Πολιτικές επιλογές και στρατιωτικές επιχειρήσεις

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Πολιτικές επιλογές και στρατιωτικές επιχειρήσεις 1821-1827 1 Ιδεολογικές αρχές της Επανάστασης «Πατρίς, να μακαρίζης γενικώς όλους τους Έλληνες, ότι θυσιάστηκαν δια σένα να σ αναστήσουνε, να ξαναειπωθής άλλη μίαν φορά ελεύτερη πατρίδα, οπού ήσουνε χαμένη και σβυσμένη από τον κατάλογον των εθνών». 2 Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ διέφερε ριζικά από κάθε άλλη επαναστατική ενέργεια στον υπόδουλο ελληνικό χώρο. 3 1 Δεν μπορούμε να μην εξάρουμε στο σημείο αυτό την Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Κρήτης, Ανέμη, η οποία διευκόλυνε σημαντικά την πρόσβαση στις πηγές. 2 Tα Απομνημονεύματα του Στρατηγού Μακρυγιάννη, τόμ. 1, εφημ. Τα Νέα, Αθήνα 2012, σ. 92. 3 Η πληρέστερη μελέτη για τις ιδεολογικές αρχές και τον χαρακτήρα της Ελληνικής Επανάστασης είναι αυτή των Θάνου Βερέμη και Γιάννη Κολιόπουλου, Ελλάς. Η σύγχρονη συνέχεια: Από το 1821 μέχρι σήμερα, Καστανιώτης, Αθήνα 2006. Εξαιρετικά ενδιαφέρων είναι και ο εισαγωγικός τόμος στην Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως του Σπυρίδωνος Τρικούπη, που συνέγραψε ο Βασίλης Κρεμμυδάς με τίτλο Από το 89

1821: Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΊΑ ΕΝΌΣ ΈΘΝΟΥΣ-ΚΡΆΤΟΥΣ Όπως έχει επισημανθεί, όλες σχεδόν οι προηγούμενες εξεγέρσεις στην ελληνική χερσόνησο χαρακτηρίζονταν από την επίκληση του θρησκευτικού στοιχείου και τη συνδρομή μιας μεγάλης ξένης δύναμης που θα υπεράσπιζε τους Έλληνες. Τούτη τη φορά όμως τα πράγματα εξελίχθηκαν διαφορετικά. Η αποτυχία των Ορλωφικών είχε πλέον συνετίσει και τους πιο αισιόδοξους, βοηθώντας τους να συνειδητοποιήσουν πως η αναμονή βοήθειας από το εξωτερικό ήταν μάταιη. «Κατάλαβα τότε πως ό,τι κάνουμε θα το κάνουμε μόνοι μας» έγραφε ο Γέρος του Μοριά Θεόδωρος Κολοκοτρώνης στα Απομνημονεύματά του. Το κίνημα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, που είχε σαρώσει τη Βαλκανική μετά το 1750, είχε φροντίσει να προετοιμάσει ιδεολογικά τον ξεσηκωμό του Γένους. Η Επανάσταση του 1821 ήταν ένα κατεξοχήν πολιτικό κίνημα, το οποίο πήγαζε και εμπνεόταν από τα αντίστοιχα κινήματα που σημειώνονταν την ίδια περίοδο στη δυτική Ευρώπη και την Αμερική, ενώ είχε οργανωθεί κατά τα συνωμοτικά πρότυπα των καρμποναρικών οργανώσεων. Οι πρωταγωνιστές του Αγώνα γνώριζαν καλά τόσο τον σκοπό όσο και το περιεχόμενο των πρωτοβουλιών τους. Ακόμα και ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης είχε πλήρη συναίσθηση της αποστολής του. «Τα βιβλία οπού εδιάβαζα ήτον η ιστορία της Ελλάδος, η ιστορία του Αριστομένη και Γοργώ και η ιστορία του Σκεντέρμπεη» έγραφε. «Η γαλλική επανάστασις και ο Ναπολέων έκαμε, κατά την γνώμη μου, να ανοίξουν τα μάτια του κόσμου. Πρωτήτερα τα έθνη Σπυρίδωνα Τρικούπη στο σήμερα. Το Εικοσιένα στις νέες ιστοριογραφικές προσεγγίσεις, Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων, Αθήνα 2007. 90

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΠΟΛΙΤΙΚΈΣ ΕΠΙΛΟΓΈΣ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΈΣ ΕΠΙΧΕΙΡΉΣΕΙΣ 1821-1827 δεν εγνωρίζοντο, τους βασιλείς τους ενόμιζον ως θεούς της γης και ό,τι και αν έκαμναν, το έλεγαν καλά καμωμένο. Διά αυτό και είναι δυσκολώτερο να διοικήσης τώρα λαόν» 4 σημείωνε στα Απομνημονεύματά του. Πρόσθετε μάλιστα πως η κίνηση των Ελλήνων ήταν δίκαιη, αφού ήταν εθνική και στόχευε στην αποτίναξη της σκλαβιάς: «Η επανάστασις η εδική μας δεν ομοιάζει με καμμιάν απ όσαις γίνονται την σήμερον εις την Ευρώπην. Της Ευρώπης αι επαναστάσεις εναντίον των διοικήσεών των είναι εμφύλιος πόλεμος. Ο εδικός μας πόλεμος ήτον ο πλέον δίκαιος, ήτον έθνος με άλλο έθνος, ήτον με ένα λαόν όπου ποτέ δεν ηθέλησε να αναγνωρισθή ως τοιούτος, ούτε να ορκιστή, παρά μόνον ό,τι έκαμνε η βία. Ούτε ο Σουλτάνος ηθέλησε ποτέ να θεωρήση τον ελληνικόν λαόν ως λαόν, αλλ ως σκλάβους». 5 Ο ίδιος ήταν μάλιστα ενήμερος της επικινδυνότητας του εγχειρήματος που είχαν αναλάβει: «Εκείνος ο πόλεμος εστάθη η ευτυχία της Πατρίδος. Αν εχαλιώμεθα, εκινδυνεύαμε να μη κάμωμε ορδί πλέον». 6 Οι ιδέες και το πνεύμα της Επανάστασης αποτυπώνονται με ενάργεια στις επαναστατικές προκηρύξεις των Ελλήνων. «Το Ελληνικόν Έθνος βεβαρυμένον πλέον να στενάζη υπό τον σκληρόν ζυγόν υπό τον οποίον τέσσαρας περίπου αιώνας καταθλίβεται επονειδίστως, τρέχει με γενικήν και ομόφυλον ορμήν εις τα όπλα διά να κατασυντρίψη τας βαρείας αλύσους τας υπό των βαρβάρων Μωαμεθανών περιτεθείσας εις αυτό» 7 4 Θ. Κολοκοτρώνη Απομνημονεύματα, καταγραφή Γ. Τερτσέτη, Αφοί Τολίδη, Αθήνα 1983, ανατύπωση, σ. 70. 5 Στο ίδιο, σ. 178. 6 Στο ίδιο, σ. 84. 7 Διακήρυξη κατοίκων της νήσου Ύδρας, Ύδρα, 16 Απριλίου 1821, η 91

1821: Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΊΑ ΕΝΌΣ ΈΘΝΟΥΣ-ΚΡΆΤΟΥΣ διακήρυτταν οι πρόκριτοι της Ύδρας, ενώ εκείνοι των Σπετσών υποστήριζαν: «Ομογενείς, οι προεστεύοντες των ελληνικών νήσων και όλοι οι κάτοικοι αυτών. Ο πόλεμος των οποίον κάμνομεν κατά των ασεβών τυράννων δεν είναι κλέπτικος αλλ όλου του Έθνους μας, αποφασισμένος θεόθεν και ωργανισμένος από μεγάλους άνδρας. Ζητούμεν την ανεξαρτησίαν του Γένους μας και δι αυτήν συνεισφέρομεν όλοι και όπλα και πλοία και σώματα». 8 Οι Έλληνες καλούνταν στα όπλα, οι Τούρκοι καταγγέλλονταν συλλήβδην ως δυνάστες και απολίτιστοι, ενώ η επίκληση του αρχαίου παρελθόντος σκορπούσε ρίγη συγκίνησης. «Μη δειλιάσετε απόγονοι του Μιλτιάδου και Θεμιστοκλέους, μη φανήτε ανάξιοι της ελευθερίας σας, ο πόλεμος γίνεται διά την πίστιν και την πατρίδα, συλλογισθήτε πόσα κακά, πόσας τυραννίας υποφέρετε από τους Τούρκους, συλλογισθήτε πόσα κακά θέλουν κάει, εάν (ο μη γένοιτο) θριαμβεύσωσι». 9 Για την πίστη και την πατρίδα, για την ελευθερία του έθνους και την οργάνωση μιας φιλελεύθερης και δημοκρατικής πολιτείας. Αυτές ήταν οι ιδέες και οι αξίες που κινητοποίησαν και ενέπνευσαν τους Έλληνες δύο αιώνες νωρίτερα. Οι ιδέες αυτές άλλωστε εκφράζονται με ενάργεια στο κείμενο της διακήρυξης της Πρώτης Εθνικής Συνελεύσεως που εκδόθηκε στην Επίδαυρο τον Ιανουάριο του 1822: «Ο κατά των Τούρκων πόλεμος οποία περιέχεται στο Επιστολαί εκ της αλληλογραφίας Πετσών με τα λοιπά της Ελλάδος συναγωνισθέντα μέρη, χ.χ., χ.τ., σ. 12-13. 8 Διακήρυξη του ελληνικού στόλου, 18 Απριλίου 1821, η οποία περιέχεται στο Επιστολαί εκ της αλληλογραφίας Πετσών με τα λοιπά της Ελλάδος συναγωνισθέντα μέρη, σ. 15. 9 Στο ίδιο, σ. 17. 92

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΠΟΛΙΤΙΚΈΣ ΕΠΙΛΟΓΈΣ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΈΣ ΕΠΙΧΕΙΡΉΣΕΙΣ 1821-1827 ημών, μακράν του να στηρίζηται εις αρχάς τινάς δημαγωγικάς και στασιώδεις ή ιδιωφελείς μέρους τινός του σύμπαντος ελληνικού έθνους σκοπούς, είναι πόλεμος εθνικός, πόλεμος ιερός, πόλεμος του οποίου η μόνη αιτία είναι η ανάκτησις των δικαίων της προσωπικής ημών ελευθερίας, της ιδιοκτησίας και της τιμής, τα οποία, ενώ την σήμερον όλοι οι ευνομούμενοι και γειτονικοί λαοί της Ευρώπης τα χαίρουσιν, από ημάς μόνον η σκληρά και απαραδειγμάτιστος των Οθωμανών τυραννία επροσπάθησε με βίαν ν αφαιρέση και εντός του στήθους ημών να τα πνίξη». 10 Η Ελληνική Επανάσταση συγκλόνισε τη νοτιοανατολική Ευρώπη επιφέροντας ριζικές αλλαγές σε διάφορους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. Ενδεικτικά είναι τα λόγια του Κολοκοτρώνη: «Εις τον καιρό μου, το εμπόριο ήτον πολλά μικρό, τα χρήματα ήσαν σπάνια, το τάλληρο το επρόφθασα τρία γρόσια και όποιος είχε 1000 γρόσια, ήτον πράγμα μεγάλο, και έκανε κανείς δουλειαίς, όσαις τώρα δεν έκαμνε με χίλια βενέτικα. Η κοινωνία των ανθρώπων ήτον μικρή, δεν είναι παρά η επανάστασίς μας οπού εσχέτισε όλους τους Έλληνας. Ευρίσκοντο άνθρωποι οπού δεν εγνώριζαν άλλο χωριό μακριά μίαν ώρα από το εδικό τους. Την Ζάκυνθον την ενόμιζαν ως νομίζομεν τώρα το μακρύτερο μέρος του κόσμου. Η Αμερική μας φαίνεται ως πως τους εφαίνετο αυτών η Ζάκυνθος, έλεγαν εις την Φραγκιά». 11 Ένας ολόκληρος κόσμος είχε πλέον αλλάξει. 10 Αρχεία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας 1821, 1832. Αι Εθνικαί Συνελεύσεις, τόμ. 1, Αθήνα 1971, σ. 40. 11 Θ. Κολοκοτρώνη Απομνημονεύματα, ό.π., σ. 70. 93

1821: Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΊΑ ΕΝΌΣ ΈΘΝΟΥΣ-ΚΡΆΤΟΥΣ Η Υπέρτατη, Αόρατη Αρχή και ο στόχος της Η Επανάσταση είχε ανάγκη το καθοδηγητικό κέντρο της. Μπορεί η έξωθεν βοήθεια να φάνταζε αδύνατη, η επίκλησή της ωστόσο κρινόταν, σε κάθε περίπτωση, ωφέλιμη, αφού μπορούσε να κινητοποιεί και να συνεπαίρνει μεγάλες ομάδες ραγιάδων. Η πρόσφατη εμπειρία των Ορλωφικών είχε δείξει πως οι Έλληνες θα έπρεπε να βασιστούν στις δικές τους δυνάμεις προκειμένου να επιτύχουν. Από τις αρχές κιόλας του 19ου αιώνα ο συνωμοτικός τρόπος οργάνωσης μέσω καρμποναρικών εταιρειών διαδόθηκε ταχύτατα από την επαναστατημένη Γαλλία σε ολόκληρη την Ευρώπη. Ωστόσο η πλέον καθοριστική στιγμή στην οργάνωση του Αγώνα υπήρξε η ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας. Λίγα πράγματα είναι γνωστά σε σχέση με τη σύσταση και την αρχική της οργάνωση. Έδρα της υπήρξε η Οδησσός της Ρωσίας, όπου κατά πάσα πιθανότητα το 1814 τρεις μικρέμποροι, ο Νικόλαος Σκουφάς από το Κομπότι της Άρτας, ο Εμμανουήλ Ξάνθος από την Πάτμο και ο Αθανάσιος Τσακάλωφ από τα Ιωάννινα προχώρησαν στην ίδρυσή της. 12 Σύντομα η «Εταιρεία των Φιλικών», όπως ήταν η επίσημη ονομασία της, ανέπτυξε την εσωτερική της οργάνωση και το σχέδιο δράσης της. Ο αγώνας του Ρήγα Βελεστινλή και ο θρυλικός του Θούριος υπήρξαν η «Μασ 12 Αμέσως μετά την ελληνική ανεξαρτησία υπήρξε μεγάλη συζήτηση σε σχέση με τα ιδρυτικά στελέχη της Φιλικής Εταιρείας, απόρροια της έκδοσης του Δοκιμίου της Φιλικής Εταιρείας από τον Ιωάννη Φιλήμονα, όπου αμφισβητούνταν η συμμετοχή του Ξάνθου στην αρχική ηγετική ομάδα, ενώ τη θέση του καταλάμβανε ο Παναγιώτης Αναγνωστόπουλος. Βλ. σχετικά Κωστής Παπαγιώργης, Εμμανουήλ Ξάνθος ο Φιλικός, Καστανιώτης, Αθήνα 2005. 94

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΠΟΛΙΤΙΚΈΣ ΕΠΙΛΟΓΈΣ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΈΣ ΕΠΙΧΕΙΡΉΣΕΙΣ 1821-1827 σαλιώτιδα» των μελών της, ενώ η ιεραρχία των καρμποναρικών οργανώσεων, η χρήση συνθηματικών και η αλληγορική αλληλογραφία, σε συνδυασμό με τη συνωμοτική οργάνωση, την κατήχηση των μελών, τους όρκους και τους βαθμούς των μελών αποτέλεσαν τα θεμέλια της σύστασής της. «Ουδείς δεν θέλει φανερώσει την Κινητικήν Αρχήν, μήτε κανένα από τους Κινούντας, μήτε τον εαυτόν του ως Κινούντα, μήτε, ότι ηξεύρει τι περί Αρχής δεν θέλει δεχθή, ή κάμη συνθήκην με αλλοεθνείς, δεν θέλει επιχειρεισθή τι σχετικόν αποστασίας γενικής ή μερικής χωρίς την συναίνεσιν και των άλλων Κινούντων Αδελφών εις περίστασιν διαφωνίας, αι περισσότεραι γνώμαι υπερισχύουσιν» αναφερόταν σε συμφωνητικό που συνέταξαν στην Κωνσταντινούπολη στις 22 Σεπτεμβρίου 1818 τα ηγετικά στελέχη της οργάνωσης. 13 Σύμφωνα με τη διδασκαλία της Φιλικής Εταιρείας, τέσσερις ήταν οι βαθμοί στην ιεραρχία της οργάνωσης, οι αδελφοποιτοί (βλάμηδες) για τους απλούς και αγράμματους, οι συστημένοι για τους μικρής τάξεως ομογενείς, οι ιερείς και οι ποιμένες για τους εκλεκτούς και πεπαιδευμένους. 14 Σύμφωνα με τους ιδρυτές της, μέλη της Εταιρείας μπορούσαν να γίνονται μόνο Έλληνες «εραστές της πατρίδος», οι οποίοι δεν είχαν μάλιστα σχέσεις με άλλες οργανώσεις. Ο Γεώργιος Σέκερης, αδελφός των μεγαλεμπόρων Παναγιώτη και Αθανάσιου Σέκερη, υπήρξε, με βάση τις μαρτυρίες, ο πρώτος μυημένος στη Φιλική Εταιρεία τον Δεκέμβριο του 1814. 15 Ακολούθως 13 Αρχείο Εμμανουήλ Ξάνθου, Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, τόμ. 1, Αθήνα 1997, σ. 22-23. 14 Πρωτοψάλτης Εμμανουήλ, Η Φιλική Εταιρεία. Αναμνηστικόν τεύχος επί τη 150ετηρίδι, Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα 1964, σ. 28. 15 Μετά τον θάνατο του Σκουφά τον Ιούλιο του 1818 ο Παναγιώτης Σέ 95

1821: Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΊΑ ΕΝΌΣ ΈΘΝΟΥΣ-ΚΡΆΤΟΥΣ βολιδοσκοπήθηκε ο εκδότης του Λόγιου Ερμή και ιδρυτής της «Φιλομούσου Εταιρείας» της Βιέννης αρχιμανδρίτης Άνθιμος Γαζής, ο οποίος όμως προς στιγμή παρέμεινε διστακτικός, 16 αφού θεωρούσε πως ο φωτισμός του Γένους ήταν τη δεδομένη στιγμή προτιμότερος από κάθε επαναστατική ενέργεια. «Η Πατρίς έχει χρείαν μαθήσεως και πολιτισμού και χρειάζεται ή ένα Ορφέα, ή ένα Δράκοντα διά να ημερώση τα άγρια ήθη των ανθρώπων» σημείωνε ο Γαζής σε επιστολή του στον Ξάνθο τον Ιούλιο του 1818. 17 Τα δύο επόμενα χρόνια έως και τα τέλη του 1816 αναλώθηκαν σε εσωτερικές διεργασίες και προσπάθεια στρατολόγησης νέων μελών, κυρίως στο έδαφος της Ρωσικής Αυτοκρατορίας, όπου ήταν συγκεντρωμένοι δραστήριοι Έλληνες ομογενείς, κυρίως έμποροι. Ο ενθουσιώδης Σκουφάς, μετά την αποτυχία του εγχειρήματος Γαζή, αναζητούσε το κατάλληλο πρόσωπο προκειμένου να τεθεί επικεφαλής των συνωμοτών. Η αφορμή τού δόθηκε τον Ιούλιο του 1816 στο πρόσωπο ενός νεαρού Ιθακήσιου, του Νικόλαου Γαλάτη, ο οποίος ήταν γνωστός για το εντυπωσιακό παραστατικό του, την πολυτέλεια του βίου του και, όπως αποδείχθηκε, την αμετροέπεια του χαρακτήρα του. Ο Γαλάτης συστήθηκε ως συγγενής του Καποδίστρια, γεγονός που οδήγησε τον Σκουφά να του αναθέσει ως κερης αναδείχθηκε ως ο πραγματικός ηγέτης της Φιλικής Εταιρείας διαθέτοντας μεγάλο μέρος της περιουσίας του στους σκοπούς της. 16 Λίγο αργότερα ο Γαζής μυήθηκε τελικά στη Φιλική Εταιρεία με τα αρχικά ΑΖ. 17 Επιστολή Άνθιμου Γαζή στον Εμμ. Ξάνθο, Μηλιές, 9 Ιουλίου 1818, η οποία περιέχεται στην έκδοση της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, Αρχείο Εμμανουήλ Ξάνθου, τόμ. 1, Αθήνα 1997, σ. 17. 96

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΠΟΛΙΤΙΚΈΣ ΕΠΙΛΟΓΈΣ ΚΑΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΈΣ ΕΠΙΧΕΙΡΉΣΕΙΣ 1821-1827 αποστολή την προσπάθεια μύησης του Κερκυραίου στενού συνεργάτη του τσάρου. Πράγματι, ο Γαλάτης μετέβη στην Πετρούπολη και συναντήθηκε με τον Καποδίστρια, ο οποίος όμως στάθηκε εξαιρετικά διστακτικός, σχεδόν αρνητικός, απέναντι στα σχέδια των συμπατριωτών του, τους οποίους μάλιστα χαρακτήρισε «παράφρονες». «Η μόνη συμβουλή ην δύναμαι να σας δώσω είναι να μη ομιλήσετε περί αυτής εις κανένα και να επιστρέψετε το ταχύτερον εκεί οπόθεν ήλθατε και να είπετε εις τους εντολείς σας ότι, αν δεν θέλουν να καταστραφούν και να συμπαρασύρουν μεθ εαυτών εις τον όλεθρον το αθώον και δυστυχές έθνος των, πρέπει να εγκαταλείψουν τας επαναστατικάς ενεργείας των και να ζήσουν ως πρότερον υφ ας κυβερνήσεις ευρίσκονται, μέχρις ου η Θεία Πρόνοια αποφασίση άλλως» διεμήνυσε μέσω του Γαλάτη στους εταιριστές ο Ιωάννης Καποδίστριας. 18 18 Ιωάννη Καποδίστρια Απομνημονεύματα. Επισκόπηση της πολιτικής μου σταδιοδρομίας, εκδόσεις Μπάυρον, Αθήνα 1986, σ. 83. 97