάσιο (ιδρυθέν 1872) 820 350 1,200,000 Δρ 3. Αδελφοί Ρετσίνα 3 ο εργοστάσιο (ιδρυθέν 1873) 720 450 1,000,000 Δρ 4. Αδελφοί Ρετσίνα 4 ο εργοστάσιο (ιδρυθέν 1874) 260 150 750,000 Δρ 5. Κυριάκος Λυγινός (κλωστήριο) 260 150 500,000 Δρ 6. Έκτωρος Ψύχα (κλωστήριο και υφαντήριο) 260 150 500,000 Δρ 7. Ανώνυμος Υφαντουργική το «Φάληρον» 260 100 900,000 Δρ 8. Δημ. Δασκαλάκης και Ανδρ. Κορολόγος 80 20 100,000 Δρ 9. Γεώργιος Νικολέσσης 38 20 80,000 Δρ 10. Ηλίας Μανούσος ή Τσαούσης 85 70 250,000 Δρ Σύνολο 10 3933 2060 8, 200,000 13 Οι Πίνακες από 1.1 έως και 2 περιέχουν στοιχεία που προέρχονται από: Κουσολίνος Σ. Οδηγός Αθηνών-Πειραιώς και των κυριοτέρων πόλεων της Ελλάδος, Πειραιάς 1900. 10

Το παραπάνω σύνολο (10) αναφέρεται στις βιομηχανικές μονάδες. Αν καταμετρηθεί η οικογένεια Ρετσίνα ως ένας βιομήχανος-ιδιοκτήτης και οι συνέταιροι Δημ. Δασκαλάκης και Ανδρ. Κορολόγος ξεχωριστά ο ένας από τον άλλο, τότε ο αριθμός των βιομηχάνων ανέρχεται στους 8 χωρίς να γνωρίζουμε τους μετόχους της Α.Ε. «Φάληρον». Πίνακας 1.2 Αλευροβιομηχανία Ατμόμυλοι Προσωπ. Ίπποι Κεφ./Αξία 1. Αδελφοί Γεωργή και Νικολετόπουλος 35 100 400,000 Δρ 2. Αθανάσιος Παπαγεωργακόπουλος 25 100 350,000 Δρ 3. Δημήτριος Σ. Λούμος (1 ος ατμόμυλος) 50 80 400,000 Δρ 4. Δημήτριος Σ. Λούμος (2 ος ατμόμυλος) 20 25 100,000 Δρ 5. Δημήτριος Σ. Λούμος και Σταύρος (3 ος ατμόμυλος) 60 200 500,000 Δρ 6. Δημήτριος Γ. Καλαμάκης 25 35 200,000 Δρ 7. Ηλίας και Π. Ν. Αναγνωστόπουλοι 25 35 200,000 Δρ 8. Βασίλειος Κωνσταντόπουλος 40 250 400,000 Δρ 9. Ιωάννης Σαρρηγιάνης 25 80 350,000 Δρ 10. Σταύρος Π. Καπράνος 25 30 300,000 Δρ 11. Σκλαβούνος και Σημίτης 40 150 300,000 Δρ 12. Κ. Παναγιωτόπουλος 40 125 400,000 Δρ 13. Νικόλαος Δ. Σεφερλής 40 300 600,000 Δρ Σύνολο 13 450 1510 4.500.000 Το σύνολο των βιομηχάνων είναι 14. 11

Πίνακας 1.3 Εργοστάσιο Ζυμαρικών Μακαρονοποιεία Προσωπ. Ίπποι Κεφ./Αξία 1. Πέτρος Γ. Βούρβουλης 20 10 150,000 Δρ 2. Ιωάννης Χ. Σκλαβούνος 15 80 200,000 Δρ 3. Ηλίας Αναγνωστόπουλος 8 8 15,000 Δρ 4. Χαρ. Χαραλαμπόπουλος 8 8 15,000 Δρ 5. Παναγιώτης Τσιλιμίγκρας 8 8 10,000 Δρ 6. Μ. Βραχνός 5 - - Σύνολο 6 64 114; 390,000; Πίνακας 1.4 Οινοπνευματοποιεία Προσωπ. Ίπποι Κεφ./Αξία 1. Ευστάθιος Φινόπουλος «Ήβη» 35 50 300,000 Δρ 2. Ν. Κοτσώνης «Δήμητρα» 50 15 450,000 Δρ 3. Ιω. Δετώρος και Αδελφοί Μπαρμπαρέσου 20 25 200,000 Δρ 4. Δημοσθένης Πουρής «Ρέα» 15 10 300,000 Δρ 5. Γεώργιος Φινόπουλος 20 15 300,000 Δρ 6. Στέφανος Χοϊδάς 8 4 50,000 Δρ 7. Α. Δ. Γεωργόπουλος 10 4 40,000 Δρ 8. Ν. Βατίστας 20 10 150,000 Δρ 9. Παππαδογιάννης και Κρημίτσας - 6 - Σύνολο 9 178 ; 139 1,790,000 ; Ο συνολικός αριθμός βιομηχάνων ιδιοκτητών είναι 11. Οι συγγενείς βιομηχανικές μονάδες της οινοπνευματοποιίας και ποτοποιίας έχουν διαχωριστεί κατά την ταξινόμησή τους στον οδηγό Κουσολίνου παρόμοια ταξινόμηση έχει ακολουθηθεί και από την εφημερίδα Σφαίρα, ωστόσο εμείς θα εξάγουμε τα συμπεράσματά μας μελετώντας συνολικά τον κλάδο αυτό. 12

Πίνακας 1.5.1 Ποτοποιεία Προσωπ. Ίπποι 1. Σ. Η. και Α. Μεταξά «η Άμπελος» 30 12 2. Γεωργ. και Ν. Πιππινέλη 30 12 Στον πίνακα για τα ποτοποιεία δεν υπάρχει η αξία των εργοστασίων διότι δεν αναφέρεται στον οδηγό του Κουσολίνου και δεν εντοπίσαμε σχετικά στοιχεία σε άλλους οδηγούς και στον τοπικό Τύπο. Επίσης, ο συγκεκριμένος οδηγός της πόλης δεν μας πληροφορεί σχετικά με το προσωπικό, την ιπποδύναμη των μηχανών αλλά και την αξία των υπόλοιπων ποτοποιείων (βλ. τον αμέσως παρακάτω πίνακα), ωστόσο θεωρούμε σημαντικό να παρουσιάσουμε έστω και τα ονόματα καθώς θα αποκτήσουμε μία εικόνα για τους βιομηχάνους και το σύνολο των μονάδων κατά το 1900. Με την παρουσίαση αυτή θα έχουμε τη δυνατότητα σύγκρισης με τους ονομαστικούς «καταλόγους» βιομηχάνων της Σφαίρας για τα επόμενα έτη. Πίνακας 1.5.2 Υπόλοιπα Ποτοποιεία Αδελφοί Μπαρμπαρέσου, Ι. Αραχωβίτης, Ευστάθιος Φινόπουλος, Ν, Κοτσώνης, Π. Ν. Κουρτέσης, Ν. Μανούσος, Στέφανος Χοϊδάς, Κυριάκος Κατσιμάνης, Στυλιανός Παππαδήμας, Ευστάθιος Ευσταθόπουλος, Ν, Βατίστας, Αν. Γεωργόπουλος, Κ. Δ. Ζαρόκωστας, Τρακάκης και Παυλάκης, Ν. Κατσούλης, Ν. Τριανταφύλλου, Ν. Γκράϊν, Ι. Λαζάρου, Σ. Περρή, Ξύγκου και Μαστάλου, Αδελφοί Μπούμπουλη, Γ. Θ. Κυρίου. Σύνολο 24 Τα ονόματα των Ευστάθιου Φινόπουλου, Ν. Κοτσώνη, Ν. Βατίστα και Αν. Γεωργόπουλου τα συναντήσαμε και στα οινοπνευματοποιεία του οδηγού. Δεν θα τους καταμετρήσουμε ως επιπλέον βιομηχάνους, εντούτοις τα ποτοποιεία αυτά αποτελούν τμήματα των οινοπνευματοποιείων ή διαφορετικές αυτόνομες μονάδες οι οποίες απασχολούν επιπλέον προσωπικό και μηχανές ενώ έχουν επενδυθεί και επιπλέον κεφάλαια. Συνεπώς το σύνολο 24 αναφέρεται στο σύνολο το ποτοποιείων ενώ οι 13

βιομήχανοι στον κλάδο της οινοπνευματοποιίας και ποτοποιίας το 1900 είναι συνολικά 35. Πίνακας 1.6 Μηχανουργεία Προσωπ. Ίπποι Κεφ./Αξία 1. Ν. Αργυρίου 150 35 300,000 Δρ 2. Αχιλλεύς Κούπας και Σας 150 20 300,000 Δρ 3. Ι. Δρίτσας 100 15 200,000 Δρ 4. Στυλιανός Περάκης 90 20 100,000 Δρ 5. Π. Μαστραντώνης 100 15 80,000 Δρ 6. Γ. Π. Βραχνός 40 6 25,000 Δρ 7. Αντώνιος Περάκης 30 10-8. Δημ. Μανταιλένης 40 6 25,000 Δρ 9.Εταιρεία Σιδηροδρόμων Πειραιώς-Αθηνών- - 10 - Πελοποννήσου 10. Σιδηρόδρομοι Αθηνών-Πειραιώς - 10-11. Γ. Ι. Κορφιάτης 30 6 100,000 Δρ 12. Τζων Μακδούαλ και Βάρβουρ 400 100 1,200,000Δρ 13. «Βασιλειάδης» 400 100 1,500,000Δρ Σύνολο 13 1530 ; 353 3,830,000 ; Σύνολο βιομηχάνων 11 Πίνακας 1.7 Εργοστάσια Χημείας Ελαιουργεία και Σαπωνοποιεία 1. Αδελφοί Ζαβογιάννη (Σαπωνοποιείο και Ελαιουργείο) 2. Γεώργιος Χ. Σαραϊντάρης (Σαπωνοποιείο και Ελαιουργείο) 3. Σπυράκης και Ιωακείμ (Σαπωνοποιείο και Ελαιουργείο) Προσωπ. Ίπποι Κεφ./Αξία 60 20 500,000 Δρ 40 20 500,000 Δρ - - - 14

4. Χαρίλαος και Κανελλόπουλος (Σαπωνοποιείο και 50 12 300,000 Δρ Ελαιουργείο) 5. Σκλαβούνος και Ξένος (Σαπωνοποιείο και 150 50 200,000 Δρ Ελαιουργείο) 6. Σπυρίδων Ι. Λούμος (Σαπωνοποιείο και 50 20 400,000 Δρ Ελαιουργείο) 7. Α. Φ. Κόλας και Σα (Σαπωνοποιείο) - - - 8. Σταυρόπουλος και Σταυριανόπουλος - - - (Σαπωνοποιείο) 9. Δημήτριος Σπηλιώτης (εργοστάσιο - - - χημείας/παραγωγής νάφθης, τυπογραφικής μελάνης, πίσσης κλπ) Σύνολο 9 350; 122; 1,900,000; Το σύνολο των βιομηχάνων είναι 15. Στον οδηγό Κουσολίνου τα σαπωνοποιεία και ελαιουργεία είναι ταξινομημένα στα εργοστάσια χημείας σε αντίθεση με την ταξινόμηση της Σφαίρας. Όπως θα δούμε σε σχετικούς πίνακες παρακάτω, προβλέπεται ξεχωριστή ταξινόμηση των μονάδων αυτών από τα εργοστάσια χημικών προϊόντων, τα οποία με τη σειρά τους θα εξαφανιστούν από το 1909 και μετά την ίδρυση της «Ανώνυμης Εταιρίας Χημικών Προϊόντων και Λιπασμάτων». Πίνακας 1.8 Εργοστάσιο χρωμάτων Προσωπ. Ίπποι Κεφ./Αξία 1. Σ. Α. Οικονομίδης - 4-15

Πίνακας 1.9 Καπνεργοστάσια Προσωπ. Ίπποι Κεφ./Αξία 1. Κωνσταντίνος Π. Αγαθοκλής 70 4 40,000 Δρ 2. Καπνεργοστάσιον Ελληνικής Κυβερνήσεως 80 - - Σύνολο 2 150 - - Πίνακας 1.10 Υελουργείον Προσωπ. Ίπποι Κεφ./Αξία 1. Δημήτριος Αργυρόπουλος 150 12 600,000 Δρ Πίνακας 1.11 Χαρτοποιεία Προσωπ. Ίπποι Κεφ./Αξία 1. Εργοστάσιον Χαρτοποιίας μετοχικόν εν Φαλήρω 100 150 - Πίνακας 1.12 Παγοποιεία Προσωπ. Ίπποι Κεφ./Αξία 1. Αντώνιος Κυριαζής 25 20 250,000 Δρ Πίνακας 1.13 Ξυλουργεία Προσωπ. Ίπποι Κεφ./Αξία 1. Ευστάθιος Ήμερος 30 15 300,000 Δρ 2. Ν. Βράιλας 50 - - Σύνολο 2 450 15 ; 300,000 ; 16

Πίνακας 1.14 Καρφοβελονοποιεία Προσωπ. Ίπποι Κεφ./Αξία 1. Γ. Ναύλερης 20 20 200,000 Δρ 2. Κωνστ. Ηλιόπουλος 30 20 300,000 Δρ 3. Π. Παππαδάκη ( καρφοβελονοποιείον και 15 20 200,000 Δρ συρματουργείον ) Σύνολο 3 65 60 700,000 Πίνακας 1.15 Εργοστάσια Ζαχαροπλαστικής Προσωπ. Ίπποι Κεφ./Αξία 1. Κωνσταντίνου Ν. Οικονόμου 20 25 500,000 Δρ 2. Δημήτριος Λίνος 15 16 300,000 Δρ Σύνολο 2 35 41 800,000 Πίνακας 1.16 Βυρσοδεψεία Προσωπ. Ίπποι Κεφ./Αξία 1. Κωνσταντινώφ και Κοντόζη 80 30 250,000 Δρ 2. Θεόδωρος Μιχαλινός 40-150,000 Δρ Σύνολο 2 120-400,000 Πίνακας 1.17 Πυριτιδοποιεία Προσωπ. Ίπποι Κεφ./Αξία 1. Β. Δροσινός 35 40 180,000 Δρ 2. Π. Βασιλάκος 25 30 100,000 Δρ Σύνολο 2 60 70 280,000 17

Πίνακας 1.18 Πυρεία Προσωπ. Ίπποι Κεφ./Αξία 1. Εργοστάσιον Πυρείων, Γενική Εταιρεία των 200 18 100,000 Δρ Εργοληψιών, Διεθυντής Ευγένιος Καντακουζηνός Το ιδιοκτησιακό καθεστώς του παραπάνω πυρείου είναι όπως ακριβώς αναφέρεται στον οδηγό, λόγω απουσίας επώνυμης ιδιοκτησίας παραθέσαμε το όνομα του διευθυντή της εταιρείας. Σε όλους τους παραπάνω κλάδους παρατηρούμε μονάδες στις οποίες έχουν επενδυθεί μικρά κεφάλαια σε σχέση με τις υπόλοιπες, χρησιμοποιούν μηχανές χαμηλής ισχύος και απασχολούν μικρό αριθμό εργατικού δυναμικού. Πίνακας 2 Συνολικά μεγέθη κατά το 1900 14 Κλάδοι Προσωπ. Ίπποι Κεφάλαιο Βιομήχανοι Κλωστοϋφαντουργία 3933 2060 8, 200,000 Δρ 8 Αλευροβιομηχανία 450 1510 4,500,000 Δρ 14 Σιδηροβιομηχανία 1530 353 3,830,000 Δρ 11 (Μηχανουργεία) Εργοστάσιο Χημικών 350 122 1,900,000 Δρ 15 (ελαιουργεία και σαπωνοποιεία) Οινοπνευματοποιία, ποτοποιία 178 139 1,790,000 Δρ 34 Εργοστάσια Ζυμαρικών 64 114 390,000 Δρ 6 Εργοστάσιο Χρωμάτων - 1-1 Καπνεργοστάσια (2) 15 - - - 1 Υαλουργείο 150 12 600,000 Δρ 1 Παγοποιίας 25 20 250,000 Δρ 1 Χαρτοποιίας 100 150-1(μετοχικό) Ξυλουργεία 450 15 300,000 Δρ 2 14 Εξαιτίας της απουσίας μεγεθών για ορισμένους κλάδους στον οδηγό του Κουσολίνου (πίνακες 1.1 έως 1.18), όπως για την ποτοποιία, οι συνολικοί αριθμοί στον πίνακα δηλώνονται με κάθε επιφύλαξη. 15 Πίνακας 1.9 18

Καρφοβελονοποιεία 65 60 700,000 Δρ 3 Εργοστάσια Ζαχαροπλαστικής 35 41 800,000 Δρ 2 Βυρσοδεψεία 120 30 400,000 Δρ 3 Πυριτιδοποιεία 60 70 280,000 Δρ 2 Πυρεία 200 18 100,000 Δρ 1 Σύνολο 7710 4715 24,040,000 Δρ 106 Για το 1900, το έτος που ξεκινά η μελέτη μας, έχουμε 106 βιομηχάνους ιδιοκτήτες μεγάλων και μικρών βιομηχανικών μονάδων σε συνολικό πληθυσμό περίπου 43.000 16 κατοίκων ενώ τα κεφάλαια ξεπερνούν τα 24.000.000 δρχ. Οι σημαντικότεροι κλάδοι της πειραϊκής βιομηχανίας, όπως προκύπτουν από τα στοιχεία, είναι η κλωστοϋφαντουργία, η αλευροβιομηχανία, η σιδηροβιομηχανία, τα εργοστάσια σαπωνοποιίας και ελαιουργίας και η οινοπνευματοποιία και ποτοποιία. Αν διακρίνουμε τους επιφανέστερους κάθε κλάδου από το σύνολο των βιομηχάνων, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι συγκριτικά με τα δεδομένα της περιόδου οι υπόλοιποι δεν χαρακτηρίζονται ως βιομήχανοι ιδιοκτήτες έστω και μικρών βιομηχανικών μονάδων, ο αριθμός μειώνεται ακόμη περισσότερο. Συγκρίνοντας αυτά τα δεδομένα με τα δεδομένα των καταλόγων της Σφαίρας θα εξετάσουμε παρακάτω τόσο την εναλλαγή των ονομάτων όσο και την αυξομείωση του συνολικού αριθμού των πειραιωτών βιομηχάνων. Πίνακας 3 Οι βιομήχανοι του Πειραιώς κατά το 1906 17 Βιομηχανίες Αλευροβιομηχανία Σκλαβούνου και Σημίτη, Ε. Σ. Λούμου, Ι. Ατμόμυλοι Σαρηγιάνη, Τ. Παναγιωτόπουλου, Βασ. Κωνσταντόπουλου, Γεωργή και Νικολετόπουλου, Δ. Καλαμάκη, Γ. και Π. Σ. Λούμου, Δ. Μπρατόπουλου, Δ. Βούρβουλη, Βιομήχανοι 18 16 Χριστίνα Αγριαντώνη, Οι απαρχές της εκβιομηχάνισης στην Ελλάδα τον 19 ο αιώνα, Ιστορικό Αρχείο Εμπορική Τράπεζα της Ελλάδος, Αθήνα 1986. Πίνακας 5, στην απογραφή του 1896 καταμετρήθηκαν 42.169 κάτοικοι. 17 Εφ. Σφαίρα, 3.1.1907. 19

Μηχανοποιεία (Σιδηροβιομηχανίας, Μηχανουργεία) Κλωστοϋφαντουργία (νηματουργεία και υφαντήρια ) Οινοπνευματοποιία και ποτοποιία Σαπωνοποιία και Πυρηνελαιοποιία Αλ. Βραχνού, Ξακουστή και Τράκα, Λεωνίδα Καλαμίδα, Γ. Μπέρτου «Βασιλειάδης», «Ήφαιστος» Τζων ΜακΔούαλ και Βάρβουρ, Ν. Αργυρίου, Σ. Περράκη, Π. Μαστραντώνη, Αχιλ. Κούπα, Δ. Ρεϊτάνου, Ι. Κορφιάτη, Σ. Μαλτάκη, Σιδηροδρόμου Πειραιώς-Πελοποννήσου, Σιδηροδρόμου Αθηνών-Πειραιώς, Δρίτσα και Πειθή, Σιδηροδρόμου Πειραιώς-Δεμερλή Αδελφών Ρετσίνα (2 λειτουργούν, 2 αργούν), Ανώνυμος Υφαντουργική Εταιρεία το «Φάληρον», Δ. Δασκαλάκη, Σφαέλου Γαβριήλ και Σα, Σ. Παπαδόπουλου, Ευστ. Μπεκιάρη, Ιω. Δημητρόπουλου, Ι. Ζαρταλούδη, Κυριάκου Λυγινού, Αδ. Ρετσίνα (κλωστήριο), Η. Μανούσου, Α. Τσαούση, Σφαέλου Γαβριήλ και Παπαδόπουλου (κλωστήριο) Σ. και η. και Α. Μεταξά, Αδελφών Μπαρμπαρέσου ( 2 εργοστάσια), Ευστρ. Φινόπουλου (2 εργοστάσια), Γ. Φινόπουλου, Δημ. Πουρή (2 εργοστάσια), Ν. Κοτσώνη (2 εργοστάσια), Ν. Βατίστα, Π. Κουρτέση, Γ. Πιπινέλη, Κ. Κουρβετάρη, Αδελφών Παυλάκη, Π. Μαστάλου, Κ. Ζαρόκωστα, Κουράντη Κουτσουλέντη, Δ. Μπουσούλα, Ι. Αραχωβίτη, Δ. Μπόμπου, Βρατσάνου, Παππαδογιάνη και Καραμπίνη, Α. Σκοπελίδης, Π. Θάνου, Ραπτάκη και Θωμόπουλου, Ι. Δετώρου, Βατίστα Ησαία και Σαμαρά Αδελφών Ζαβογιάννη, Σπυράκη και Βελή, Αδελφών Ζερβού, Οικονόμου και Τερζάκη, Π. Θανόπουλου, Δ. Μόσχου και Αδελφών 14 11 29 9 20

Χαραμή, Χριστοφίδου και Παναγιωτόπουλου, Κωστόπουλου και Καλοχρήσου Εργοστάσια Σ. Οικονομίδη και Σας 18, Γ. Νικολόπουλου, Γ. 7 Χημικών Προϊόντων Ματθαιόπουλου, Λεκού και Πολίτου, Σ. Π. Ασλάνη, Γ. Πυρπασόπουλου Εργοστάσιο Τσιμέντου ΤΙΤΑΝ 19 5 (μετοχικό) Καρφοβελονοποιεία Γ. Ναύλερη, Ευαγ. Αλεξανδρόπουλου 2 Υαλουργείο Δημητρίου Αργυρόπουλου 1 Βυρσοδεψεία Κωνστ. Κυδωνάκη, Ηλία Κόκοττα 2 (Ατμοκίνητα) Παγοποιεία Α.Ε. «Όλυμπος», «Κίσσαβος» Ζ. Χαντρά και 3 (Ατμοκίνητα) Ι. Χριστόπουλου Εργοστάσια Σκλαβούνου 20, Ν. Βούρβουλη, Αδελφών 10 Ζυμαρικών Λουκάκη, Χρ. Χαραλαμπόπουλου, Π. (Ατμοκίνητα) Τσιλιμίγκρα, Ι. Σούλη, Θ. Θεοδωρόπουλου και Χέλμη, Π. Ζέπου, Γ. Βέλτσου, Κοσμά Νόνη Χαρτοποιεία «Ερμής» 1 Πυριτιδοποιεία Σακκά και Σα, Αδελφών Βασιλάκου 2 Πυρείο Εταιρεία Εργοληψιών 1 Εργοστάσια επίπλων Ν. Βρόιλας, Ν. Κουγιουμτζής, Κ. Ηλιόπουλος, 5 (Ατμοκίνητα) Εμ. Πάγκαλος και Ταλαράκης Σύνολο 120 Πίνακας 4 Οι βιομήχανοι του Πειραιώς κατά το 1913 21 Βιομηχανίες Αλευροβιομηχανία Γεωργή και Νικολετόπουλου, Δ. Καλαμάκη, Οι ατμόμυλοι έχουν Ξακουστή και Αναστασόπουλου, Αδελφών Βιομήχανοι 19 18 Σε επόμενα έτη ταξινομείται στα εργοστάσια χρωμάτων, όπως άλλωστε θα έπρεπε και εδώ, ωστόσο ακολουθούμε την ταξινόμηση της εφημερίδας. 19 Στη Σφαίρα (3.1.1907) αναφέρεται ως «μεγάλον εργοστάσιον τσιμέντου εν Ελευσίνι», οι πληροφορίες σχετικά με την ΤΙΤΑΝ βρίσκονται στο Βοβολίνης, ΜΕΒΛ,ό.π., τ. 2, 1959. 20 Έχει καταμετρηθεί ως αλευροβιομήχανος. 21 Εφ. Σφαίρα, 22.3.1914 21

μετατραπεί σε κυλινδρόμυλους Μηχανοποιεία (Σιδηροβιομηχανίας, Μηχανουργεία) Κλωστοϋφαντουργία (νηματουργεία και υφαντήρια ) Οινοπνευματοποιία και ποτοποιία Σαπωνοποιία και Πυρηνελαιοποιία Κουμαντάρου, Β. Κωνσταντόπουλου, Λιανού Σουλάκου και Γκούμα, Κ. Ρασιγιάννη, Κληρονόμων Α. Παπαγεωργακόπουλου, Α. Αθανασούλη, Ν. Ζωγράφου, Η. Φιλιππαίου, Αδελφών Μπραβάκου, Παναγιωτόπουλου, Γ.Δ. Βούρβουλη «Βασιλειάδη», Τζων Βάρβουρ, Ν. Αργυρίου, Αχ. Κούπα, Στυλ. Περράκη, Π. Μαστραντώνη, Ιωαν. Καλαβρέζου, Διον. Ρειτάνου, Ι. Ροδινού, Σιδηροδρόμου Αθηνών - Πειραιώς, Σιδηροδρόμου Πελοποννήσου, Σιδηροδρόμου Λαρίσης Αδελφών Ρετσίνα, Κυριάκου Λυγινού, Ηλία Μανούσου, Δ. Δασκαλάκη, Γαβριήλ Σφαέλου, Πρωτοπαπά και Αδελφών, Δ. Φουστάνου, Κανελλόπουλου και Πετρόπουλου, Ι Ζαρταλούδη, Κ, Κούρταλη, Π. Παπαδόπουλου Αδελφών Μεταξά, Αδελφών Μπαρμπαρέσου, Δημοσθ. Πουρή, Ν. Κοτσώνη, Βατίστα Ησαϊα Σαμαρά, Γ. Φινόπουλου, Ειρ. Γεωργίου Μεταξά, Εταιρείας οίνων και οινοπνευμάτων, Ειρήνης Φινοπούλου, Αδελφών Παυλάκη, Π. Κουρτέση, Δημ. Αραχωβίτη, Αδαμ. Καζακόπουλου, Ν. Βατίστα, Κ. Κουρβετάρη, Αδελφών Βλάχου, Ραπτάκη και Θωμόπουλου, Π. Κατέχου, Ι. Κολιγλιάτη, Κ. Ζαρόκωστα, Γ. Αναγνωστόπουλου, Σ. Εμμανουήλ και Σας, Κουράντη και Κουτσουλέντη, Σταύρου Μπαλή, Γ. Ησαϊα, εταιρεία «Φοίνιξ» Αδελφών Ζαβογιάννη, Σπυράκη και Βελή, Αλεπουδέλη, Κοκκίνου και Μπασδέλη, Αδελφών Ζερβού, Οικονόμου και Τερζάκη, Π. 9 22 13 29 18 22 Δεν καταμετρώνται οι σιδηρόδρομοι 22

Θανόπουλου, Δ. Μόσχου και Αδελφών Χαραμή, Χριστοφιδών και Παναγιωτόπουλου, Κ. Πεζά, Ελαιουργικής εταιρείας, Κ. Αποστολόπουλου, Οινοελειουργικής Εταιρείας Εργοστάσια Οξέων και Λιπασμάτων (Α.Ε. Χημικών 1 Χημικών Προϊόντων Προϊόντων και Λιπασμάτων, έτος ίδρυσης 1909) Εργοστάσια Χρωματοποιείων Πειραιώς (πρώην Σ.Α. 2 Χρωμάτων Οικονομίδη και Σας), Αδελφών Ορλόφ Εργοστάσιο Τσιμέντου ΤΙΤΑΝ 5 (μετοχικό) Καρφοβελονοποιεία Ν. Ναύλερη, Μ. Ε. Αλεξανδροπούλου, Β. 4 Σαλαπάτα, Κ. Ν. Οικονόμου Υαλουργείο Δημητρίου Αργυρόπουλου 1 Βυρσοδεψεία Ηλία Κόκοττα, Στυλ. Θ. Περάκη, Παν. 8 (Ατμοκίνητα) Προβατάκη, Ι. Λαγκαδιανού, Αυγ. Φιωκιαλάκη, Ν. Βαρβέρη, Μαυράκη και Σιας, Γ. Ανανία Παγοποιεία Α.Ε. «Όλυμπος», Χ. Σοφιανόπουλου και Σας, 3 (Ατμοκίνητα) Γ. Καπερώνη, ελληνοαμερικάνικης εταιρείας Εργοστάσια Ε. Σκλαβούνου, Θ. Χαραλαμπόπουλου, Γ. 9 Ζυμαρικών (Ατμοκίνητα) Αργυρόπουλου, Αδελφών Μώτη, Κ. Νόνη, Π. Ξύδη, Ι. Σούλη, Ι. Δαλμά, Κων. Βούρβουλη Χαρτοποιεία Ευγενίου Καντακουζηνού 1 Πυριτιδοποιεία Γ. Σακκά, Γ. Βασιλάκου 2 Πυρείο Εταιρεία Εργοληψιών 1 Εργοστάσια επίπλων Ν. Βρόιλα 1 (Ατμοκίνητα) Σύνολο 128 23

Πίνακας 5 Οι βιομήχανοι του Πειραιώς κατά το 1915 23 Βιομηχανίες Αλευροβιομηχανία Γεωργή και Νικολετόπουλου, Δ. Καλαμάκη, Κυλινδρόμυλοι 24 Ξακουστή και Αναστασόπουλου, Αδελφών Κουμαντάρου, Β. Κωνσταντόπουλου, Λιανού Σουλάκου και Γκούμα, Κ. Ρασιγιάννη, Κληρονόμων Α. Παπαγεωργακόπουλου, Ν. Ζωγράφου, Αδελφών Μπραβάκου, Γ. Βούρβουλη και Π. Νικολακόπουλου, Ελένης Β. Κωνσταντοπούλου, Κληρονόμων Σκλαβούνου, Κ. Σαραντόπουλου, Θεοδ. Γεωργή, Παπαδόπουλου και Σα, Ηλ. Ησαία, Αδελφών Στρατηγάκη και Γ. Μαρίνου, Ν. Ζωγράφου, Δ. Σταματίου και Γ. Σουσάνα, Δελφοί Καρυώτη, Αδελφοί Δρίβα, Καλλιτσας και Ρασογιάννης Μηχανοποιεία «Βασιλειάδη», Τζων Βάρβουρ, Ν. Αργυρίου, (Σιδηροβιομηχανίας, Αχ. Κούπα, Στυλ. Περράκη, Π. Μαστραντώνη, Μηχανουργεία) Ιωαν. Καλαβρέζου, Διον. Ρειτάνου, Ι. Ροδινού, Σιδηροδρόμου Αθηνών - Πειραιώς, Σιδηροδρόμου Πελοποννήσου, Σιδηροδρόμου Λαρίσης, Ν. Φαρακούκης Κλωστοϋφαντουργία Αδελφών Ρετσίνα, Κυριάκου Λυγινού, Ηλία (νηματουργεία και Μανούσου, Ιω. Μανούσου, Γαβριήλ Σφαέλου, υφαντήρια ) Γ. Πρωτοπαπά, Δ. Φουστάνου, Ι Ζαρταλούδη, Κ, Κούρταλη, Π. Παπαδόπουλου, Ιω. Παπαθεοδοσίου, Δ. Δασκαλάκη, Οινοπνευματοποιία Σ. Η. και Α. Μεταξά, Αδελφών και ποτοποιία Μπαρμπαρέσου, Δημοσθ. Πουρή, Γ. Βιομήχανοι 32 10 25 13 33 23 Εφ. Σφαίρα, 17.2.1916. 24 Στο ίδιο. Η εφημερίδα κάνει λόγο για ατμόμυλους, ωστόσο γνωρίζουμε ότι έχουν μετατραπεί, πίνακας 4, θα το δούμε και παρακάτω στο ίδιο κεφάλαιο. 25 Δεν καταμετρώνται οι σιδηρόδρομοι 24

Αναγνωστόπουλου, Ν. Κοτσώνη, Γ. Φινόπουλου και Σα, Ειρήνης Φινοπούλου, Ευάγ. και Κωνστ. Βλάχου, Ειρ. Γεωργίου Μεταξά και Σα, Απ. Μιχαλακόπουλου, Οινελαιουργικής και εφοπλιστικής Εταιρείας, Αδελφών Παυλάκη, Π. Κουρτέση, Ιω. Ν. Βατίστα, Ραπτάκη και Θωμόπουλου, Σταύρου Μπαλή, Π. Κατέχου, Ι. Κολιγλιάτη, Κ. Δ. Ζαρόκωστα, Εμμανουήλ και Σιδέρη, Κουράντη και Κουτσουλέντη, Μπουκουβάλα και Πολυζώη, Ιω. Ζερβούδη, Γ. Στρατηγού και Μεγαλοοικονόμου, Π. Περδικούρη και Γιαμαλάκη, «Φοίνιξ» Σαπωνοποιία και Αδελφών Ζαβογιάννη, Σπυράκη και Βελή, 18 Πυρηνελαιοποιία Κοκκίνου και Μπασδέλη, Σπ. Ζερβού, Οικονόμου και Τερζάκη, Π. Θανόπουλου, Δ. Μόσχου και Σας, Πεζά και Χριστοφίδου, Ελαιουργικής εταιρείας, Π. Θανόπουλου, Θρ. Αλεπουδέλη, Κόκκινου και Μπάσδελη, Π. Σταυριανόπουλου Εργοστάσια Οξέων και Λιπασμάτων (Α.Ε. Χημικών 1 Χημικών Προϊόντων Προϊόντων και Λιπασμάτων, έτος ίδρυσης 1909) Εργοστάσια Χρωματοποιείων Πειραιώς (πρώην Σ.Α. 2 Χρωμάτων Οικονομίδη και Σας), Αδελφών Ορλόφ Εργοστάσια Τσιμέντου ΤΙΤΑΝ, Γενική Εταιρεία Τσιμέντων 26 5 (μετοχικό) Καρφοβελονοποιεία Ν. Ναύλερη και Σας, Β. Σαλαπάτα, Κ. Ν. Οικονόμου, Αδελφών Μετζελόπουλου 4 Υαλουργεία Δημητρίου Αργυρόπουλου, εταιρείας Χημικών Προϊόντων και Λιπασμάτων 1 27 26 Πρόκειται για μια νέα εταιρεία για την οποία δεν έχουμε αρκετά στοιχεία. Υπάρχει αναφορά στο «Στοιχεία από την ιστορία της πειραϊκής βιομηχανίας» του ίδιου κεφαλαίου. 27 Η εταιρεία χημικών προϊόντων και λιπασμάτων έχει καταμετρηθεί παραπάνω. 25

Βυρσοδεψεία Ηλία Κόκοττα, Αδελφών Προβατάκη, Ν. 3 (Ατμοκίνητα) Βαρβέρη και Σας, Παγοποιεία Α.Ε. «Όλυμπος», Ιχθυοπολών 2 (Ατμοκίνητα) Εργοστάσια Ιωάν. Σκλαβούνου, Θ. Χαραλαμπόπουλου 6 Ζυμαρικών (Ατμοκίνητα) Αδελφών Μώτη, Κ. Νόνη, Ι. Σούλη, Κων. Βούρβουλη Χαρτοποιεία Ευγενίου Καντακουζηνού 1 Πυριτιδοποιεία Γ. Σακκά, Γ. Βασιλάκου 2 Πυρείο Εταιρεία Εργοληψιών 1 Εργοστάσια επίπλων Ν. Βρόιλα, Επ. Μπερδέση, Ν. Βουτσινά 3 (Ατμοκίνητα) Σύνολο 137 Ήδη από το 1906 (πίνακας 3) το τοπίο της πειραϊκής βιομηχανίας έχει αρχίσει να αλλάζει. Με την εταιρεία ΤΙΤΑΝ εισάγεται ο κλάδος της τσιμεντοβιομηχανίας στον Πειραιά αλλά και εν γένει στο ελληνικό βασίλειο. Η εταιρεία ιδρύεται το 1902 από μια ομάδα παλαιών και νέων βιομηχάνων η οποία ιδρύει το 1909 και την Α.Ε. Χημικών προϊόντων και Λιπασμάτων 28 (πίνακας 4). Στο επόμενο κεφάλαιο θα υποστηρίξουμε ότι πρόκειται για σημαντικές τομές στην ιστορία της πειραϊκής βιομηχανίας. Η ίδρυση του νέου κλάδου της τσιμεντοβιομηχανίας και οι καινοτομίες σε επίπεδο συνεργασιών από αυτή τη νέα γενιά θα προκαλέσουν μεταβολή των δεδομένων στις βιομηχανικές επενδύσεις των αρχών του 20ού αιώνα. Ας δούμε τώρα τους συγκριτικούς πίνακες των μεταβολών του συνολικού αριθμού των βιομηχάνων. Πίνακας 6.1 Έτος Βιομήχανοι 1900 106 1906 120 1913 128 1915 147 28 Βοβολίνης, ΜΕΒΛ,, ό.π., τ. 2, 1959. 26

Ο αριθμός των βιομηχάνων, πέρα από τις πιθανές αποκλίσεις των μεγεθών, φαίνεται να αυξάνεται στην πορεία της εξεταζόμενης περιόδου. Η εμφάνιση νέων βιομηχάνων πραγματοποιείται σταδιακά από το 1900 και ύστερα ενώ κατά την επταετία 1906-1913 ο συνολικός αριθμός δεν μεταβάλλεται σημαντικά. Διαφορά ωστόσο υπάρχει αν δούμε την μεταβολή σε όλη την πρώτη δεκαπενταετία του 20ού αιώνα καθώς 30 περίπου νέοι βιομήχανοι έχουν εισέλθει στη μεταποίηση. Από τον πίνακα 5 για το 1915 διαπιστώνουμε ότι πραγματοποιείται ανανέωση προσώπων από ιδιοκτήτες-διαδόχους εταιρειών, κυρίως όμως από νέους βιομήχανους με τους περισσότερους από αυτούς να επενδύουν στον τομέα της οινοπνευματοποιίας, ενώ η αριθμητική αύξηση πραγματοποιείται στον τομέα της αλευροβιομηχανίας όπως βλέπουμε στον πίνακα 6.2. Πίνακας 6.2 Έτος Αλευροβιομήχανοι 1900 8 1906 18 1913 19 1915 32 Περίπου 28 νέοι βιομήχανοι δραστηριοποιούνται από το 1900 έως και το 1915. Η πρώτη αύξηση πραγματοποιείται κατά την πρώτη οκταετία και η σημαντικότερη κατά την διετία 1913-1915. Περισσότερες επενδύσεις σημειώνονται μέσα στα δύο αυτά χρόνια από όσες στα πρώτα δεκατρία, κάτι που πιθανώς να οφείλεται στους πολέμους στους οποίους παίρνει μέρος η Ελλάδα και την προσάρτηση της Μακεδονίας το 1913 29. Παρόμοια στοιχεία δεν έχουμε για τα έτη μετά το 1915 ωστόσο υποθέτουμε ότι έως και το 1920 η ζήτηση λόγω των πολέμων και των προσφύγων στην αγορά τροφίμων προσέλκυσε το ενδιαφέρον επένδυσης κεφαλαίων σε αυτόν τον κλάδο. γ. Στοιχεία από την ιστορία της πειραϊκής βιομηχανίας 1. Οι κυριότεροι κλάδοι Τα σκήπτρα της κλωστοϋφαντουργίας σε όλη την υπό εξέταση εικοσαετία κατέχουν οι αδελφοί Ρετσίνα, ωστόσο το πρώτο ατμοκίνητο εργοστάσιο κλωστικής 29 Αγριαντώνη, «Βιομηχανία», ό.π., σ. 217-220. 27

ιδρύθηκε από τους αδελφούς Βολανάκη το 1868 30 ενώ το πρώτο εργοστάσιο των αδελφών Ρετσίνα ιδρύεται το 1872 31. Έως το 1900 έχουν ιδρυθεί τα κλωστήρια και υφαντήρια των Δημόκα, Παναγιωτόπουλου, Λυγινού, Βαρουξάκη, Τρίπου - Πανά, Σταμόπουλου Ανωνγνωστόπουλου Τριανταφύλλου και Δ. Κουμαντάρου 32. Στα 1884-1885 αρκετά εργοστάσια πτωχεύουν και η κυβέρνηση Δηλιγιάννη με σχετικό νομοθέτημα προνοεί και προστατεύει δασμολογικά την εγχώρια αγορά 33. Οι αδελφοί Ρετσίνα εξαγοράζουν τα περισσότερα των εργοστασίων και γίνονται ιδιοκτήτες 6 συνολικά μονάδων προχωρώντας στην καθετοποίηση της παραγωγής σύμφωνα με το αγγλικό πρότυπο 34. Ο κλάδος της κλωστοϋφαντουργίας, σύμφωνα με δημοσιεύματα του Τύπου, φτάνει μέχρι το 1912 να απασχολεί περίπου 5000 εργάτες 35. Από το 1860 έως το 1863 ιδρύονται στον Πειραιά τέσσερις ατμόμυλοι, από τους Π. Καπράνο, Ι. Δημόκα, Ι Σκλαβούνο και Δ. Σεφερλή 36. Ο πρώτος ατμόμυλος ανήκει στον Παναγιώτη Καπράνο ο οποίος καταγόταν από την Κυνουρία και ιδρύθηκε το 1862 στην πλατεία Καραϊσκάκη 37. Μετά από ένα χρόνο ιδρύει ατμόμυλο ο Ι. Δημόκας, μετά από δύο ο Δ. Σεφερλής και στη συνέχεια οι Κομπαρούτσος, Σκλαβούνος και Κανελλάς, Αγγελόπουλος, Περίδης κ.α. 38 Σημαντική καινοτομία στον κλάδο της αλευροβιομηχανίας είναι η αλλαγή των ατμόμυλων σε κυλινδρόμυλους. Το 1904 ο βιομήχανος Δ. Καλαμάκης εισάγει στον Πειραιά από την Ευρώπη (πιθανώς Γερμανία) τον πρώτο κυλινδρόμυλο. Ο κυλινδρόμυλος σε αντίθεση με τον ατμόμυλο μπορεί επεξεργαστεί όλα τα είδη σίτων, έχει μεγαλύτερη απόδοση 39 με συνέπεια να επιτυγχάνεται μεγαλύτερο κέρδος. Έως και το 1912 η αλευροβιομηχανία έχει εκμηχανιστεί και η παραγωγή αυξάνεται. Το 1881 οι αδελφοί Ζαβογιάννη ιδρύουν το πρώτο πυρηνελαιοποιείο του Πειραιά στην περιοχή της Δραπετσώνας 40. Οι μονάδες των Σπυράκη και Βελή, των αδελφών Ζερβού, του Π. Θανόπουλου, των Δ. Μόσχου και αδελφών Χαραμή είναι από τα κυριότερες και διατηρούνται σε όλη σχεδόν την εικοσαετία. Το προϊόν της 30 Εφ. Σφαίρα, 18.2.1912. 31 Χρήστος Χατζηιωσήφ, Η γηραιά σελήνη, η βιομηχανία στην ελληνική οικονομία 1830-1940, Θεμέλιο, Αθήνα 1993, σ. 75. 32 Εφ. Σφαίρα, 18.2.1912. 33 Χατζηιωσήφ, Η γηραιά σελήνη ό.π., σ. 75-76. 34 Στο ίδιο. 35 Εφ. Σφαίρα, 18.2.1912. 36 Στο ίδιο, και Τσοκόπουλος, Πειραιάς 1835-1870 ό.π., σ. 222. 37 Εφ. Σφαίρα, 16.2.1912. 38 Στο ίδιο. 39 Στο ίδιο. 40 Εφ. Σφαίρα, 25.2.1912. 28

πειραϊκής πυρηνελαιοποιίας, το σαπούνι, έφτασε στις αρχές του 20ού αιώνα έως τη Γερμανία και τις ΗΠΑ 41. Η εξαγωγή αυτή εντάσσεται στο σύνολο των εξαγωγών της ελληνικής οικονομίας κατά την περίοδο 1890-1912 προς τις περιοχές όπου μετανάστευσαν Έλληνες 42. Η σιδηροβιομηχανία σύμφωνα με τον Χρήστο Χατζηιωσήφ δεν κατάφερε να αναπτυχθεί στο ελληνικό βασίλειο 43, ωστόσο στον Πειραιά ο τομέας αυτός κατέχει ηγετική θέση. Τα δύο μεγαλύτερα εργοστάσια απασχολούν σημαντικό αριθμό εργατών ενώ τα κεφάλαιά τους είναι υψηλά σε σύγκριση με τα δεδομένα της εποχής. Τόσο η εταιρεία Βασιλειάδη όσο και η εταιρεία των Μακδούαλ και Βάρβουρ καταπιάνονται από νωρίς με τις επισκευές πλοίων και τη ναυπηγική. Η πρώτη καθέλκυση ατμόπλοιου πραγματοποιείται το Μάρτιο του 1891 από τους Μακδούαλ και Βάρβουρ 44. «Το πρώτον εργοστάσιον του είδους τούτου ίδρυσεν ο Γεώργιος Βασιλειάδης τω 1859, κομίσας εκ Κωνσταντινουπόλεως κεφάλαια» 45 το έτος ίδρυσης δηλώνεται με επιφύλαξη καθώς τόσο στις πηγές όσο και στη βιβλιογραφία διαφοροποιείται, πρόκειται είτε για το 1859 είτε για το 1860. Ακόμη και σε περιόδους ύφεσης όπως το 1863-64 διατηρεί 150 εργάτες 46, μεγάλος για την εποχή αριθμός, ενώ μέχρι και το 1900 που ξεκινά η χρονική οριοθέτηση της εργασίας μας έχει ήδη ανακάμψει. Η επόμενη εταιρεία στη σιδηροβιομηχανία ιδρύθηκε το 1872 από τους Τζων Μακδούαλ και Βάρβουρ με την επωνυμία «ΗΦΑΙΣΤΟΣ». Οι σημαντικότερες των μέχρι τότε ιδρυθέντων μονάδων πέρα των προαναφερθέντων όπως των Ν. Αργυρίου, Α. Κούπα, Σ. Περράκη, Π. Μαστραντώνη, Ι. Καλαβρέζου, Δ. Ρεϊτάνου και τα εργοστάσια των σιδηροδρόμων. Σχετικά με το σημείο εκκίνησης της οινοπνευματοποιίας γνωρίζουμε μόνο το έτος 1884, ενώ οι σπουδαιότερες των μονάδων είναι εκείνες των Δημοσθένη Πουρή, αδελφών Μπαρμπαρέσου, Ν. Κοτσώνη, Γ. Φινόπουλου, Ν. Βατίστα, το εταιρικό εργοστάσιο Βατίστα Ησαΐα και Σαμαρά και των αδελφών Μεταξά. Το ενδιαφέρον με τα εργοστάσια τσιμέντου είναι το γεγονός ότι πρόκειται για έναν νέο κλάδο της περιόδου που μας απασχολεί. Οι πρώτοι βιομήχανοι είναι οι αδελφοί Κανελλόπουλοι, ο Λ. Οικονομίδης, ο Α. Χατζηκυριάκος και ο Α. Ζαχαρίου, 41 Στο ίδιo. 42 Χατζηιωσήφ, Η γηραιά σελήνη ό.π., σ. 62-70. 43 Στο ίδιο. σ. 119 44 Στο ίδιο. 45 Εφ. Σφαίρα, 31.2.1912. 46 Τσοκόπουλος, Πειραιάς 1835-1870, ό.π., σ. 226. 29

οι οποίοι το 1902 ιδρύουν το πρώτο εργοστάσιο στην Ελευσίνα 47. Για πρώτη φορά επενδύουν στη βιομηχανία, ως εταίροι, επιστήμονες της εποχής οι οποίοι κατέχουν την τεχνογνωσία και συνεργάζονται με το οικονομικό κεφάλαιο ισότιμα 48. Επίσης ιδρύεται εταιρεία από τους Ευστάθιο Ιατρίδη δικηγόρο και μεγαλοκτηματία, Σπυρίδων Κοσμετάτο δήμαρχο Αργοστολίου, Γεώργιο Ζαβογιάννη βιομήχανο, Αναστάσιο Σταματιάδη πολιτικό μηχανικό, Δημήτριο Ζαμάνο χημικό και βιομήχανο, Δημήτριο Ζαβογιάννη βιομήχανο, Σπήλιο Αγαπητό μηχανικό, Νικόλαο Ζαβογιάννη χημικό και βιομήχανο και Γεώργιο Βρυξάκη πολιτικό μηχανικό. Το μόνο στοιχείο που έχουμε για την εταιρεία αυτή είναι ότι ανέλαβε την κατασκευή του οδικού δικτύου του Πειραιώς 49. 2. Πόλεμος και Βιομηχανία Η αρθρογραφία του πειραϊκού τύπου δεν μας επιτρέπει να υποθέσουμε ότι οι Βαλκανικοί Πόλεμοι και ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος επηρέασαν αρνητικά την πειραϊκή βιομηχανία κατά τη διάρκεια των στρατιωτικών επιχειρήσεων. Οι δύο ισχυρές σιδηροβιομηχανίες, ήδη από την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα, ασχολήθηκαν με τη ναυπηγική και σε εμπόλεμες περιόδους κλήθηκαν να κατασκευάσουν πλοία για το πολεμικό ναυτικό. Το 1912 η εταιρία «Βασιλειάδης», σε συνεργασία με αγγλική βιομηχανία, κατασκευάζει τορπιλοφόρα για το ελληνικό ναυτικό 50. Η κλωστοϋφαντουργία από την άλλη αντιμετωπίζει κρίση κατά το 1916. Το ελληνικό κράτος αναθέτει την προμήθεια ενδυμάτων για το στρατό σε ξένες εταιρίες λόγω χαμηλού κόστους και το 1916 προκαλείται υπερπαραγωγή του προϊόντος σε έναν από τους παραγωγικότερους και πολυπληθέστερους κλάδους της πειραϊκής βιομηχανίας 51. Στα χρόνια των πολέμων λειτουργούν στον Πειραιά δύο πυριτιδοποιεία, του Γ. Βασιλάκου και του Γ. Σακκά 52, για τα οποία δεν εντοπίσαμε στοιχεία που να υποδηλώνουν οποιαδήποτε σχέση τους με τον ελληνικό στρατό. Η εταιρία που 47 Εφ. Σφαίρα, 29.2.1912. 48 Στο ίδιο και στο Γιαννιτσιώτης, Η Κοινωνική Ιστορία του Πειραιά, ό.π., σ. 126. 49 Εφ. Σφαίρα, 29.2.1912. 50 Εφ. Σφαίρα, 15.2.1912. 51 Εφ. Σφαίρα, 15.1.1916. 52 Πίνακες 4 και 5 30

προμηθεύει με πολεμικό υλικό τον στρατό είναι η Α.Ε. Ελληνικού Πυριτιδοποιείου και Καλυκοποιείου 53, η οποία όμως δεν εδρεύει στον Πειραιά. Την περίοδο των πολέμων, η βιομηχανία ούτε ευνοήθηκε συνολικά, ούτε προκλήθηκαν ποιοτικές μεταβολές. Φαίνεται ότι ο απολογισμός του πολέμου δεν είναι τόσο θετικός καθώς οι πολεμικές συνθήκες ευνόησαν κυρίως τη βιομηχανία τροφίμων και δέρματος (βυρσοδεψία). Ακόμη και αργότερα, στα γεγονότα του 1922 και του 1940-1945, ο πόλεμος μόνο αύξηση μικρών βιομηχανιών στα είδη κατανάλωσης προκάλεσε και νέες ευκαιρίες εκμετάλλευσης του εργατικού δυναμικού 54. ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β Οι βιομήχανοι του Πειραιώς: η προέλευση, η είσοδος και η δράση τους στη μεταποίηση Εισαγωγικά Θα θέλαμε από την αρχή να δηλώσουμε μία διάκριση στο εσωτερικό της ομάδας των πειραιωτών βιομηχάνων όπως αυτή διαμορφώθηκε σε όλη την εικοσαετία που μελετήσαμε. Διακρίναμε λοιπόν δύο ομάδες βιομηχάνων: τους διαδόχους εταιρειών οικογενειακής ιδιοκτησίας και την ομάδα των νέων βιομηχάνων η οποία αποτελούνταν από άτομα χωρίς προσωπικό ή οικογενειακό επιχειρηματικό παρελθόν στη βιομηχανία. Από τους πίνακες του πρώτου κεφαλαίου διαπιστώνουμε ότι ήδη το 1900 υπάρχουν μονάδες οι οποίες λειτουργούν επιτυχώς και διατηρούνται τουλάχιστον έως και τα τέλη της δεύτερης δεκαετίας του 20ού αιώνα 55. Είδαμε παράλληλα ότι από το 1902 και μετά ότι νέα πρόσωπα εμφανίζονται για πρώτη φορά στη μεταποίηση ιδρύοντας μονάδες, κάποιες από τις οποίες αφορούν νέους κλάδους 56. Η διάκριση αυτή είναι καθοριστική ως προς την αποσαφήνιση και κατανόηση των μεταβολών που σημειώθηκαν στην πειραϊκή βιομηχανία στις αρχές του 20ού αιώνα. 53 Χατζηιωσήφ, Η γηραιά σελήνη, ό.π., σ. 155-156. 54 Αγριαντώνη, «Βιομηχανία», ό.π., σ. 219-220. 55 Ενδεικτικά: η εταιρία των αδελφών Ρετσίνα, η «Βασιλειάδης», η «Ήφαιστος» των Μακδούαλ και Βάρβουρ, το υαλουργείο του Δημήτρη Αργυρίου, η εταιρεία των αδελφών Μεταξά, το οινοπνευματοποιείο του Ν. Κοτσώνη, το οποίο αργότερα γνωρίζουμε ως Οίκος Κοτσώνη, και πλήθος άλλων όπως δείχνουν οι πίνακες που παρουσιάσαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο. 56 Στην παρούσα εργασία. σ. 26 31

α. Βιομηχανία και οικογένεια 1. Διαδοχή Πολλές από τις μεγαλύτερες βιομηχανικές μονάδες της περιόδου ανήκουν είτε σε οικογένειες με παράδοση στη μεταποίηση από τον προηγούμενο αιώνα είτε σε οικογένειες που εμφανίζονται δυναμικά στο χώρο της μεταποίησης στην καμπή του 19 ου αιώνα και τις αρχές του 20ού 57. Η οικογένεια λειτουργεί καθοριστικά στον τομέα της μεταποίησης και τα μέλη-συνεχιστές αναλαμβάνουν το ρόλο τους στο πλαίσιο της αναπαραγωγής της ομάδας των βιομηχάνων 58. Αυτό το μοντέλο διαδοχής για τις αρχές του 20ού, όπως προκύπτει και από το εμπειρικό υλικό, διατηρείται από τα τέλη του 19 ου αιώνα όπου η επιχείρηση και η εργασία εντός της θεωρούνται οικογενειακή υπόθεση 59. Σε αυτές τις περιπτώσεις βιομήχανοι-διάδοχοι αναλαμβάνουν τη διοίκηση των εταιρειών και τη διατήρηση της οικογενειακής ιδιοκτησίας. Εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις εμπλοκής γυναικών-μελών της οικογένειας στη διοίκηση των εταιριών, οι διάδοχοι είναι κυρίως τα ενήλικα αρσενικά μέλη της οικογένειας, υιοί, νεότεροι αδελφοί και γαμπροί. Η διαφορά ωστόσο μεταξύ των δύο περιόδων έγκειται στο γεγονός ότι η ενασχόληση με την επιχείρηση δεν προϋποθέτει την πολύχρονη μαθητεία δίπλα στον πατριάρχη-ιδρυτή της επιχείρησης, πρακτική διαδεδομένη παλαιότερα, ιδιαίτερα στον εμπορικό κόσμο. Ήδη, από τα τέλη του 19 ου αιώνα, οι υιοί των βιομηχάνων κυρίως στρέφονται στην πραγματοποίηση σπουδών στο εσωτερικό ή το εξωτερικό. Ας δούμε παραδειγματικές περιπτώσεις διαδοχής: Η εταιρία «Βασιλειάδης» στον τομέα της σιδηροβιομηχανίας και μηχανουργίας, ιδρύεται το 1859 ή 1860 από το Γ. Βασιλειάδη ο οποίος έρχεται στον Πειραιά από την Κωνσταντινούπολη 60. Το 1901, όπως πληροφορούμαστε από τον οδηγό του Βώκου, τη διεύθυνση έχει αναλάβει ο γιος του Βασίλης Βασιλειάδης. Η ίδια διαδοχή συνέβη και στην περίπτωση της εταιρίας «Ήφαιστος» η οποία δραστηριοποιείται στον ίδιο κλάδο. Ιδρύθηκε από τους Τζων Μακδούαλ και Βάρβουρ το 1873, ο πρώτος πέθανε το 1897 57 Πέρα από τα περισσότερο γνωστά ονόματα των αδελφών Ρετσίνα στην κλωστοϋφαντουργία, των Μεταξά στην ποτοποιία, του Βασιλειάδη και του Μακδούαλ στη σιδηροβιομηχανία, είναι οι αδελφοί Ζαβογιάννη στη σαπωνοποιία, η οικογένεια Σκλαβούνου με εργοστάσια ζυμαρικών, η οικογένεια Λούμου στην αλευροβιομηχανία, οι αδελφοί Μπαρμπαρέσου στην ποτοποιεία, η οικογένεια Λυγινού στην κλωστοϋφαντουργία, κ.α. Πίνακες 1.1 έως 1.9. 58 Αγριαντώνη, «Βιομηχανία», ό.π., σ. 215. 59 Γιαννιτσιώτης, Η Κοινωνική Ιστορία του Πειραιά, ό.π., σ. 181-198 και για το ζήτημα της εργασίας βλ. Κώστας Φουντανόπουλος, «Μισθωτή Εργασία» στο Χατζηιωσήφ (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα, ό.π., σ. 188-123. 60 Σ. Κουσολίνος Οδηγός Αθηνών-Πειραιώς, ό.π. Η χρονολογία ίδρυσης διαφέρει στους δύο οδηγούς Κουσολίνου και Βώκου 1900 και 1901 αντίστοιχα ωστόσο τα λοιπά στοιχεία ταυτίζονται. 32

και τη διοίκηση ανέλαβε ο γιος του Τζων Τζέημς Μακδούαλ 61. Μια άλλη μεγάλη οικογένεια στη βιομηχανία, αυτή τη φορά όμως στην κλωστοϋφαντουργία, είναι η οικογένεια Ρετσίνα ο Αλέξανδρος Ρετσίνας διαδέχεται στη διοίκηση τον πρεσβύτερο αδερφό του Θεόδωρο το 1887 62. Μια ανάλογη περίπτωση διαδοχής μεταξύ αδελφών είναι και αυτή της οικογένειας Οικονομίδη η οποία έδρασε στον τομέα της χρωματουργίας ο Λεόντιος Οικονομίδης ανέλαβε το εργοστάσιο «Σ. Α. Οικονομίδης και Σία» το 1894, μετά το θάνατο του αδερφού του και το 1898 ίδρυσε τα «Χρωματουργεία Πειραιώς» ΧΡΩΠΕΙ στο Νέο Φάληρο 63. Το πρόσωπο του Λεόντιου Οικονομίδη ωστόσο είναι μία ιδιαίτερη περίπτωση βιομηχάνου η οποία θα μας απασχολήσει παρακάτω εξαιτίας της καινοτόμου δράσης του. Παρόμοιες περιπτώσεις διαδοχής σε μικρότερες βιομηχανικές μονάδες είναι ενδεικτικά οι εξής: Ο Γ. Δ. Βούρβουλης διαδέχεται το 1913 τον πατέρα του Δ. Βούρβουλη ο οποίος είχε δραστηριοποιηθεί το 1906 στον τομέα της αλευροβιομηχανίας. Ο Ιω. Ν. Βατίστας διαδέχεται το 1915 τον Ν. Βατίστα στο ποτοποιείο του τελευταίου 64. Επίσης εντοπίζουμε αναφορές όπως «κληρονόμοι Σκλαβούνου» και «κληρονόμοι Αρ. Παπαγεωργακόπουλου» στον κλάδο της αλευροβιομηχανίας 65 όπως επίσης και για τον «οίκο Ν. Ε. Κοτσώνη» όπου γίνεται λόγος για τους διαδόχους του οινοπνευματοποιείου Ν. Κοτσώνη 66. Ωστόσο έχουμε και περιπτώσεις αναμονής από τους διαδόχους όπως εκείνη της οικογένειας Λυγινού ο Κυριάκος Λυγινός διατήρησε τη διοίκηση του εργοστασίου τουλάχιστον έως το 1916 67 και ο υιός του φαίνεται ότι δεν είχε μέχρι τότε εμπλακεί. Το ζήτημα της διάθεσης της ιδιοκτησίας και διοίκησης της βιομηχανικής μονάδας σε γυναίκα-μέλος της οικογένειας είναι πολύπλοκο και σχετίζεται τόσο με το δικαίωμα διαχείρισης της οικογενειακής ιδιοκτησίας, όπως αυτή προβλεπόταν από τη νομοθεσία τη εποχής, όσο και με τις έμφυλες αντιλήψεις σχετικά με τη γυναικεία εργασία των αστικών στρωμάτων. Το κυρίαρχο γυναικείο πρότυπο ταύτιζε τις γυναίκες με τον ιδιωτικό χώρο και την ενασχόληση με την οικογένεια και την ανατροφή των παιδιών. 68 Εδώ θα αρκεστούμε στην αναφορά και σύγκριση με το 19 ο 61 Στο ίδιο, και στον Τύπο: Εφ. Πρόνοια, 16.11.1903. Εφ. Σφαίρα, 6.11.1903. και 29.4.1916. 62 Εφ. Σφαίρα 23.5.1907. 63 Βοβολίνης, ΜΕΒΛ, ό.π., 1959. 64 Πίνακας 5. 65 Εφ. Σφαίρα, 3.1.1906, 3.1.1907, 4.1.1911, 3.1.1912, 22.3.1914, 17.2.1916. 66 Εφ. Σφαίρα, 23.3.1916. 67 Εφ. Σφαίρα, 6.3.1912. 68 Ελένη Βαρίκα, Η εξέγερση των Κυριών. Η γένεση μιας φεμινιστικής συνείδησης στην Ελλάδα 1833-1907, Ίδρυμα Έρευνας και Παιδείας της Εμπορικής Τράπεζας της Ελλάδος, Αθήνα 1987. 33