ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Ενότητα 7 η : Η διαπλοκή του δικαστικού ελέγχου της αντισυνταγματικότητας των νόμων μετονέλεγχοτηςμηαντίθεσήςτουπροςτηνεσδα Λίνα Παπαδοπούλου Aν. Καθηγήτρια Συνταγματικού Δικαίου
Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς. 2
Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 3
Περιεχόμενα ενότητας Η θέση της ΕΣΔΑ στην πυραμίδα των κανόνων δικαίου H δεσμευτικότητα της νομολογίας του ΕΔΔΑ Οπαράλληλοςέλεγχοςτηςμηαντίθεσηςτου νόμου προς την ΕΣΔΑ Η διαπλοκή ελέγχου αντισυνταγματικότητας και αντίθεσης προς την ΕΣΔΑ Μέθοδοι Τμήμα Νομικής ΑΠΘ 4
Σκοποί ενότητας Να καταστεί σαφές ότι η ΕΣΔΑ είναι μια διεθνής σύμβαση, αλλά μέσω του άρθρου 28 Σ καθίσταται μέρος του ισχύοντος στην Ελλάδα δικαίου Να οριοθετηθεί το πεδίο εφαρμογής της που συμπίπτει με εκείνο του ελληνικού Συντάγματος Να φωτιστούν οι μέθοδοι, δια των οποίων ο δικαστής μπορεί (και πρέπει) να συνδυάσει τον έλεγχο του νόμου έναντι ανώτερων ιεραρχικά πηγών δικαίου, που είναι τόσο το Σύνταγμα όσο και η ΕΣΔΑ Να διερευνηθεί η περίπτωση έντασης μεταξύ Συντάγματος και ΕΣΔΑ και τρόπου υπερβασής της 5
Η ΕΣΔΑ στην ελληνική έννομη τάξη Η Ελλάδα προσυπέγραψε την ΕΣΔΑ στις 28.11.1950, λίγες εβδομάδες μετά την αρχική υπογραφή της Σύμβασης από τα πρώτα κράτη μέλη στις 4.11.1950 Η κύρωση έλαβε χώρα, για πρώτη φορά, με τον ν.2329/1953 καταγγελία του Καταστατικού του Συμβουλίου της Ευρώπης από την κυβέρνηση της στρατιωτικής δικτατορίας (1969) εκ νέου κύρωση της Σύμβασης και του (Πρώτου) Πρωτοκόλλου, με το ν.δ. 53 της 19.9.1974 η επάνοδος της χώρας στο Συμβούλιο της Ευρώπης
Θεμελίωση του ελέγχου μη αντίθεσης των νόμων προς την ΕΣΔΑ Τυπική υπεροχή της ΕΣΔΑ έναντι των τυπικών νόμων 'Αρθρο 28 Σ: (Κανόνες του διεθνούς δικαίου και διεθνείς οργανισμοί) 1. Oι γενικά παραδεγμένοι κανόνες του διεθνούς δικαίου, καθώς και οι διεθνείς συμβάσεις, από την επικύρωσή τους με νόμο και τη θέση τους σε ισχύ σύμφωνα με τους όρους καθεμιάς, αποτελούν αναπόσπαστο μέρος του εσωτερικού ελληνικού δικαίου και υπερισχύουν από κάθε άλλη αντίθετη διάταξη νόμου.
Ιεραρχία πηγών δικαίου ΕΣΔΑ?? Σ Σύνταγμα (και ψηφίσματα και συντακτικές πράξεις) Νόμοι εφάπαξ εκδιδόμενοι (ά107σ) Νομολογία Τυπικοί νόμοι Κανονιστικές διοικητικές πράξεις (διατάγματα, υπουργικές αποφάσεις κλπ) Πράξεις νομοθετικού περιεχομένου (ά 44 παρ 1 Σ) Ατομικές διοικητικές πράξεις
Η «εθνοκεντρική» θέση Άρειος Πάγος, απέφυγε προσπάθεια ερμηνευτικής προσέγγισης του άρθρου 1 του Πρώτου Πρωτοκόλλου «οι διεθνείς συμβάσεις υπερισχύουν έναντι των νόμων του εσωτερικού δικαίου και όχι έναντι των συνταγματικών διατάξεων».[1] [1] ΑΠ 1603/1991, ΕλλΔνη 1993, σ.332 επ.
Θέση της ΕΣΔΑ και υποχρέωση του δικαστή «αναπόσπαστο τμήμα του εσωτερικού δικαίου» ΆμεσηεφαρμογήτηςΕΣΔΑ υποχρέωση του δικαστή να προβαίνει σε έλεγχο της συμβατότητας νομοθετικής διάταξης προς τις διεθνείς συμβάσεις για τα δικαιώματα του ανθρώπου προκύπτει από τη συνδυασμένη ερμηνεία των άρθρων 87 παρ. 2, 25 παρ. 1 και 2 και 28 παρ. 1 και 3Σ
ΕΣΔΑ έναντι Νόμου υποχρέωση του δικαστή να εξασφαλίζει την υπέρτερη έναντι αντίθετου νόμου ισχύ της δικονομική υποχρέωσή του να προβαίνει, ακόμη και αυτεπάγγελτα, σε έλεγχο μη αντίθεσης νομοθετικής διάταξης προς διεθνή σύμβαση και να μην την εφαρμόζει όταν διαπιστώνει αντίθεση Να επιβάλλει κυρώσεις στο νομοθέτη ή εκτελεστική εξουσία, όταν παραβιάζει την ΕΣΔΑ
ΕΣΔΑ και Σύνταγμα το πεδίο εφαρμογής Σ & ΕΣΔΑ συμπίπτουν το κανονιστικό περιεχόμενο των δύο διασταυρώνεται ηερμηνείατουςθαπρέπειναείναισυνδυασμένη και εναρμονισμένη εφαρμογή της ευνοϊκότερης και αποτελεσματικότερης για το υποκείμενο προστασίας και απόλαυσης των δικαιωμάτων και ελευθεριών του εφόσον δεν τίθεται θέμα σύγκρουσης δικαιωμάτων και στάθμισης
Επίδραση νομολογίας ΕΔΔΑ Ο χαρακτήρας του ελέγχου παραμένει συγκεκριμένος «αυθεντία του ερμηνευτικού δεδομένου ή δεδικασμένου» Ο εθνικός δικαστής το εφαρμόζει προσαρμόζοντάς το στην υπόθεση που δικάζει
Δεσμευτικότητα νομολογίας ΕΔΔΑ Νομικά δεσμευτικό δεδικασμένο μεταξύ διαδίκων για το ζήτημα που αποτέλεσε αντικείμενο της αντιδικίας αποζημίωση λόγω παραβίασης κάθε άλλος μπορεί να προσφύγει αυθεντία ενός ερμηνευτικού δεδομένου όπως ενός ανωτάτου δικαστηρίου Ηθικο-πολιτικά δεσμευτικό νομολογιακό ή ερμηνευτικό προηγούμενο ατελή δεσμευτικότητα (Μανιτάκης) erga omnes και νομοθέτη υποχρέωση να προσαρμοσει νομοθεσία ή διοικητική πρακτική Το «νομολογιακό δεδομένο» συμπυκνώνεται στην αιτιολογία της απόφασης, η οποίαελέγχεται αναιρετικά
Δικαστικές μέθοδοι διαπλοκής του ελέγχου: 1) σωρευτική επίκληση 1. σωρευτική ή παρατακτική επίκληση των δύο αυτών πηγών του δικαίου ως κανόνων αναφοράς ο δικαστής επικαλείται σωρευτικά ή παραθετικά διατάξεις του Συντάγματος και της ΕΣΔΑ, πουπροστατεύουντοίδιοδικαίωμα, χωρίς να είναι εμφανής η διάκριση των δύο διαφορετικών μορφών του ελέγχου και η διαφορετική τυπική ισχύς των δύο πηγών του δικαίου
Δικαστικές μέθοδοι διαπλοκής του ελέγχου: 1) σωρευτική επίκληση (β) Σύνταγμα ΕΣΔΑ Δεν υπάρχει ερμηνευτική επίδραση, λειτουργούν παράλληλα και δεν διασταυρώνονται Συνήθως καταλήγει σε κατάφαση της νομιμότητας / συνταγματικότητας / συμβατότητας με ΕΣΔΑ
Δικαστικές μέθοδοι διαπλοκής του ελέγχου: 1) σωρευτική επίκληση (γ) Παράδειγμα: 287/1987 ΑΠ, Τμ. Α : Περίπτωση διαδίκου που δεν μετέσχε δια δικηγόρου ενώπιον του Αρείου Πάγου και θεωρήθηκε δικονομικώς απών. Στην πολιτική Δίκη οι διάδικοι υποχρεούνται (εκτός εξαιρέσεων) να παρίστανται δια δικηγόρου. Το δικαίωμα να υπερασπισθεί κάποιος τον εαυτό του χωρίς δικηγόρο υπάρχει για την ποινική, όχι την πολιτική δίκη. Η ρύθμιση αυτή δεν αντίκειται στο άρθρο 20 του Συντάγματος, ούτε στο άρθρο 6 παρ 3 ΕΣΔΑ 2. Παν πρόσωπον κατηγορούμενον επί αδικήματι τεκμαίρεται ότι είναι αθώον μέχρι της νομίμου αποδείξεως της ενοχής του. 3. Ειδικώτερον, πας κατηγορούμενος έχει δικαίωμα: ( ) γ) όπως υπερασπίση ο ίδιος εαυτόν ή αναθέση την υπεράσπισίν του εις συνήγορον της εκλογής του, εν ή δε περιπτώσειδενδιαθέτειταμέσαναπληρώσησυνήγοροννατωπαρασχεθήτοιούτος δωρεάν, όταν τούτο ενδείκνυται υπό του συμφέροντος της δικαιοσύνης.
Δικαστικές μέθοδοι διαπλοκής του ελέγχου: παράλληλη εφαρμογή ή σύμφωνη με την ΕΣΔΑ ερμηνεία του Σ; συνταγματική προστασία της ιδιοκτησίας (άρθρο 17 Συντ.) κατά την κρατούσα στη νομολογία άποψη (πχ ΑΠ 363/1995) περιορίζεται στα εμπράγματα δικαιώματα Δεν αποκλείει την προστασία από διεθνή Συνθήκη (ΕΣΔΑ) κατά το άρθρο 28 παρ.1 Συντ. άρθρο 1 εδ.α του (πρώτου) Πρόσθετου Πρωτοκόλλου («παν φυσικόν ή νομικόν πρόσωπον δικαιούται σεβασμού της περιουσίας του») και των ενοχικών δικαιωμάτων, ή τουλάχιστον μερικών από αυτά, έναντι καταργητικών πρωτοβουλιών του κοινού νομοθέτη Αντίθετη η ΕΣ 28/1994 = η ΕΣΔΑ δεν μπορεί να παράσχει ευρύτερη προστασία Υπερισχύει η μείζονα προστασία
Σύμφωνη με την ΕΣΔΑ ερμηνεία του Σ; ΕΣΔΑ και Σύνταγμα προστασία θεμελιωδών δικαιωμάτων ΕΣΔΑ = ουσιαστικό Σύνταγμα η ερμηνεία Σ διασταυρώνεται με ερμηνεία των ίδιων δικαιωμάτων στην ΕΣΔΑ Π.χ. προστασία οικογενειακής ζωής η ερμηνεία της ΕΣΔΑ διεκδικεί, λόγω του αυξημένου και γενικά αποδεκτού κύρους της, «εξουσία» επιρροής ή επίδρασης στην ερμηνεία των αντίστοιχων συνταγματικών διατάξεων (Μανιτάκης, 2547)
Ο εμπλουτισμός του συνταγματικού κανόνα από τη νομολογία του ΕΔΔΑ Σύνταγμα ΕΣΔΑ
Ενδεχόμενο ευθείας αντίθεσης Συντάγματος και ΕΣΔΑ; - Οριακό ενδεχόμενο - Όταν η ευρύτερη προστασία της ΕΣΔΑ θεωρηθεί ότι πλήττει κατοχυρωμένο δικαίωμα από το Σ - Επανέρχεται το ερώτημα της θέσης της ΕΣΔΑ στην πυραμίδα των κανόνων δικαίου - Αποφεύγεται μέσω ερμηνείας - Ή οδηγεί σε καταδίκη της Ελλάδας από το ΕΔΔΑ
Παράδειγμα: η «βασιλική περιουσία» ζήτημα της λεγόμενης «βασιλικής» περιουσίας.[στε 1930/1998] Κρίθηκε ότι δεν τίθεται ζήτημα παραβίασης της ΕΣΔΑ και του άρθρου 1 του (πρώτου) Πρόσθετου Πρωτοκόλλου από τον ν.2215/1994, προεχόντως διότι με προηγηθείσα απόφασή του το ΑνώτατοΕιδικόΔικαστήριο[ΑΕΔ 45/1997] = η απόδοση, με τον ν.2086/1992, της περιουσίας αυτής στον έκπτωτο βασιλιά και την οικογένειά του ήταν αντίθετη στον υπερκείμενο της ΕΣΔΑ κανόνα του άρθρου 1 του Συντάγματος.
Χρυσόγονος, 198: επίκληση της τυπικής υπεροχής του Συντάγματος έναντι της ΕΣΔΑ σε ελληνικές δικαστικές αποφάσεις είναι στις περισσότερες περιπτώσεις περιττή για τη θεμελίωση του συμπεράσματος του δικανικού συλλογισμού, αφού δεν διαπιστώνεται ανυπέρβλητη αντίθεση μεταξύ τους. Η σπουδή του δικαστή να καταφύγει στο επιχείρημα της ιεραρχικής διαφοράς καταλήγει έτσι να συγκαλύπτει τη δική του απροθυμία ή αδυναμία να προσεγγίσει ερμηνευτικά τη Σύμβαση, αξιοποιώντας για τον σκοπό αυτό και τη νομολογία των δικαιοδοτικών οργάνων της τελευταίας
Και άλλες διεθνείς συμβάσεις θεμελιωδών δικαιωμάτων Π.χ 4171/2012 ΣΤΕ (απαγόρευση καπνίσματος) 9. Επειδή, ο λόγος ακυρώσεως με τον οποίο προβάλλεται ότι θεσπιζόμενη με τη διάταξη του άρθρου 32 παρ. 6 του ν. 3868/2010 απόλυτη απαγόρευση του καπνίσματος στους εσωτερικούς χώρους των καταστημάτων υγειονομικού ενδιαφέροντος αντίκειται στις διατάξεις των άρθρων 14 παρ. 1 του Συντάγματος, 10 παρ. και 19 παρ. 1 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα, διότι με το κάπνισμα οι αιτούντες εκφράζουν την κοινωνικοπολιτική τους ιδεολογία, την κοσμοθεωρία τους για έναν εναλλακτικό τρόπο ζωής και εκδηλώνουν τις φιλοσοφικές τους πεποιθήσεις είναι απορριπτέος ως αβάσιμος. Τούτο δε διότι, ανεξαρτήτως του ότι, όπως αναφέρθηκε σε προηγούμενη σκέψη, το κάπνισμα δεν αποτελεί δικαίωμα συνταγματικώς προστατευόμενο, η κατά τα ανωτέρω θεσπιζόμενη απόλυτη απαγόρευση του καπνίσματος δικαιολογείται από λόγους δημοσίου συμφέροντος (προστασία της δημόσιας υγείας), ενώ, εξ άλλου ο πυρήνας των ρηθέντων δικαιωμάτων, όπως τα αντιλαμβάνονται οι αιτούντες δεν θίγεται, αφού αυτοί έχουν, εν πάση περιπτώσει, τοδικαίωματηςεκφράσεωςτων κοινωνικοπολιτικών και φιλοσοφικών τους πεποιθήσεων με άλλους τρόπους, όπως το κάπνισμα σε ανοιχτούς δημόσιους χώρους, σε ιδιωτικούς χώρους, η δημοσίευση άρθρων σχετικών με τις απόψεις τους κλπ.
Ευχαριστώ για την προσοχή σας
Βιβλιογραφία ΦΑρναούτογλου, Νόμος αντίθετος προς διεθνή σύμβαση είναι αντισυνταγματικός; Το Σ 1982, σ. 546 ΑΜανιτάκης, Η διαπλοκή του δικαστικού ελέγχου της συνταγματικότητας με τον έλεγχο της συμβατικότητας των νόμων ενόψει της ΕΣΔΑ στο παράδειγμα των ενοχικών απαιτήσεων, ΝοΒ (56) 10/2008. 2541 2567 ΓΜητσόπουλος, Δεδικασμένον και εκτελεστότης αποφάσεως του ΕΔΔΑ, επιδικαζούσης χρηματικήν απαίτησιν, Δ 26, 1995 ΧΧρυσανθάκη, Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου στη νομολογία του Συμβουλίου της Επικρατείας, Αντ. Σάκκουλας, 2001 Κ Χρυσόγονος, Η ενσωμάτωση της ΕΣΔΑ στην εθνική έννομη τάξη, Αντ, Σάκκουλας, 2001, σ. 173επ
Ευχαριστώ Τέλος ενότητας Λίνα Παπαδοπούλου http://law-constitution.web.auth.gr/lina/courses/syntagmatiko-emvathunsi/