ΗΜΕΡΙΔΑ ΑΝΤΙΓΡΑΦΑ ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑΣ Ανεξερεύνητη πηγή γνώσης και πολιτισμού

ΗΜΕΡΙΔΑ ΑΝΤΙΓΡΑΦΑ ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑΣ Ανεξερεύνητη πηγή γνώσης και πολιτισμού στο Ιστορικό Αρχείο της Εθνικής Τράπεζας Πέμπτη 7 Ιουνίου 2018 Μέγαρο Διομήδη 3ης Σεπτεμβρίου 146, 112 51 Αθήνα

ΠΡoΓΡΑΜΜΑ 12:00:12:20 Χαρακτηριστικά προβλήματα φθοράς των αντιγράφων αλληλογραφίας. Ζητήματα αξιολόγησης φθορών, συντήρησης και διατήρησης. ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΜΠΑΝΟΥ, Συντηρήτρια χαρτιού, Τμήμα Συντήρησης και Αναπαραγωγής της Κ. Υ. των Γενικών Αρχείων του Κράτους 9:15-9:45 9:45 10:00-10:20 10:20-10:40 10:40-11:00 11:00-11:20 Προσέλευση Χαιρετισμοί Ιστορική, φυσικοχημική μελέτη και τεκμηρίωση των βιβλίων αντιγραφής επιστολών. Μια ολιστική αντιμετώπιση - H περίπτωση του Αρχείου Schliemann. ΑΘΗΝΑ-ΓΕΩΡΓΙΑ ΑΛΕΞΟΠΟΥΛΟΥ, Καθηγήτρια, Τμήμα Συντήρησης Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης, Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής Αντίγραφα αλληλογραφίας - Τα βιβλία αντιγραφής ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΣΤΑΣΙΝΟΥ, Συντηρήτρια αρχειακού υλικού και βιβλίων, Τμήμα Συντήρησης και Αναπαραγωγής της Κ. Υ. των Γενικών Αρχείων του Κράτους Η εφεύρεση του John Isaac Hawkins για την ταυτόχρονη αναπαραγωγή αντιγράφου ΑΝΔΡΕΑΣ ΦΑΤΟΥΡΟΣ, Συντηρητής βιβλιακού και αρχειακού υλικού, Co- Founder Clio Muse Τα αντίγραφα αλληλογραφίας του Ιστορικού Αρχείου του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών: Ένας ανεξάντλητος πλούτος ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΜΠΑΚΟΥΛΑ, Υπ. Διδάκτωρ, Ιστορικό Αρχείο ΕΚΠΑ 12:20-12:40 12:40-13:00 13:00-13:20 Η συμβολή των απεικονιστικών μεθόδων διάγνωσης - τεκμηρίωσης και των φυσικοχημικών αναλυτικών τεχνικών στην κατανόηση των μεταλλογαλλικών μελανιών και των αντιγράφων αλληλογραφίας. Δρ. ΑΓΑΘΗ ΑΝΘΟΥΛΑ ΚΑΜΙΝΑΡΗ, Συντηρήτρια αρχαιοτήτων και έργων τέχνης Βιβλία Αντιγράφων Αλληλογραφίας του Ιστορικού Αρχείου της Εθνικής Τράπεζας «Εξερχόμενα Εσωτερικού - Εξωτερικού» (1853-1858) Αλλοιώσεις γραφής και ανάγνωση κειμένων ΜΥΡΤΩ ΒΟΥΛΕΛΗ, Συντηρήτρια αρχειακού και βιβλιακού υλικού, Εργαστήριο Συντήρησης, Ιστορικό Αρχείο Εθνικής Τράπεζας ΑΝΘΗ ΘΕΟΔΩΡΟΠΟΥΛΟΥ, Συντηρήτρια αρχειακού και βιβλιακού υλικού, Εργαστήριο Συντήρησης, Ιστορικό Αρχείο Εθνικής Τράπεζας ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΚΟΚΛΑ, Συντηρήτρια αρχειακού και βιβλιακού υλικού, Τμήμα Συντήρησης Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης, Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής Η συντήρηση των αντιγράφων αλληλογραφίας: ένα αμφιλεγόμενο και πολύπλοκο εγχείρημα ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΧΟΥΛΗΣ, Αναπλ. Καθηγητής,Τμήμα Συντήρησης Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης, Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής Διάλειμμα Συζήτηση -Συμπεράσματα 4 5

Εισαγωγικό κείμενο Τα αντίγραφα αλληλογραφίας, μια ελάχιστα γνωστή μορφή αρχειακού υλικού, αποτελούν πολλές φορές μοναδικά ιστορικά τεκμήρια, καθώς σε πολλές περιπτώσεις τα πρωτότυπα έγγραφα είτε δεν έχουν διασωθεί ή η πρόσβαση σε αυτά δεν είναι δυνατή. Οι μέθοδοι και τα υλικά αντιγραφής αποτελούν ένα άγνωστο πεδίο, που παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον μελέτης, αλλά δεν έχει αναδειχθεί επαρκώς στην ιστορική, οικονομική, κοινωνική και πολιτισμική έρευνα. Συμμετέχοντας στην Παγκόσμια Ημέρα Αρχείων, το Ερευνητικό Εργαστήριο Διεπιστημονικών Εφαρμογών στη Συντήρηση - Ανάδειξη Εικαστικών Έργων & Βιβλιακού - Αρχειακού Υλικού «ARTICoN» του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής και το Ιστορικό Αρχείο της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος (ΙΑΕΤΕ), συνδιοργανώνουν επιστημονική ημερίδα με θέμα «Αντίγραφα Αλληλογραφίας - Ανεξερεύνητη πηγή γνώσης και πολιτισμού». Η ημερίδα στοχεύει στην προσέγγιση των σχετικών ζητημάτων με τη βοήθεια καταξιωμένων επιστημόνων και επαγγελματιών του χώρου και στην ανάδειξη της σημασίας τους ως πηγής τεχνολογικής, ιστορικής και πολιτισμικής γνώσης. Ευελπιστούμε η εκδήλωση αυτή να συμβάλλει σε ένα γόνιμο διάλογο πάνω σε ζητήματα διαχείρισης και συντήρησης αυτής της ιδιαίτερης κατηγορίας αρχειακού υλικού. Οι διοργανωτές φορείς 7

Ιστορική, φυσικοχημική μελέτη και τεκμηρίωση των βιβλίων αντιγραφής επιστολών. Μια ολιστική αντιμετώπιση H περίπτωση του Αρχείου Schliemann. ΑΘΗΝΑ-ΓΕΩΡΓΙΑ ΑΛΕΞΟΠΟΥΛΟΥ Καθηγήτρια Τμήμα Συντήρησης Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης, Παν/μιο Δυτικής Αττικής e-mail: athfrt@teiath.gr H παρούσα εισήγηση έχει αφετηρία την πρωτότυπη έρευνα που υλοποιήθηκε την τετραετία 2002-2006 στο Εργαστήριο Φυσικοχημικών Μεθόδων Διάγνωσης - Τεκμηρίωσης του Τμήματος Συντήρησης Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής, στο πλαίσιο του χρηματοδοτηθέντος προγράμματος ΑΡΧΙΜΗΔΗΣ Ι. Αντικείμενο του προγράμματος ήταν η ιστορική, φυσικοχημική μελέτη και τεκμηρίωση 43 βιβλίων αντιγραφής επιστολών του Heinrich Schliemann που φυλάσσονται στη Γεννάδιο Βιβλιοθήκη. Σε μια προσπάθεια να αντιμετωπισθούν ερωτήματα που αφορούσαν σε θέματα όπως, π.χ., ποιοι παράγοντες επηρεάζουν την κατάσταση διατήρησης στα αντίγραφα αλληλογραφίας και αν αυτοί είναι ίδιοι με εκείνους των πρωτότυπων χειρογράφων, πώς η ποιότητα ενός αντιγράφου αλληλογραφίας συνδέεται και επηρεάζει τους παράγοντες αυτούς ή ακόμα και πώς μπορεί να ξεχωρίσει κανείς μια πρωτότυπη επιστολή από ένα ακριβές αντίγραφο, η έρευνα εστιάστηκε στη συστηματική και διεξοδική εφαρμογή μιας πρότυπης μεθοδολογίας μη καταστρεπτικού ελέγχου σε συνδυασμό με μεθόδους ενόργανης χημικής ανάλυσης για την καταγραφή της κατάστασης διατήρησης των αντιγράφων και των χαρακτηριστικών των διαφόρων τύπων μελανιών που χρησιμοποιήθηκαν κατά την περίοδο 1845 και 1890. Επιλεγμένες σελίδες από το αρχείο μελετήθηκαν με τη βοήθεια της υπεριώδους φωτογραφίας ανάκλασης και φθορισμού και της υπέρυθρης ανακλαστογραφίας. Τα αποτελέσματα της έρευνας βασίσθηκαν κυρίως στην οπτική συμπεριφορά των αντιγράφων στα διάφορα μήκη κύματος, σε σχέση με την κατάσταση οξείδωσης και την ποιότητα του αντιγράφου, προκειμένου να ταξινομηθούν τα μελάνια σύμφωνα με τα χαρακτηριστικά τους. Επιπλέον η μαθηματική επεξεργασία οδήγησε σε ενδιαφέροντα συμπεράσματα ως προς τα κριτήρια για τη διάκριση της οξείδωσης, ως προϊόν φθοράς, σε σχέση με το φαινόμενο της διάχυσης του μελανιού που συνδέεται με την τεχνική αντιγραφής. Aντίγραφα αλληλογραφίας Tα βιβλία αντιγραφής. ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΣΤΑΣΙΝΟΥ Συντηρήτρια αρχειακού υλικού και βιβλίων Τμήμα Συντήρησης και Αναπαραγωγής της Κ. Υ. των Γενικών Αρχείων του Κράτους e-mail: astassinou@yahoo.com Η μέθοδος της πρέσας αντιγραφής (letter copy press) ήταν η πρώτη τεχνική αναπαραγωγής χειρόγραφων επιστολών που εφευρέθηκε από τον James Watt και είχε ευρεία αποδοχή και χρήση στην Ευρώπη και στις Ηνωμένες Πολιτείες από τα τέλη του 18 ου αιώνα και κατά τη διάρκεια του 19 ου αιώνα. Παρόλα αυτά τα αντίγραφα αλληλογραφίας και τα βιβλία αντιγράφων αλληλογραφίας δεν συγκαταλέγονται στους ιδιαίτερα γνωστούς αρχειακούς τύπους. Η αρχή της μεθόδου βασίζεται στην αποτύπωση του μελανιού ενός χειρόγραφου εγγράφου σε ένα λεπτό, νοτισμένο, ημιδιαφανές χαρτί, χωρίς κολλάρισμα, με την εφαρμογή πίεσης σε ειδική πρέσα αντιγραφής. Τα αντίγραφα που παράγονται παρουσιάζουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που τα διακρίνουν από τα πρωτότυπα έγγραφα, καθώς συχνά πρωτότυπα και αντίγραφα συγχέονται. Τα υλικά κατασκευής (μελάνι και χαρτί) έχουν συγκεκριμένες ιδιότητες για να ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις της μεθόδου, ενώ η δομή των βιβλίων αντιγραφής αλληλογραφίας παρουσιάζουν συγκεκριμένη τυπολογία που τα διαφοροποιεί από άλλα είδη αρχειακών τύπων σταχωμένου υλικού. Μέσα από τη σύγχρονη βιβλιογραφία, αλλά και τις εκδόσεις του πρώτου μισού του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα, συγκεντρώνεται πληθώρα πληροφοριών για τη χρήση της μεθόδου διεθνώς, την εφαρμογή και τη χρήση της στην Ελλάδα και την εμπορική διάθεση των βιβλίων αντιγραφής. Από την επιτόπια έρευνα σε δημόσια και ιδιωτικά αρχεία εντοπίζονται περιπτώσεις βιβλίων αντιγραφής και μεμονωμένων αντιγράφων που έχουν παραχθεί με τη συγκεκριμένη μέθοδο από ιδιωτικούς και δημόσιους φορείς και έχουν περιέλθει σε αρχειακές συλλογές. 8 9

Η εφεύρεση του John Isaac Hawkins για την ταυτόχρονη αναπαραγωγή αντιγράφου. ΑΝΔΡΕΑΣ ΦΑΤΟΥΡΟΣ Συντηρητής βιβλιακού και αρχειακού υλικού Co - Founder Clio Muse e-mail: andreas@cliomuseapp.com Ο «πολύγραφος» του Άγγλου John Isaac Hawkins το 1803 χρησιμοποιούσε τις αρχές του παντογράφου και έδωσε τη δυνατότητα στο γραφέα να γράφει ταυτόχρονα δυο όμοια χειρόγραφα. Το χέρι του γραφέα κινεί την πένα, της οποίας η κίνηση αντιγράφεται από μια δεύτερη πένα δημιουργώντας ένα αντίγραφο όμοιο με το πρωτότυπο. Τη χρήση της συσκευής αξιοποίησαν διάφοροι γραμματείς και νομικοί για να μειώσουν το χρόνο δημιουργίας διπλότυπων εγγράφων. Η εξέλιξη της συσκευής τα πρώτα χρόνια ήταν ραγδαία αλλά σύντομα ξεπεράστηκε από άλλες εφευρέσεις και τεχνικές αντιγραφής λιγότερο δαπανηρές. Η συσκευή διαδόθηκε ιδιαίτερα στην Αγγλία και την Αμερική, είναι άγνωστο αν έφτασε ποτέ στην Ελλάδα. Τα αντίγραφα αλληλογραφίας του Ιστορικού Αρχείου του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών: Ένας ανεξάντλητος πλούτος. ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΜΠΑΚΟΥΛΑ Ιστορικό Αρχείο ΕΚΠΑ - Υπ. Διδάκτωρ e-mail: christba@uoa.gr Ο τεράστιος ιστορικός πλούτος του Αρχείου του Πανεπιστημίου Αθηνών δεν απορρέει μόνο από τον πλούτο του, καθώς αριθμεί περισσότερες από 2.000.000 σελίδες, ούτε μόνο από το χρονικό του εύρος, από το 1837 έως σήμερα, αλλά κυρίως από το σύνολο των πληροφοριών που περιλαμβάνει και αποτυπώνουν τη δεσπόζουσα θέση του Πανεπιστημίου Αθηνών στη ζωή της χώρας. Το Ιστορικό Αρχείο ΕΚΠΑ περιλαμβάνει στις συλλογές του μια μεγάλη σειρά αντιγράφων αλληλογραφίας. Η προσπάθεια παρουσίασής τους αποτελεί μια πρόκληση για τον ερευνητή. Χρησιμοποιώ τον όρο πρόκληση, διότι η εξερεύνηση ενός τέτοιου αρχειακού υλικού δεν είναι εύκολη υπόθεση, καθώς η τεχνική και η χρήση των αντιγράφων επιστολών δημιουργεί διάφορα προβλήματα στην επεξεργασία και κατανόησή της. Στο πλαίσιο της ανάγκης διατήρησης αρχείου εισερχόμενης και εξερχόμενης αλληλογραφίας, που έως τα τέλη του 19 ου αιώνα γινόταν ως επί το πλείστον χειρόγραφα, χρησιμοποιήθηκε η τεχνική των αντιγράφων. Στο Ιστορικό Αρχείο του ΕΚΠΑ αντίγραφα αλληλογραφίας υπάρχουν στη συλλογή που αποτελεί το Αρχείο των Λυτών Εγγράφων Πρωτοκόλλου και περιλαμβάνει έγγραφα που δημιουργήθηκαν από όλες τις διοικητικές υπηρεσίες του Πανεπιστημίου καθώς και εισερχόμενα και εξερχόμενα έγγραφα της Γραμματείας της Πρυτανείας. Επίσης, στη συλλογή που ονομάζεται Πρακτικά Συνεδριάσεων Συγκλήτου και περιλαμβάνει πληροφορίες για διοικητικά και εκπαιδευτικά θέματα, όπως π.χ. ζητήματα που αφορούν την οικονομική διαχείριση, την τεχνική και νομική υπηρεσία κτλ. υπάρχουν τόμοι που περιλαμβάνουν το συγκεκριμένο είδος χαρτιού. Ιδιαιτερότητα του υλικού που διασώζεται στο ΙΑ ΕΚΠΑ αποτελεί η διάσωση πρωτότυπων αντιγράφων στη γραφομηχανή και όχι με το χέρι, όπως συνήθως. 10 11

Χαρακτηριστικά προβλήματα φθοράς των αντιγράφων αλληλογραφίας. Ζητήματα αξιολόγησης φθορών, συντήρησης και διατήρησης. ΠΗΝΕΛΟΠΗ ΜΠΑΝΟΥ Συντηρήτρια χαρτιού Τμήμα Συντήρησης και Αναπαραγωγής της Κ. Υ. των Γενικών Αρχείων του Κράτους e-mail: pbanou@yahoo.gr Η συμβολή των απεικονιστικών μεθόδων διάγνωσης - τεκμηρίωσης και των φυσικοχημικών αναλυτικών τεχνικών στην κατανόηση των μεταλλογαλλικών μελανιών και των αντιγράφων αλληλογραφίας. Δρ. ΑΓΑΘΗ ΑΝΘΟΥΛΑ ΚΑΜΙΝΑΡΗ Συντηρήτρια αρχαιοτήτων και έργων τέχνης e-mail: agathakam@yahoo.com Τα αντίγραφα αλληλογραφίας και τα βιβλία αντιγραφής αλληλογραφίας παρουσιάζουν προβλήματα διατήρησης που σχετίζονται με τη μέθοδο αναπαραγωγής, τα υλικά κατασκευής, τη δομή και τη χρήση των τεκμηρίων. Οι φθορές των αντιγράφων αλληλογραφίας οφείλονται κυρίως στη σύσταση των μελανιών αντιγραφής, η οποία στις περισσότερες περιπτώσεις είναι παρόμοια με αυτή των μεταλλογαλλικών μελανιών γραφής, που προκαλεί την αποικοδόμηση του χάρτινου υποστρώματος με χαρακτηριστικά στάδια εξέλιξης. Επιπλέον, η χρήση ημιδιαφανών χαρτιών ως υπόστρωμα αντιγραφής συντελεί στα προβλήματα που παρουσιάζονται, καθώς οι ιδιότητές τους συντελούν στην επιδείνωση των φθορών. Επιπλέον, η αξιολόγηση της κατάστασης διατήρησης των αντιγράφων αλληλογραφίας δεν αποτελεί μια απλή διαδικασία που βασίζεται σε συγκεκριμένες αναφορές, καθώς οι παραλλαγές στην εφαρμογή της μεθόδου αντιγραφής μπορούν να οδηγήσουν σε αποτελέσματα που συχνά παρερμηνεύονται ως φαινόμενα φθοράς. Η παρουσίαση των σταδίων φθοράς που εμφανίζουν τα μεταλλογαλλικά μελάνια σε συγκεκριμένες συνθήκες, αλλά και των διαφορετικών αποτελεσμάτων αντιγραφής θεωρούνται απαραίτητες για την κατανόηση της πολυπλοκότητας του θέματος. Σε κάθε περίπτωση τα αντίγραφα αλληλογραφίας αποτελούν ειδική κατηγορία τεκμηρίων που χρήζουν ειδικής μεταχείρισης και συνθηκών για τη διατήρησή τους. Η φύλαξη σε αποθηκευτικά μέσα αρχειακής ποιότητας, σε συγκεκριμένες περιβαλλοντικές συνθήκες και η ψηφιοποίησή τους αποτελούν τα σημαντικότερα μέτρα προστασίας τους. Στα πλαίσια της επεμβατικής συντήρησης, υπάρχουν περιορισμοί λόγω της ευαισθησίας των μελανιών και των χαρτιών αντιγραφής σε διάφορους παράγοντες, ενώ στη διεθνή βιβλιογραφία καταγράφονται πειραματικές εναλλακτικές μέθοδοι. Τα μελάνια αντιγραφής που συναντάμε κυρίως τον 19 ο αιώνα έχουν σύσταση παρόμοια με τα μεταλλογαλλικά μελάνια γραφής. Η βασική διαφορά τους είναι η προσθήκη ενός μέσου που καθυστερεί την ξήρανση του μελανιού έτσι ώστε να επιτευχθεί η διαδικασία της αντιγραφής. Στη βιβλιογραφία έχει βρεθεί μεγάλος αριθμός καταγεγραμμένων συνταγών μεταλλογαλλικών μελανιών και περιορισμένος αριθμός όσον αφορά τα μελάνια αντιγραφής. Κάθε τροποποίηση στη σύστασή τους προσέδιδε διαφορετικές ιδιότητες στο μελάνι και στο αποτέλεσμα της παραγωγής αντιγράφων. Επίσης επιδρούσε στο βαθμό ή/και στην εξέλιξη της φθοράς με ιδιαίτερα καταστροφικά αποτελέσματα στα λεπτά ημιδιαφανή χαρτιά των αντιγράφων αλληλογραφίας. Για τα μεταλλογαλλικά μελάνια γραφής έχουν διεξαχθεί συστηματικές έρευνες μελέτης και ανάλυσης, με σκοπό την κατανόηση της χημικής τους σύστασης, αλλά και την επιθετική συμπεριφορά τους στα χάρτινα υποστρώματα. Οι μη καταστρεπτικές απεικονιστικές μέθοδοι διάγνωσης - τεκμηρίωσης αξιοποιούν τα διαφορετικά μήκη κύματος ώστε να μπορέσουν να διαχωρίσουν τα μεταλλογαλλικά μελάνια από άλλα είδη, αλλά και την ίδια κατηγορία σε χαρακτηριστικές ομάδες. Ο συνδυασμός των απεικονίσεων που λαμβάνονται από αυτές τις μεθόδους μπορεί επίσης να βοηθήσει στο διαχωρισμό της οξείδωσης που προκαλούν τα μεταλλογαλλικά μελάνια στο χάρτινο υπόστρωμα από το φαινόμενο της διάχυσης του μελανιού λόγω κακής εφαρμογής της μεθόδου αντιγραφής. Η εφαρμογή μικροκαταστρεπτικών μεθόδων χημικής ανάλυσης όπως η ηλεκτρονική μικροσκοπία σάρωσης (SEM), η φθορισμομετρία ακτίνων Χ (XRF), η φασματοσκοπία υπερύθρου (FTIR) και η φασματοσκοπία Raman έχουν συνεισφέρει στη διερεύνηση και μελέτη της σύστασης και μορφολογίας των μεταλλογαλλικών μελανιών αλλά και των φαινομένων φθοράς που προκαλούν. 12 13

Βιβλία αντιγράφων αλληλογραφίας του Ιστορικού Αρχείου της Εθνικής Τράπεζας «Εξερχόμενα Εσωτερικού - Εξωτερικού» (1853-1858). Αλλοιώσεις γραφής και ανάγνωση κειμένων. ΜΥΡΤΩ ΒΟΥΛΕΛΗ*, ΑΝΘΗ ΘΕΟΔΩΡΟΠΟΥΛΟΥ*, ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΚΟΚΛΑ** Συντηρήτριες αρχειακού και βιβλιακού υλικού * Εργαστήριο Συντήρησης, Ιστορικό Αρχείο Εθνικής Τράπεζας e-mail: ha-nbg@nbg.gr ** Τμήμα Συντήρησης Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης, Παν/μιο Δυτικής Αττικής e-mail: vkokla@gmail.com Τα βιβλία αντιγράφων χρησιμοποιήθηκαν συχνά για αρχείο (ως πρωτόκολλο) ώστε τα δημόσια ή ιδιωτικά ιδρύματα να γνωρίζουν την εξερχόμενη αλληλογραφία τους. Χρησιμοποιήθηκαν ειδικά χαρτιά αντιγραφής, τα οποία είτε ήταν δεμένα ως βιβλία είτε και ελεύθερα χαρτιά, τα οποία δένονταν εκ των υστέρων ως βιβλίο. Ανάλογα, και τα μελάνια που χρησιμοποιήθηκαν για τη δημιουργία των επιστολών αντιγραφής της Εθνικής Τράπεζας. Στην εισήγηση αυτή ερευνάται το πρόβλημα της ανάγνωσης των κειμένων που παρουσιάζεται όταν τα μελάνια αντιγραφής έχουν επεκταθεί πέρα από τα όρια της γραφής ή όταν τα μελάνια αντιγραφής δεν έχουν αποτυπώσει πλήρως την επιθυμητή γραφή. Αρχικά πραγματοποιήθηκε ιστορική μελέτη των υλικών κατασκευής των εγγράφων αντιγραφής αλλά και του συγκεκριμένου τεκμηρίου. Στη συνέχεια αναλύθηκαν ορισμένα από τα υλικά κατασκευής του τεκμηρίου μέσω Ηλεκτρονικής Μικροσκοπίας Σάρωσης (Scanning Electron Microscopy, SEM) και Φασματοσκοπίας Υπερύθρου Μετασχηματισμού Fourier (Fourier Transform Infrared Spectroscopy, FTIR), ενώ παράλληλα διερευνήθηκαν σε διάφορα μήκη κύματος της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας, μακροσκοπικά και μικροσκοπικά (υπεριώδες, ορατό, υπέρυθρο), ώστε να προσδιοριστεί η κατάσταση διατήρησή τους. Τέλος, η ανάγνωση των κειμένων επιτεύχθηκε με την αξιολόγηση των οπτικών αποτελεσμάτων των εικόνων γραφών στα διάφορα μήκη κύματος και στη μετέπειτα εφαρμογή, σε επιλεγμένες από αυτές, μεθοδολογιών μορφολογικής ανάλυσης και επεξεργασίας από το πεδίο της μηχανικής όρασης (machine vision). Η συντήρηση των αντιγράφων αλληλογραφίας: ένα αμφιλεγόμενο και πολύπλοκο εγχείρημα. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΧΟΥΛΗΣ Αναπληρωτής Καθηγητής Τμήμα Συντήρησης Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής e-mail: kchoulis@otenet.gr Τα αντίγραφα αλληλογραφίας αποτελούν έναν παραπλανητικό ορισμό μιας ιδιαίτερης κατηγορίας αρχειακού υλικού. Ενώ γνωρίζουμε με απόλυτη βεβαιότητα ότι πρόκειται για αντίγραφα επειδή, στις περισσότερες των περιπτώσεων, τα πρωτότυπα έγγραφα έχουν καταστραφεί, τα αντίγραφα αυτά είναι στην ουσία αυθεντικά τεκμήρια ως προς το περιεχόμενο και έτσι οφείλουμε να τα αντιμετωπίζουμε. Εξ ου και το ενδιαφέρον και η επιτακτική ανάγκη της αποκατάστασής τους. Η συντήρηση των αντιγράφων αλληλογραφίας μιας συγκεκριμένης χρονικής περιόδου (μέσα του 19 ου αι. - αρχών του 20 ου ) συνθέτουν ένα ακανθώδες πρόβλημα για το συντηρητή ακόμα και σήμερα. Ο συνδυασμός της όξινης σύνθεσης των μελανιών, της χαμηλής ποιότητας του χάρτου από ξυλοπολτό καθώς και ο τρόπος αναπαραγωγής των αντιγράφων με χρήση υγρασίας και πίεσης, δημιουργούν ιδανικές προϋποθέσεις ώστε η υποβάθμιση των τεκμηρίων να εξελίσσεται ταχύτατα. Η πολύπλοκη διαδικασία της οξείδωσης, ξεκινώντας από τη γραφή, διαχέεται στον περιβάλλοντα χώρο του κειμένου δυσκολεύοντας κατ αρχάς την ανάγνωση και, εάν οι συνθήκες εξακολουθούν να είναι ευνοϊκές, καταλήγει στη διάτρηση του υποστρώματος και τη μερική έως και την ολοκληρωτική απώλεια του κειμένου. Στην ανακοίνωση γίνεται μια σύντομη παρουσίαση προσπαθειών αποκατάστασης που υιοθετήθηκαν στο παρελθόν για την αντιμετώπιση κυρίως της διάτρησης του χάρτινου υποστρώματος και αξιολογούνται οι σημερινές δυνατότητες θεραπείας του προβλήματος. Ο απαιτούμενος χρόνος, το κόστος εφαρμογής αλλά και οι συνέπειες των επεμβάσεων συντήρησης δημιουργούν εύλογα αντιρρήσεις και θέτουν ερωτήματα ως προς το όφελος του εγχειρήματος. Από την άλλη πλευρά η αλματώδης εξέλιξη της σύγχρονης ψηφιακής τεχνολογίας προσφέρει δυνατότητες «εικονικής αποκατάστασης» χαμηλού κόστους που θέτουν σοβαρά σε αμφισβήτηση τις παραδοσιακές μεθόδους διατήρησης των «αντιγράφων». 14 15