Δελτίν Χριστιανικής Αρχαιλγικής Εταιρείας Τμ. 19, 1960 Ο ζωγράφς Φράγκς Κατελάνς εν Ηπείρω ΕΥΑΓΓΕΛΙΔΗΣ Δημήτρις 10.12681/dchae.704 Copyright 1960 To cite this article: ΕΥΑΓΓΕΛΙΔΗΣ (1960). Ο ζωγράφς Φράγκς Κατελάνς εν Ηπείρω. Δελτίν Χριστιανικής Αρχαιλγικής Εταιρείας, 19, 40-54.
Ο ζωγράφς Φράγκς Κατελάνς εν Ηπείρω Δημήτρις ΕΥΑΓΓΕΛΙΔΗΣ Δελτίν XAE 1 (1959), Περίδς Δ'. Στη μνήμη τυ Νίκυ Βέη (1883-1958) Σελ. 40-54 ΑΘΗΝΑ 1960
Ο ΖΩΓΡΑΦΟΣ ΦΡΑΓΚΟΣ ΚΑΤΕΛΑΝΟΣ ΕΝ ΗΠΕΙΡΩ Τήν δευτέραν δεκαετίαν μετά τα μέσα τΰ δεκάτυ έκτυ αιώνς παρατηρΰμεν εις τα μναστήρια τΰ 'Αγίυ "Ορυς, των Μετεώρων και εις τήν "Ηπειρν μίαν άνθησιν της μεταβυζαντινής ζωγραφικής δφειλμένην εις τ έργν Κρητών ζωγράφων και των μαθητών αυτών. Μεταξύ τών τελευταίων τύτων ιδιαιτέρως ενδιαφέρυσα είναι ή μρφή τΰ Φράγκυ Κατελάνυ τόσν δια τήν δραστηριότητα όσν και δια τήν πιότητα τής εργασίας τυ '. Τν εύρίσκμεν πράγματι μεταξύ 1560 και 1568 διακσμΰντα εκκλη σίας óre μέν μόνν, ως εις τ παρεκκλήσιν τΰ 'Αγίυ Νικλάυ τής Λαύρας τΰ 'Αγίυ "Ορυς τ 1560, ότε δε μετά τΰ άδελφΰ αύτΰ ιερέως Γεωρ γίυ εις τήν εκκλησίαν τής Μεταμρφώσεως τΰ Σωτήρς τής Βελτσίστας ( Κληματιάς ) τ 1568, εις τήν εκκλησίαν τΰ 'Αγίυ Νικλάυ τής Κράψης μετά τΰ άδελφΰ τυ τ 1563 και τέλς εις τν νάρθηκα τΰ καθλικύ τής Μνής Βαρλαάμ τών Μετεώρων επίσης μετά τΰ αύτΰ άδελφΰ ιερέως Γεωργίυ τ 1566. Τ πρώτν και τελευταΐν έργν είναι πρ πλλϋ γνω στά', εις αυτά δε θα πρσθέσωμεν εδώ άλλα δυ, γνωστά μόνν εξ επιγρα φών δημσιευθεισών υπό Χρ. Σΰλη 8, τ μεν εν τή εκκλησία τής Μετα μρφώσεως τΰ Σωτήρς τΰ χωρίυ Βελτσίστας ΒΔ τών 'Ιωαννίνων, τ δε εν τή εκκλησία τΰ 'Αγίυ Νικλάυ τΰ χωρίυ Κράψης ΒΑ τών 'Ιωαν νίνων. Τάς δυ ταύτας εκκλησίας έπεσκέφθην καΐ εμελέτησα συνδευόμενς μάλιστα καί ύπ τΰ επιμελητύ αρχαιτήτων κ. Σωτ. Δάκαρη κατά τ θέρς 1955 καί θα περιγράψω συντόμως κατωτέρω 4. 1. Ή εκκλησία τής Μεταμρφώσεως τΰ Σωτήρς ευρίσκεται επί τής κρυφής λόφυ ΒΔ τής κωμπόλεως Βελτσίστας ( νϋν μετνμασθείσης εις 1. Ξ υ γ γ π ύ λ υ, Σχεδίασμα ιστρίας τής θρησκευτικής ζωγραφικής μετά τήν όίλωσιν, 1957, σ. 113 εξ. 2. M i l l e t - P a r g o i r e - P e t i t, Inscriptions de l'athos, σ. 122. Βλ. τελευταΐν Ξ υ γ γ π ύ λ υ, Σχεδίασμα ιστρίας κτλ., ενθ ' άν. 3. Ήπειρωτ. Χρνικά, τόμ. Θ', 1934, σ. 84, αριθ. 2 και 3. 4. Σημειωτέν δτι εις τό χωρίν Βελτσίστα εχω επισημάνει καί αλλάς εκκλη σίας αξίας λόγυ ω; τών Ταξιαρχών, τήν πίαν αναφέρει χρυσόβυλλν 'Ανδρό νικυ τΰ Παλαιλόγυ (1321), τήν σταυρεπίστεγν τΰ 'Αγίυ Δημητρίυ ( μεταβυζαντινήν ) καί τήν τής Παναγίας σώζυσαν καί τιχγραφίας τών ζωγράφων Δημη τρίυ Σχύφυ καί Θεδώρυ τφ 1519, περί τών πίων θα ασχληθώ πρσεχώς.
41 Κληματιάν ), από της πίας χωρίζεται δια βαρείας χαράδρας, εις την πίαν πρέπει να κατέλθη τις και να άνέλθη έπειτα την απέναντι άπτόμως κατωφερή κλιτΰν της δια να φθάση εις την εκκλησίαν. Τ ναΰδριν τϋτ ( 7,80X5,40 μ. ) είναι άπλϋν καμαρσκέπαστν κτίσμα με τρίπλευρν πρς Α αψίδα, εκτισμένν δια κινών λίθων, μεγαλυ τέρων και ρθγωνίων κατά τάς γωνίας, φωτιζόμενν δια στενών επιμηκών παράθυρων, ενός διλόβυ κατά τήν Δ πλευράν και ενός κατά την Α πλευ ράν επί της κόγχης ( πίν. 8.1). Τ κατά τήν Δ πλευράν ήρειπωμένν πρκτίσμα ως νάρθηξ φαίνεται νεωτέρων χρόνων. Ή σημασία δμως της εκκλησίας έγκειται κυρίως εις τήν εσωτερικήν δια τιχγραφιών διακόσμησιν, ως δηλϋται και δια της επιγραφής, ή πία έχει γραφή υπεράνω τής θΰρας τής εισόδυ κατά τήν εσωτερικήν της πλευράν. Αΰτη έ'χει ώς εξής : f Άνηγέρυη Ικ βά&ρων καϊ άνιατρήΰη δ ΰεΐς καί πάναετιτς ναός τν κ(νρί)υ κ(αϊ) ΰ(ε)ν κ(αι) σ(ωτή)ρ()ς ημών Ί(ησ)ν Χ(ριατ)ν. δια σπνδής, κόπν τε κ(αί) εξόδν. τν εν Ιερμόναχι? όσία>τ«τυ καϊ πν(ενματ)ϊκν π(ατ)ρ(ό)ς. κνρ(ν) Μητρφάνν[ς] μ[ετά τώ]ν συν αντώ διαγόν των π(ατέ)ρων κ(αί) άδε\φών. κ(αί) μάλιστα τν πρκεκιμημέν[ν άει]μνίατν δνλν τν ϋ(ε)ϊ> Ίωάααφ ιερμνά[χν] κ(αΐ) πν(ενματ)ικν π(ατ)ρ()ς τν Φιλαν&ρωπηνν μ[ιμη]ται χρηματνντες κ(αι) νμβιώται επί ετνς /ς"υς-' Ινδ(ικτιών)ς ιας' χ. f ά[ν]ιατωρίΰη νπ χειρός Φράγγν ζωγρά[ψν κ(αί) Ιερέως] Γε[ωργίν] Δικτάρης έκ τόπν Θήβας ελάχιστν \ κ(αί) άμαρτωλν. έχηρήστη Μαρτίν ης τής... ημέρα τρίτη. κ(αϊ) έτεληώ&η μηνός \ Ίννίν ης ατής... ημέρα τετράδη '. "Εκ τής επιγραφής μανθάνμεν δτι ή εκκλησία άνηγέρθη τψ 1562' αλλ* ή χρνλγία αΰτη δεν είναι δυνατόν να είναι ρθή, διότι, ως παρετήρησεν ό Ξυγγόπυλς, εις αυτήν δεν αντιστιχεί ή ΐνδικτιών τής επιγραφής και συνεπλήρωσεν ρθώς τήν επιγραφήν δι' ενός ς, δηλ.,ζ υ ς-' 7076 και από Χρίστυ 1568, εΐς τήν πίαν χρνλγίαν αντιστιχεί καννικώς ή εν τη επιγραφή ίνδικτιών 11. Ή συμπλήρωσις αΰτη είναι καί άλλως αναγ καία, διότι εις τ σημεΐν τϋτ υπάρχει βλάβη τϋ τίχυ ένεκα τών εκ τΰ υπεράνω κειμένυ μικρΰ διλόβυ παράθυρυ εισρευσάντων υδάτων τής βρ χής, τα όπια βαθμηδόν εξήλειψαν άππλΰναντα τ μέσν τής επιγραφής εκ τών ανω πρς τα κάτω ώς και τ εκεί ανήκν τμήμα τής πλυάνθρωπυ παραστάσεως τής Σταυρώσεως τϋ δυτικϋ τίχυ τής εκκλησίας ( πίν. 8.2 ). 1. Ή υπό τυ Χ ρ. 2 ύλη, Ήπειρ. Χρν., Θ', 1934, σ. 84, 2, άνάγνωσις τής επιγραφής έχει πλλά λάθη.
42 Άλλα καί εις τν επόμενν μετά την χρνλγίαν στίχν, τϋ πίυ τα γάμμ α<χ επίσης εξηλείφθησαν, δύνανται ταϋτα να συμπληρωθύν, υπ λγιζόμενα εις 12-13 μετά την λέξιν ζωγράφυ ώς εξής: [κ(αί) ιερέως] Γε[ωργίυ], Έ ξ αυτής μανθάνμεν πρς τύτις ότι εις την άνέγερσιν τής εκκλησίας ταύτης συνετέλεσε και ό ιερμόναχς Ίωάσαφ τής ικγενείας των Φιλανθρωπηνών, των πίων ή δρασις είναι γνωστότατη '. Ό φιλόμυσς ΰτς ιερμόναχς Ίωάσαφ δεν περιωρίσθη διδάσκων εν τή περιπΰστφ Μνή των Φιλανθρωπηνών επί τής νησΐδς των 'Ιωαννίνων καί άνεγείρων εκκλη σίας εκεί, αλλ' έπεξέτεινε την εύεργετικήν και φιλόθρησκν αΰτΰ δράσιν και πέριξ των 'Ιωαννίνων, ώς ενταύθα εις τ χωρίν Βελτσίσταν ( νυν Κληματιάν) καί άλλαχΰ. Φαίνεται όμως δτι, κατά την επιγραφήν, δταν έπερατώθη ή κατασκευή τής εκκλησίας, δηλ. τφ 1568, ό Ίωάσαφ εΐχεν ήδη απθάνει ( «πρκεκιμημένυ» ). 'Αλλ' εις την βεβαίωσιν ταΰτην διαφωνεί ή εξ άλλων πηγών πληρφρία δτι ό Ίωάσαφ διετέλεσεν εφημέρις τΰ 'Αγίυ Γεωργίυ τής εν Βενετία ελληνικής κινότητς από τΰ 1576 μέχρι τΰ 1579 καί δ'τι τφ 1581 κατέθετ εν τφ Νμισματκπείω τής Ένετίας επάξιν κληρδό τημα υπέρ τής μνής αύτϋ 2. Γνωρίζμεν πάντως δτι τφ 1560 ύπήρχεν εισέτι εν ζωή, διότι τότε άνήγειρεν ανά ενα νάρθηκα εις εκάστην των τριών πλευρών ( πλην τής ανατλικής ) τΰ καθλικΰ τής Μνής τών Φιλανθρω πηνών εν τή νησΐδι τής λίμνης τών Ιωαννίνων, ώς αναφέρεται εν τή σχε τική επιγραφή υπεράνω τής ντίας θΰρας τΰ νάρθηκς 3. 'Αλλ' ό Ίωάσαφ καί εις τήν τιχγραφίαν τής ενταύθα περιγραφόμενης εκκλησίας μετέσχε ζήσας εν τή κώμη Βελτσίστα καί επισΰρας την μίμησιν τών άλλων εκεί μνα χών, πύ αφηγείται ή επιγραφή «μιμηταί χρηματΰντες καί συμβιώται». Τ αυτό έπραξε καί εις τήν ιδίαν αύτΰ Μνήν τών Φιλανθρωπηνών τώ 1542 μετά «τών αύτΰ φιτητών» καί βραδύτερν τφ 1560 4. 'Αλλ' εδώ, είς τήν Βελτσίσταν δηλ., τήν κυρίως τιχγράφησιν εξετέλεσεν ό ζωγράφς Φράγκς καί ό αδελφός αύτΰ ιερεύς Γεώργις Δικτάρης εκ Θηβών. 1. Μητρπλίτυ Ά θ η ν α γ ό ρ α, Ή Μνή τών Φιλανθρωπηνών έν Ί ω α ν ν ί νις, Ή π ε ι ρ ω τ. Χρνικά, Δ', 1929, σ. 2-3 καί Ή Σχλή τών Φιλανθρωπηνών έν Ί ω α ν ν ί ν ι ς, αύτ., σ. 5 5-6 2. 2. Ι. Β ε λ ύ δ υ, 'Ελλήνων ρθδόξων απικία εν Βενετία, Β' εκδ. 1893, σ. 180. 3. Δ. Ε ύ α γ γ ε λ ί δ η ς, Νές Έλληνμνήμων, Ι Α ', σ. 316 και Α. Ξ υ γ γ ό π υ λ ς, Ή π ε ι ρ. Χρνικά, Α', 1926, σ. 138 έξ. Έ ν γένει περί τών Φιλανθρωπη νών βλ. Ά θ η ν α γ ό ρ α, Μητρπλίτυ κτλ., Δελτ. Ί σ τ ρ. καί Έ θ ' ν λ γ. ' Ε τ α ι ρ ε ί α ς τής 'Ελλάδς, Νέα σειρά, τόμ. Α', τεΰχ. Δ', σ. 61 καί ειδικώς περί τΰ Ί ω ά σ α φ, αύτ., σ. 71 έξ. καί Ξ υ γ γ π ύ λ υ, ε ν θ ' άν., σ. 134 έξ. 4. Ξ υ γ γ ό π υ λ ν, έ ν θ ' άν., σ. 138.
43 Tò ζήτημα των ζωγράφων Φράγκυ και Γεωργίυ θα έξετάσωμεν μετά τήν κατωτέρω περιγραφήν και της εκκλησίας της Κράψης, όπυ εΐργάσθη δ αυτός ζωγράφς. Όλόκληρν τ εσωτερικόν της εκκλησίας σώζει τήν διακόσμησίν τυ δια τιχγραφιών, αϊ όπΐαι ευρίσκνται εις καλήν κατάστασιν καί θά δώσωμεν σΰντμν αυτών περιγραφήν. Ή εικνγραφία και ή διάταξις αυτής εντός τής εκκλησίας ακλυθεί τήν καθιερωθεΐσαν ήδη εις τ "Αγιν "Ορς άνάπτυξιν των σκηνών συμφώνως πρς τάς λειτυργικός ιδέας καί δημιυργίαν παραστάσεων συμβλιζυσών στιγμάς τΰ βίυ τΰ Ίησΰ. Οΰτω τ 'Ιερόν άφιερωμένν είς τήν υπέρ τής σωτηρίας τΰ κόσμυ θυσίαν τΰ Ίησΰ πληρΰται ύπ παραστάσεων, αί όπΐαι εικνίζυν ή συμβλίζυν τήν έννιαν ταΰτην λαμβανόμενι πλλάκις καί εκ σκηνών τής 'Αγίας Γραφής, ως ή Φιλξενία καί μάλιστα ή Θυσία τΰ 'Αβραάμ, ωςενταΰθα εκατέρωθεν τής μεγάλης σκηνής τής Μεταδόσεως καί Μεταλήψεως. Έ ν τή κόγχη υψηλά εικνίζεται ή Άνάληψις εντός κύκλυ, τν όπιν άνέχυν δυ άγγελι ιπτάμενι. Κατωτέρω δεξιά καί αριστερά εΐς άγγε?>.ς ό'ρθις κρατών δια τής αριστεράς μακράν δέλτν καί δια τής δεξιάς δεικνύων τν άναλαμβανόμενν Χριστόν. Πρ τΰ αγγέλυ τΰ αριστερά ή Παναγία ρθία με πρτεταμένς τάς χείρας καί πίσω αυτής ό Παΰλς καί ί εξ απόστλι. Κατά τήν δεξιάν πλευράν αντιστίχως έτερς άγγελς καί ί υπόλιπι εξ απόστλι. Πάντες ύτι ι εκατέρωθεν τής 'Αναλήψεως ΐστανται επί εύρές τπίυ με τρία αλλεπάλληλα επίπεδα καί εξάρσεις τΰ εδάφυς με λόφυς καί δένδρα, τα όπια κατά τ τελευταΐν άνω επίπεδν πρβάλλνται εις τν κυανΰν ρίζντα. Κατωτέρω καί εν τφ μέσρ εντός ημικυκλίυ ή Πανα γία ( πίν. 9.2 ) κατά τ άνω ήμισυ ως «υψηλότερα τών υρανών» ύψΰσα τάς χείρας καί έχυσα πρ τΰ στήθυς τν Χριστόν παΐδα. Εκατέρωθεν αυτής αριστερά ό αρχάγγελς Μιχαήλ καί δεξιά ό αρχάγγελς Γαβριήλ πρσκλίνντες. Κατωτέρω ευρεία ζώνη με τήν Μετάδσιν αριστερά καί τήν Μετάληψιν δεξιά (πίν. 9.2, 10.1 ). Έ ν τφ μέσω δ'πισθεν τραπέζης ό Χριστός μεταδίδων αριστερά καί πάλιν δεξιά εις τυς μαθητάς ΐτινες σπεύδυν εκατέρωθεν. Εις τήν Μετάδσιν ( πίν. 10.1 ) μόνν ό τελευταίς απόστλς αριστερά στρέφεται πρς τά πίσω ϊνα αναχώρηση (Ίΰδας). Εκατέρωθεν τής Θείας Ευχαρι στίας αριστερά μεν ή Θυσία τΰ 'Αβραάμ (πίν. 10.2), δεξιά δέ ή Φιλξενία τΰ 'Αβραάμ. Κατωτέρω ό'ρθις εν τώ μέσω ό "Αγις Γρηγόρις ό Θελόγς, ό "Αγις Βασίλεις (πίν. 11.1 ), ό "Αγις 'Ιωάννης ό Χρυσόστμς, ό "Αγις 'Αθανά σις, ό "Αγις Κύριλλς ό 'Αλεξανδρείας καί ό "Αγις Νικόλας. Έ ν τφ μέσ» αυτών, μεταξύ τΰ 'Αγίυ Βασιλείυ καί τΰ 'Αγίυ 'Ιωάννυ τΰ Χρυσστό-
44 μυ, πινάκιν επί τραπέζης με βρέφς και πτήριν. Περαιτέρω αριστερά ό «Άναηεαών κεκίμηται ώς λέων καί ώσεί σκύμνς καϊ τις έγερεϊ αυτόν». Δεξιά τύτυ ή Παναγία καθήμενη με πρτεταμένς τάς χείρας, αριστερά δε άγγελς κρατών πινάκιν με τα εργαλεία τϋ πάθυς : σταυρόν, λόγχην καί σπόγγν επί κντϋ. Κάτω αριστερά ό Χριστός ( παιδίν ) κιμώμενς, στη ρίζων την παρειάν επί της δεξιάς χειρός. Παραπλεύρως εντός στενϋ πλαι σίυ δ Πρωτμάρτυς Στέφανς. "Ανω επί της καμάρας τϋ ίερϋ ή Θεία Λειτυργία των αγγέλων βαίνυσα πρς τν Ίησϋν ώς Μέγαν 'Αρχιερέα (πίν. 11.2). Έ ν τη κρυφή της καμάρας ζώνη έχυσα τρία στηθάρια με τυς πατριάρχας 'Ισαάκ, 'Αβραάμ καί 'Ιωσήφ. Έ π ί τών τίχων τϋ ίερΰ άνω δεξιά καί αριστερά θαύματα τϋ Ίησϋ. Κατωτέρω επί τϋ αριστερά βρείυ τίχυ δ "Αγις Πέτρς δ 'Αλεξανδρείας καί δ Χριστός παιδίν, ΰπκάτω κήτς. Δεξιά δ Πρόχρς (πίν. 12.1 ). Έν τω ναφ : επί τής κρυφής εν τω μέσφ εντός κι^κλυ Ίησϋς Χρι στός δ Παντκράτωρ, εΐς δεύτερν πέριξ κΰκλν εντός τετράφυλλων ι άγγε λι, αί έξυσίαι ( Καλυήλ, Ούρυήλ, Μιχαήλ, Μήτηρ Θεΰ, Γαυριήλ (sic), Ραφαήλ, Άγαθυήλ, Κυριότηται (sic), 'Αρχάγγελι (πίν. 9.1). Εΐς τρίτν έξωτερικόν κΰκλν δέκα τέσσαρες πρφήται (έν ις Ίωνας, 'Ιεζεκιήλ, Σλ μών, 'Ιερεμίας, Δαυίδ, Μωυσής, Δανιήλ, Έλισαις κτλ. ). Ό κύκλς ΰτς τϋ Παντκράτρς εγγράφεται εντός τετραγώνυ, τϋ δπίυ τάς γωνίας καταλαμβάνυν ι τέσσαρες Εύαγγελισταί : εξ ανατλών Λυκάς, 'Ιωάννης, εκ δυσμών Ματθαίς και Μάρκς. Ό πρς Β. τίχς τϋ ναν έχει εντός πλαισίων σκηνάς εκ τϋ βίυ τϋ Χρίστυ είς δυ ζώνας εξ Α πρς Δ κατά σειράν : "Ανω ή Κίμησις τής Θετόκυ και υπ' αυτήν δ Ίΰδας απδίδων τα αργύρια καί παραπλεύρως εν συνεχεία άπαγχνιζόμενς (πίν. 12.2). Ή Πεντηκστή καί κάτω: «δ Ίησΰς επί τν σταυρόν». «Ή ψηλάφησις τϋ Θωμά» καί κάτω : «δ Πιλάτς καί ι αρχιερείς σΰρυσι τν Ίησϋν εις τ σταυρώσαι». Ή εις "Αδυ κάθδς καί κάτω: ή άπόνι\ ης τϋ Πιλάτυ (πίν. 13.1). (Άδιάγνωστς σκηνή ) κάτω : «δ εμπαιγμός καί ή αρνησις τϋ Πέτρυ» ( πίν. 13.2 ). Ή Βαϊφόρς καί κάτω : δ 'Ενταφιασμός καί δ 'Επιτάφις Θρήνς (πίν. 13.2). Έπί τν απέναντι Ν τίχυ κατά σει<ράν : ό Ευαγγελισμός, ή Γέννησις (πίν. 14.1), ή Βρεφκτνία (πίν. 15.2), ή 'Υπαπαντή (πίν. 15.1), ή Μεταμόρφωσις, ή "Εγερσις τϋ Λαζάρυ ( πίν. 14.2 ) καί κατωτέρω εξ Α πρς Δ κατά σειράν: δ Δείπνς δ μυστικός, δ Νιπτήρ (πίν. 14.1, 16.1 ), ή Πρσευχή τϋ Χρίστυ, ή Πρδσία, (παράθυρν), δ Χριστός κρινόμενς ύπό "Αννα καί Καϊάφα (πίν. 14.2). Εις τήν κατωτάτην ζώνην τϋ μεν Β τίχυ εξ Α πρς Δ δ'ρθιι κατά σειράν με τάς επιγραφάς : δ αρχάγγελς Μιχαήλ, δ "Αγις Γεώργις δ Καπ-
45 πάδωξ (sic), ό "Αγις Θεόδωρς ό Τήρων, ό "Αγις 'Αρτέμις, ό "Αγις Μερκΰρις, ό "Αγις Μηνάς ( πίν. 16.2), ό "Αγις Πρκόπις, ό "Αγις Ίω(άννης) ό νεμάρτυς 'Ιωαννίνων 1. 'Αξία να σημειωθή tlvai ή πλυτέλεια της άμφιέσεως των δρθίων αγίων και δη τϋ 'Αγίυ Θεδώρυ καΐ τΰ "Αγίυ Μερκυρίυ της τελευταίας ζώνης, δπυ διακρίνμεν τάς πλύσιας διακσμήσεις δια κεντημάτων καΐ τας πλύτιμυς μηλωτάς, τάς πίας εφόρυν. Είναι πασαι ασφαλώς είλημμέναι εκ τϋ συγχρόνυ βίυ και απτελύν τεκμήριν της πλυτελύς διαβιώσεως και της ακμής της χειρτεχνίας των χρόνων εκείνων των μέσων τΰ 16 υ αιώνς. Εις την τρίτην κατωτάτην ζώνην τϋ Ν τίχυ εξ Α πρς Δ υπάρχυν : δ "Αγις 'Ιωάννης δ Πρόδρμς, δ "Αγις Δημήτρις δ μέγας Δϋξ, δ "Αγις Θεόδωρς δ Στρατηλάτης, δ "Αγις 'Ιάκωβς δ Πέρσως (sic), δ "Αγις Νικήτας, δ "Αγις Ευστάθις δ Πλακίτας (sic), δ "Αγις Νέστωρας (sic), δ "Αγις Νικόλας δ από σταρτιτών (sic). Εις τν Δ τέλς τιχν υψηλά εκατέρωθεν τΰ παράθυρυ αριστερά ή εκδίωξις των εμπόρων εκ τΰ ναΰ, δεξιά δ εν Κανά Γάμς. Κατωτέρω εις την δευτέραν ζώνην εν τώ μέσω ή μεγάλη παράστασις της Σταυρώσεως (πίν. 8.2), δεξιότ)εν αυτής δ Χριστός ανερχόμενς εις τν σταυρόν και άριστερόθεν ή Άπκαθήλωσις. Και εις την τρίτην ζώνην εκ Ν πρς Β δ "Αγις Κωνσταντίνς, ή Αγία Ελένη, δ "Αγις Πέτρς, υπεράνω τής θΰρας ή επι γραφή τής κτίσεως καΐ ίστρήσεως (ζωγραφήσεως) (πίν. 8.2), δ "Αγις Παΰλς, δ "Αγις Παντελεήμων, δ "Αγις Έρμόλας. 2. Πρς Α των 'Ιωαννίνων άφΰ ΰπερβή τις τν Δρίσκν καΐ πέραν τΰ Άράχθυ ευρίσκεται τ χωρίν Κράψη, δπυ σώζνται δυ εκκλησίαι, εντός μεν τΰ χωρίυ δ "Αγις Νικόλας, πρς Ν δε αυτΰ ή τής Κιμήσεως τής Θετόκυ, ή μεν πρώτη τΰ δεκάτυ έκτυ αιώνς, ή δε δευτέρα των αρχών τΰ δεκάτυ ενάτυ. Ή τελευταία αΰτη σώζει ώραΐν άναλόγιν (πίν. 17.2). Ό "Αγις Νικόλας (πίν. 17.1) είναι μνόκλιτς επιμήκης εκκλησία (18,25X7,13 μ. )! έχυσα νΰν ξυλίνην ρφήν με ζευκτά, άνακαινισθεΐσαν τ 1937. Κατά την Ν πλευράν έχει στάν άνικτήν εκ τής Δ, δπόοεν εισέρ χεται τις εΐς μέγαν εύρΰν νάρί)ηκα καΐ εις την εκκλησίαν. 'Υπεράνω τής ί)ΰρας επί τής εξωτερικής πλευράς υπάρχει επιγραφή (πίν. 18.1 ), ήτις λέγει: 1. Τν νεμάρτυρα τύτν, δστις έμαρτΰρησε τφ 1526, εύρίσκμεν είκνιζόμενν έν πρτμή και έν τ\[ Μνή Βαρλαάμ των Μετεώρων. Πρβλ. Γ. Ο ι κ ν ό μ υ, Τεσσαράκντα άγιι τής 'Ηπείρυ, σ. 47, 2. 2. Αί διαστάσεις τΰ ναΐσκυ κατά τν κ. Σ. Δάκαρην, όστις είχε την καλωσύνην να μί άπστείλη τα μέτρα. "Ας δεχθ ή και εδώ τας Φερμάς μυ ευχαριστίας.
46 Άνεκενείσΰη εκ βά&ρων και ανιστόρητη δ θείς και πάνσεπτς ναός τν εν ΐεράρχ(αις) μεγίστυ και θαυματυργύ Νικλάυ παρά τΰ παναγιωτάτν ημών αν&εντός και ικυμενικύ Πατριάρχυ κυρϋ Ίωάααφ \ εν μηνι Αϋγύστω ιη' ήμερα δ' ΑΦΞΓ' εν ετει ΖΟΑ Ίνδ(ικτιώνς) Τ'. Έ π Ι δε τΰ ύπερ{)ΰρυ εσωτερικώς έχει τήν εξής έπιγραφήν : f Ή μεν αρχή της ΐτωρί(ας) τήςδε της ά(γ)ί(ας) τυ (ε)ϋ εκκλησί(ας) ην 'Ιυνίυ ια' έτελιώ&ει δε αεπτεβρίω ις' παρ' εμν τν ταπινϋ κ(αί) εντελύς Γεώργι ν ιερέως κ(αϊ) εκκλησιάρχυ Θηβ(ών) της Βιτί(ας) κ(αΐ) ήμ(ών) αυταδέλφυ ήμ(ών) Φράγκυ τ επίκλ(ην) Κ(ατελάνυ) ΑΦΞΓ' èv ετει,ζοβ' Ίν(δικτιών)ς ζ' 1. Κατά τήν χρνλγίαν ταΰτην ή είκνγράφησις εγένετ τ 1564, εις τ όπιν αντιστιχεί ή ίνδικτιών εβδόμη, ενώ εις τ 1563 αντιστιχεί ινδικτιών έκτη. Ή μεν άνέγερσις της εκκλησίας ρθώς λέγεται ό'τι έγινε τ 1563, αλλ' ή ζωγράφησις θα έγινε τ 1564. Ό "Αγις Νικόλας είναι κατάγραφς και εν τω ναώ καΐ εν τφ νάρθηκι, αλλ' αϊ τιχγραφίαι δεν σώζνται καλώς καΐ δη πρς τα κάτω, δπως εν γένει ΰτε εν τφ συνόλφ ΰτε κατά μέρς ή διατήρησις είναι καλή. Τ Ιερόν δεν έ'χει τν πλΰτν της διακσμήσεως τΰ Σωτήρς τής Βελτσίστας. Έ ν τή κόγχη υπάρχει ή Παναγία ως 'Επίσκεψις π ι θρόνυ μεταξύ δυ αγγέλων, έχυσα πρ αυτής τν παΐδα Ίησΰν ( πίν. 19.1), άλλα παρα πλεύρως ή Άναστήλωσις τών εικόνων και νπ' αυτήν ό Άναπεσών. Εις τν Β τΐχν ή Κίμησις τής Θετόκυ ( μόνν τ άνω μέρς σώζεται ) και απέναντι εις τν Ν τΐχν σώζεται μόνν εις τήν γωνίαν παρά τ παράθυρν εις άγις όρθις. Ή κυρίως εκκλησία είναι κατά τ αυτό σύστημα διακσμημένη δπως και ή τής Βελτσίστας, δηλ. εις τρεις ζώνας, τών πίων ή μεν πρώτη και ανωτάτη είναι διηρημένη είς τετραγώνυς μεγάλυς πίνακας με παραστάσεις, ή δευτέρα έχει στργγυλά στηθάρια συνδεόμενα πρς άλληλα δια κληματίδων και περιέχντα πατριάρχας, ή δε τρίτη ζώνη έχει λόσωμυς αγίυς, άνανεωθέντας πιθανώς κατά τα τελευταία έτη. Εις τν Β τΐχν εξ Α πρς Δ : αί Μυρφόρι και άγγελς επί τΰ λίθυ, ή Άνάστασις, παράθυρν, θαύματα, ή Ψηλάφησις τΰ Θωμά, ή Άνάληψις (πίν. 20.1 ). Εις τν απέναντι Ν τΐχν εξ Α πρς Δ : ή 'Υπα παντή (πίν. 20.2), ή Βάπτισις (πίν. 21.1), ή Μεταμόρφωσις, παράθυρν, ή "Εγερσις τΰ Λαζάρυ, ή Βαϊφόρς. Μετά τήν ζώνην ταΰτην ακλυθεί 1. Πρβλ. Χ ρ. Σ ύ λ η, Ή π ε ι ρ. Χρν., 9, 1934, σ. 84, 3, εντελώς ανακριβώς άνεγνωσμέναι με πλλά λ ά θ η.
47 ζώνη με στηθάρια έχυσα πρφήτας εν πρτμή : ό πρφήτης Ί ώ β, ό πρφή της Σλμών, ό πρφήτης 'Ααρών, ό Ίησΰς τΰ Ναυί, ό πρφήτης Μωυσής, ό δίκες ( sic) 'Αβραάμ, δ δίκες ( sic ) 'Ισαάκ, ό πατριάρχης 'Ιακώβ. Εις τν Δ τίχν: ό 'Επιτάφις Θρήνς ( πίν. 21.2) καί ό 'Ενταφιασμός, ή Σταύρωσις (πίν. 22.1), ή Πρσευχή τΰ Ίησΰ, ή πρδσία καί τ φίλημα τΰ Ίΰδα, ή"αρνησις τΰ Πέτρυ, δ Ίησΰς κρινόμενς υπό "Αννα και Καϊάφα καί ανωτέρω ό Πιλάτς νίπτων τάς χείρας. Είτα ζώνη με στηθάρια πατριαρ χών καί πρφητών (πίν. 22.2). Σημειωτέν ότι αί παραστάσεις τΰ άνω τμήματς τΰ τίχυ είναι διαφρετικής τέχνης από τα κάτω αυτών στη θάρια καί τυς όρθιυς αγίυς. Ό Νάρϋηξ. Εις τν Α τίχν εν τώ μέσω δ Θρόνς τής Ετιμασίας καί ή Δευτέρα Παρυσία. Δεξιά αυτής ι 'Απόστλι, εξ αριστερών υδέν σώζεται. Έ ν τφ μέσφ ή Δέησις. Εις τν Β τίχν τΰ νάρθηκς εν τφ μέσω παράθυρν, δεξιά δε αΰτΰ άδιάγνωστς παράστασις καί αριστερά θαύμα τΰ 'Αγίυ Νικλάυ. Εις τν Δ τίχν μαρτυρία με τρχόν, επιγραφή. Εϊς τν Ν τίχν εικνίζνται ή Υπαπαντή, ( παράθυρν ), ή Βάπτισις, ή Μεταμόρφωσις, (κόσμημα), ή "Εγερσις τΰ Λαζάρυ, ή Βαϊφόρς. Ά ς έξετάσωμεν τώρα δι* λίγων την τέχνην των διακσμήσεων τύτων. 'Εφόσν τ ε'ικνγραφικόν περιεχόμενν τών παραστάσεων είναι αυ στηρώς ώρισμένν καί έχει λάβει συνήθως τν τΰπν τής διατάξεως τυ δια τΰ έργυ τών μεγάλων ζωγράφων, δ'πως εις τυς μετά τήν ά'λωσιν χρόνυς καί δη κατά τν δέκατν έκτν αιώνα δια τΰ μεγάλυ Θεφάνυς, είναι επόμενν μικρά να αφήνεται ελευθερία είς τυς κινύς ζωγράφυς ώς πρς τήν άπόδσιν τών εικνγραφικών θεμάτων καί μάλιστα, δταν ταΰτα είναι λιγπρόσωπα καί αί συνθέσεις των ώρισμέναι. Πάντως όμως γενικί τίνες κανόνες διατάξεως τηρΰνται, δπως π.χ. ή συμμετρία καί ή κατά τίνα ρυθμόν διάταξις τών μάδων καί τών πρσώπων, πλύ μάλλν δταν πρόκειται περί πανηγυρικών παραστάσεων καί αντιπρσωπευτικών, όπως ή έν τη κόγχη τΰ ίερΰ εικνιζόμενη Πλατυτέρα μετά τΰ Χριστύ πρ αυτής καί τών εκατέρωθεν αρχαγγέλων Μιχαήλ καί Γαβριήλ καί ή κάτωθεν αυτής Θεία Ευχαριστία. Άλλα αναλόγως τΰ θέματς ή σύνθεσις πρσαρμόζεται εις τ καίριν σημεΐν αύτΰ, δπως εις τν Νιπτήρα, είς τ άριστερν αύτΰ ά'κρν, είς τν Χριστόν πρ τΰ "Αννα καί Καϊάφα εις τα δύ άκρα τής εικόνς, εις τ μέσν ως εις τήν Γέννησιν καί τν Δεΐπνν τν μυστικόν κτλ. Γνωρίζει δε να κατανέμη τα πρόσωπα καταλλήλως ώστε να πληρύται δ χώρς άνευ κενών. Τΰτ μάλιστα παρατηρείται είς τήν μεγάλην παράστασιν τής Σταυρώσεως τΰ Δ τίχυ, δπυ κατά θαυμαστόν τρόπν έχει διατάξει τήν πλυπρόσωπν εικόνα με πικιλίαν μικρότερων σκηνών, στάσεων, κινήσεων εις ελευθέρας ανταπκρίσεις, αντιθέσεις καί συμπλέγματα. 'Αξισημείωτς είναι
48 επίσης ή εις τα καθέκαστα επεξεργασία των μρφών. Αΰται βεβαίως περι ρίζνται εις ώρισμένυς τύπυς, ι όπιι επαναλαμβάννται, ως δ τΰ γέρντς και τΰ νέυ. Άλλα και τύτυς διαφρπιεί εκάσττε δια της πικίλης διαθέσεως τΰ γενείυ και της μρφής τΰ πρσώπυ. Αι πρτμαΐ τών νέων μάλιστα πρσώπων είναι εντελώς τυπικαί με τ ωειδές σχήμα, την κατά τα άκρα τών παρειών σκίασιν, την εντελώς συμβατικήν. Δια ταύ της δμως τνίζει την πλαστικότητα, αν και αί εσωτερικά! λεπτμέρειαι τών πτυχώσεων είναι συνήθως εντελώς γραμμικαί, τα δέ άκρα τών κυματειδώς κρεμάμενων ιματίων επαναλαμβάννται τυπικώς και όμιμόρφως. Ή γραμμικότης είναι μάλιστα αισθητή είς την άμφίεσιν τΰ Παντκράτρς εν τώ μέσω τής κεντρικής καμάρας, όπυ ή μρφή τΰ Χρίστυ είναι εις μεγάλην κλίμακα. Τα νεαρά πρόσωπα τών αγγέλων, ως και τής Παναγίας ( π.χ. τής κόγχης), παρυσιάζυν σπανίαν πλαστικότητα, όπυ ό πρπλασμός καλύπτεται πανταχΰ υπό τΰ σαρκώματς εκτός τών πλαγίων μερών, όπυ παραμένει άλλα με διαβαθμισμένν τόνν φωτεινότητς. Τ αυτό παρατη ρείται και εις τν λαιμόν τής Παναγίας, τ φόρεμα της όμως είναι εντελώς γραμμικώς δεδηλωμένν, καθόσν επί τΰ σκτεινΰ πρπλασμΰ ι ψιμμυθιές, δηλ. αί λεπτά! φωτεινά! γραμμαί, διαρθρώνυν όλόκληρν την επιφάνειαν. Εις την Μετάδσιν τής Βελτσίστας είναι έντνώτερν τ παιχνίδι τών φωτεινών κα! σκιερών μερών : είς τας μρφάς τών απστόλων διακρίνει τις επαναλαμβανόμενα τα καθιερωμένα τριγωνικά σχεδόν σχήματα τών άκρων τών ιματίων με τάς φωτεινός κυμαινμένας παρυφάς και τ σκτεινόν αυτών βά θς. Πανταχΰ άλλωστε αί πτυχα! υπγραμμίζνται δια λευκών γραμμών εις τα χείλη τΰ βάθυς των. Εις την σκηνήν όμως αυτήν εχμεν μίαν έ'κτακτν κίνησιν κα! ζωηρότητα. Οι εκ δεξιών ερχόμενι απόστλι φαίννται σπεΰδντες πρς Μετάληψιν κα! μάλιστα ι τρεις πρώτι κΰπτντες, ι δέ εξ αριστερών τής Μεταδόσεως εικνίζνται εναλλάξ ανά εις τρέχων ή ιστάμενς ό μεν με διεστηκότας τυς πόδας, ό δέ με συνεστώτας εκτός τΰ τελευταίυ, όστις στρέφεται πρς τα πίσω ί'να απχώρηση ( Ί ΰ δ α ς ). Την διάταξιν ταΰτην βλέπμεν ήδη από τΰ 14 υ αί. ως π.χ. εις την Γκυβερνιώτισσαν τής Κρήτης, εις τν Άγιν Εύθυμιν τής Θεσσαλνίκης κτλ. ( Βλ. Chatzidakis, L,a peinture de la Macédoine et de la Crète, σ. 142, Πεπραγμένα τΰ Θ' Διεθνΰς Βυζαντινλγικΰ Συνεδρίυ Θεσσαλνίκης, Α', σ. 114. Βλ. κα! τΰ αΰτΰ, Τιχγραφίες στην Κρήτη, Κρητικά Χρνικά, Τ', 1952, σ. 86-87.) Τν Ίΰδαν απχωρύντα βλέπμεν κα! εις τ καθλικόν τής Μνής Φιλανθρωπηνών. Ή σχηματικότης όμως είναι ό χαρακτηριστικός τρόπς δηλώσεως τών μρφών, ως φαίνεται τΰτ κα! εις τό άνω τών γνάτων τμήμα, τυς μηρύς, τών σκελών, τό όπιν λκληρώνεται δι' ενός ωειδΰς σχήματς, διότι
ΠίΝΑΞ 8 1. "Απψις έξ Α. 2. Σταΰρωσις, Κτητρική επιγραφή. ΒΕΛΤΣΙΣΤΑ. ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΣΩΤΗΡΟΣ
ΠΙΝΑΞ 9 1. Παντκράτωρ, "Αγγελι, Πρφηται 2. Πλατυτέρα, Μετάληψις τών 'Απστόλων. ΒΕΛΤΣΙΣΤΑ. ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΣΩΤΗΡΟΣ
ΠΙΝΑΞ 10 1. Ή μετάδσις. 2. Θυαία τΰ 'Αβραάμ. ΒΕΛΤΣΙΣΤΑ. ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΣΩΤΗΡΟΣ
Ξ 11 Ρ- CM ><
ΠΙΝΑΞ 12 1. "Οραμα τυ Άγ. Πέτρυ 'Αλεξανδρείας, "Αγ. Πρόχρς. 2. "Ανδς εις ΓλγΜν, Ό Ίΰδας απρρίπτων τα αργύρια και άπαγχνιζόμενς. ΒΕΛΤΣΙΣΤΑ. ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΣΩΤΗΡΟΣ
ΠΙΝΑΞ 13 1. Άνάστασις, ψηλάφησις τυ Θωμά, Ό Ίησϋς πρ τυ Πιλάτυ, "Ανδς εις Γλγθάν. 2. Επιτάφις θρήνς, 'Εμπαιγμός τΰ Ίησϋ. ΒΕΛΤΣΙ2ΤΑ. NAOS ΤΟΥ ΣΩΤΗΡΟΣ
ΠΙΝΑΞ 14 Ο/ < > C/ '3 - Β -Ö Ο 1/ Η c: w t» s W. Η Ο) «υ < Η ώ W 'Ρ W «Η 15»ρ
ΠΙΝΑΞ 15 β Η Χ 1 g- «ST > s W Η α < e
ΠΙΝΑΞ 16
ΠΙΝΑΞ 17
& θs e s Γ ΠΙΝΑΞ 18 Η a < > -Ξ i C Ι Ο <: <; Ε-. Ο α.
ΠΙΝΑΞ 19 1. Ή Πλατυτέρα. 2. Κίμησις τυ Άγ. Νικλάυ. ΚΡΑΨΗ. ΝΑΟΣ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ
M < < Ο Ε* «ί w < χ < * ΠΙΝΑΞ 20 g β Β r > < β
ΠΙΝΑΞ 21 -s 3 G/ H < Κ -Ö H -a S Ο/ -a ti m -a Sx Ο < < Ο h ζ. w < κ ft <
ΠΙΝΑΞ 22 1. Ή Σιαΰρωσις. 2. Πρπάτρες καΐ πρφήχαι. ΚΡΑΨΗ. ΝΑΟΣ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ
49 είναι φανερά ή τάσις τΰ ζωγράφυ να παρυσιάζω τάς μρφάς εις ωρισμένα και καννικά σχήματα. Έ ν τύτις επιτυγχάνει καΐ ωραίας, κμψάς, λεπτφυεΐς σιλυέττας με τυς αγγέλυς της θείας Λειτυργίας. Την κμψότητα και ραδινότητα των μρφών με τα μακρά σκέλη εΰρίσκμεν και εις δλας σχεδόν τάς σκηνάς, ως και εις τν Ίησΰν κρινόμενν ΰπό τΰ "Αννα καΐ Καϊάφα, εις την "Εγερσιν τϋ Λαζάρυ, εις τν Εύαγγελισμόν, εις τ Φί λημα τΰ Ιύδα (Πρδσίαν) και εις τάς λόσωμυς όρθιας μρφάς της κατωτάτης σειράς της διακσμήσεως των τίχων, μάλιστα ύπό την Θείαν Εΰχαριστίαν ( "Αγις Γρηγόρις ό Θελόγς, "Αγις Βασίλεις κτλ. με τάς κατακόσμυς στλάς των κτλ. ). Έ ν γένει δε δλαι σχεδόν αί μρφαί των 'Απστόλων της Θείας Ευχαριστίας παρυσιάζυν εξαιρετικήν κίνησιν με τ ινεί χρευτικόν βήμα των σπευδόντων εξ αμφτέρων των μερών τής τρα πέζης πρς τν Χριστόν, παριστάμενν μάλιστα και εΐς τάς δυ πλευράς τής αυτής σκηνής χωριστά. Ή άπόδσις τϋ χώρυ είναι επίσης συμβατική, άλλα υπβάλλεται ενίτε ευκρινώς, ως εΐς τν Μυστικόν Δεΐπνν δια τής στργγυλής εις τ πίσω τμήμα τραπέζης. Αί σκηναί εκτυλίσσνται συνήθως πρ ικδμημάτων, τα όπια άπτελΰν τ βάθς, άλλα κατά συμβατικόν εντελώς τρόπν δια τΰ μικρΰ μεγέθυς των, άλλα ό αγιγράφς πρσπαθεί να δήλωση την τρίτην αυτών διάστασιν παριστών μέρς τής πλαγίας των ό'ψεως. 'Αξισημείωτι είναι αί έν τφ ΰπαίθρω σκηναί, πύ εικνίζεται τπίν με διάφρα επί πεδα, τα όπια χωρίζνται δια γραμμικών ρίων καί ενίτε δια σκιάσεως. Παρυσιάζνται μάλιστα πρόσωπα, τών πίων τ κάτω μέρς τΰ σώματς κρύπτεται πίσω τής γραμμής τΰ εδάφυς, όπως εΐς την Γέννησιν με τυς πρσερχόμενυς εφίππυς μάγυς και εΐς την Πρσευχήν τΰ Ίησΰ, όπυ ό Χριστός εικνίζεται τρεις φράς. 'Εδώ τ τπίν ΰπδηλΰται δια τών αλλεπαλλήλων επιπέδων τΰ ανερχμένυ ό'ρυς και τών εγκατεσπαρμένων εδώ και εκεί δένδρων καί θάμνων και παρέχει την εντΰπωσιν τής εκτάσεως εΐς βάθς, άλλα τα ό'ρη κόπτνται πάνττε ως δια μαχαίρας εϊς λξά επίπεδα κατά τν συνήθη συμβατικόν τρόπν. "Ομιν τπίν βλέπμεν και εΐς την υπεράνω τής Πλατυτέρας εΐκνιζμένην Άνάληψιν καί εΐς τήν 'Εν τφ τάφω κυστωδίαν. Ώ ς πρς τήν τεχνικήν αύτη είναι ή συνηθισμένη τής επχής αυτής : επί τΰ πρπλασμΰ δηλ. τΰ σκτεινΰ βάθυς, ό όπις απτελεί τήν βάσιν, επιθέτει ό ζωγράφς τ φωτεινότερν στρώμα με μαλακότητα φρντίζων να δήλωση τήν κρυφήν τών πλαστικών ό'γκων μέ λεπτήν γραμμήν, όπως μάλιστα εις τήν ρίνα. 'Επί τών φρύων ανίγει δια φωτεινότερυ τόνυ τήν σκτεινήν καμπΰλην τΰ πρπλασμΰ, όστις μένει βαθύχρωμς εΐς τήν κιλότητα τϋ δφθαλμΰ μέ ελαφράν διαβάφμισιν τΰ τόνυ, ενώ επί τΰ μετώπυ με σύστημα ελαφρών καμπυλών τΰ πρπλασμΰ δηλΰνται Δελτίν τής Χριστιανικής 'Αρχαιλγικής 'Εταιρείας, Α' 4
50 αί πτυχαί αΰτΰ, ως και επί χϋ πρσώπυ μάλιστα των ηλικιωμένων πρ σώπων, ως των απστόλων και των αγίων, όπυ τα σαρκώματα απλΰνται εΐς μεγαλύτερα επίπεδα, των πίων ι τόνι διαβαθμίζνται κατά τα πέρατα διακυμάνσεων της επιφανείας τΰ πρσώπυ. "Εχμεν λιπόν δυ εκκλησίας, αί όπΐαι κατά τν αυτόν περίπυ τρό πν διεκσμήθησαν δια τιχγραφιών ύπό των αδελφών Γεωργίυ ιερέως καί Φράγκυ. Τυς ζωγράφυς τύτυς εΰρίσκμεν πάλιν διακσμϋντας τν νάρθηκα τΰ καθλικύ της Μνής Βαρλαάμ των Μετεώρων τ 1566 ι. Οΰτι ασφαλώς είναι ί αυτί, άφϋ, ώς παρετήρησεν ήδη καί ό Ξυγγόπυλς, έ'νθ' αν., σ. 117, και ί δυ ζωγράφι αναφέρυν την αρχήν καί τ τέλς της εργασίας των καί εις τν ναόν τής Βελτσίστας καί εις τν νάρθηκα τής Μνής Βαρλαάμ των Μετεώρων καί εις τν ναόν τής Κράψης επίσης. Άλλα πιθανώτατα καί είς ά'λλας εκκλησίας τής Ηπείρυ ειργάσθη ό Φράγκς Κατελάνς μετά τΰ άδελφϋ τυ Γεωργίυ ιερέως, ως π.χ. εν τη νησΐδι τής λίμνης των 'Ιωαννίνων καί τυς εξωνάρθηκας τΰ καθλικύ τής Μνής των Φιλανθρωπηνών ή τΰ Σπανΰ. Τύτυς ακριβώς τυς εξωνάρθη κας ανήγειρε τω 1560 ό Ίωάσαφ Φιλανθρωπηνς καί κατά πασαν πιθανό τητα έκάλεσεν εκεί τν Φράγκν καί τν άδελφόν τυ, ίνα τυς διακσμήσυν. Συμπεραίνμεν τΰτ εκ των πλλών κινών χαρακτηριστικών τής τέχνης αυτών πρς την τΰ Φράγκυ Κατελάνυ, ώς εν άλλη ευκαιρία θα δείξωμεν. Πρς τυς ζωγράφυς τύτυς έκττε συνεδέθη ό Ίωάσαφ καί συνειργάσθη καί εις την έκκλησίαν τής Βελτσίστας, ώς εΐδμεν. Πρέπει δμως να τνισθή δτι ό έτερς τών αδελφών, ό Φράγκς, έχει ως επίκλησιν εν Κράψη συμπίλημα, τ όπιν ό δημσιεΰσας την έπιγραφήν τής εκκλησίας Χρ. Σΰλης δεν αναφέρει, διότι ό άπστείλας εις αυτόν τ άντίγραφν τής επιγραφής δημδιδάσκαλς δεν ήδυνήθη, φαίνεται, να τ ανάγνωση καί τ παρέλειτ^ε. Τΰτ έ'χει την μρφήν, την πίαν δΰναταί τις να ΐδη εν τη εικόνι τής επιγραφής ( πίν. 18.1 ), δπυ ευκόλως, νμίζω, δύναται να διακρίνη τα γράματα Κ Α Τ Λ, τα όπια ασφαλώς πρέπει να σχηματίζυν τ δνμα Κατελάνς8. Τύτυ δθέντς εχμεν τ συμπέρασμα 1. Βλ. τελευταΐν Α. Ξ υ γ γ π ύ λ υ, Σχεδίασμα κτλ., σ. 114. 2. Έ ν άρχη υπάρχει ασφαλές τ γράμμα Κ καί αμέσως μετ' αυτό Τ έχν αρι στερά τυ συνημμένν Α. 'Εσωτερικώς ( δ η λ. δεξιά) κάθετς πρς αυτό γραμμή συναντφ παράλληλν γραμμήν όρθίαν εχυσαν έξωτερικώς δηλ. δεξιά τ τέλς λέξεως, δηλ. υ. " Η κάθετς ριζόντια γραμμή ή συνδέυσα τ Τ μετά της ακραίας καθέ τυ κεραίας φαίνεται δτι ανέρχεται πρς τά άνω καί απτελεί τό γράμμα Ν. ("Ο κ. Χατζηδάκης άναγινώσκει Κ()τάρης. ) 'Οπωσδήπτε, όσν καί αν ή ρθή άνάγνωσις τΰ συμπιλήματς δέν είναι εντελώς ασφαλής, νμίζω δτι ή πιθανωτέρα είναι ή ανω τέρω ή δηλΰσα xòv Κατελάνν.
51 δτι ό Φράγκς της Κράψης και της Βελτσίστας είναι ό ίδις με τν Φράγκν τΰ παρεκκλησίυ 'Αγίυ Νικλάυ τΰ καθλικύ της Λαύρας, δστις τ 1566 εΐργάσθη εΐς τν νάρθηκα τΰ καθλικύ της Μνής Βαρλαάμ των Μετεώρων, είναι δηλ. ό Φράγκς Κατελάνς. 'Αλλ' εΐς τ συμπέρασμα τϋτ πρέπει να σύμφωνη καΐ τ έργν αύτΰ, τ όπιν πρέπει να έξετασθή άπό εικνγραφικής και τεχνικής απόψεως, πράγμα δχι τόσν εΰκλν, μάλιστα ώς πρς τ δεύτερν σημείν. Πρς τϋτ είναι ανάγκη να γίνεται επί τό πυ ή μελέτη και ή άνάλυσις των παραστατικών μέσων, δια να ελέγχωνται αμέσως καί επί τόπυ τα στιχεία της όμιότητς ή διαφράς. "Αλλως τ απτέλεσμα δεν είναι βέβαιν ή πειστικόν. Έ ν τύτις θα πρσπαθήσωμεν να διατυπώσωμεν μερικός παρατηρήσεις, αί όπΐαι δεν θα είναι ίσως άχρη στι δια να συναγάγωμεν ενδεικτικά τίνα πρίσματα. Οΰτω εις τ ιερόν δεν εχμεν την αυτήν είκνγραφικήν διάταξιν εΐς τάς δυ εκκλησίας, καθόσν πρώτν μεν ή τής Κράι^ης είναι απλυστέρα και λιτότερα, ό δε τΰπς διαφρετικός. Εΐς την Βελτσίσταν εχμεν την Πλατυτέραν, εΐς δε τήν Κράψαν τήν Έπίσκεψιν, αλλ* υπεράνω αυτής εις την πρώτην είναι ή "Ανάληψις εΐς μεγαλπρεπές και ευρύ τπίν. "Επειτα ι εικνγραφικί τΰπι των πρσώπων διαφέρυν και εΐς τ σχήμα καί εΐς τήν έ'κφρασιν. Εΐς τήν πρώτην είναι ή μεν Παναγία σβαρά καί μελαγχλική, ι δε άγγελι με λεπτά τριγωνικά πρόσωπα και βαθύν σκιασμν κατά τα περι θώρια τής πλαστικής μρφής, ενφ εΐς τήν δευτέραν, τής Κράψης δηλ., τα πρόσωπα των αγγέλων είναι παχυλά, ή δε εκφρασις τής Παναγίας γλυκεία καί ευμενής. Άλλα ή πλαστικότης έχει τάς αύτας αξίας. Ή γενική δμως εντϋπωσις εΐς μεν τήν Βελτσίσταν είναι δτι παρυσιάζει τήν άπόδσιν πλυσίαν καί πυκνήν, εΐς δε τήν Κράψην λιτήν, άραιαν και ήρεμν. Εΐς τν Έπιτάφιν και τν Ένταφιασμόν τα στιχεία τής παραστάσεως είναι τα αυτά, δπως καί ή διάταξις περίπυ με τήν πρσθήκην ενός έ'τι πρσώπυ δεξιά εΐς τν Έπιτάφιν τής Κράψης, αντί τΰ πίυ εις τήν Βελτσίσταν πρστάζεται ή Παναγία και μία γυνή εΐς τν Ένταφιασμόν. Επίσης εΐς τήν Βαϊφόρν υπάρχυν μικραι διαφραί, αν καί τ τ πίν εν γένει έχει τα αυτά στιχεία, αλλ' εΐς τήν Κράψην παρυσιάζνται και ρεαλιστικί λεπτμέρειαι, δπως άνω αριστερά εΐς ίππς τρέχων ελεύθε ρς καί πρ αύτΰ ζεύγς ανθρώπων κατερχμένων πρς αριστερά. "Ας σημειωθή πρσέτι ή μεγάλη όμιότης τής παραστάσεως τΰ μαρτυρίυ τΰ 'Αγίυ Γεωργίυ επί τΰ τρχύ τής Μνής Βαρλαάμ των Μετεώρων πρς τήν εν Κρά\ρη, ήτις επαναλαμβάνεται και ώς πρς τν τετράκτινν τρχόν, τν μίως εξηπλωμένν επ* αύτΰ μάρτυρα ( με τήν διαφράν δτι εν Κράψη είναι πρσδεδεμένς ), τυς στρέφντας τν τρχόν δύλυς με τήν αυτήν άμφίεσιν, τήν δμίαν στάσιν καί κίνησιν, τα υπό τν τρχόν πανμιότυπα και τα επί τής πρσόψεως τΰ ρθγωνίυ βάθρυ μικρά κσμήματα, δλα
52 με ελαχίστας ασήμαντυς παραλλαγάς, άπδεικνϋντα ότι είναι της αυτής χειρός έργα. Πρέπει να παρατηρηθεί και ή χρωματική άπόδσις, ήτις κάμνει χρήσιν πλλών απχρώσεων, συνήθως συμπληρωματικών. Εις τ ιερόν τής Βελτσίστας ό περί τήν 'Ανάληψιν χώρς τών τριών επαλλήλων επιπέδων δια κρίνεται με τα ανικτά χρώματα, τα όπια πρς τ βάθς ( ανωτέρω ) γίνν ται βαθύτερα. Πρς τα δεξιά τ χρώμα είναι κκκινωπόν με τα δυ επίπεδα, εν μέσψ τών πίων σκτειντέρας άπχρώσεως ζώνη διήκει εξ αριστερών πρς τα δεξιά. Τα δένδρα πανταχύ είναι πράσινα ζωηρά, τ δε τελευταΐν επίπεδν μετά τών δένδρων πρβάλλεται εις τν κυανΰν ύρανόν. "Επειτα εις λας σχεδόν τάς παραστάσεις τ βάθς εις τ κάτω μέρς έχει χρώμα πράσινν, ότέ μεν έντνν, ότέ δε κινόν. Οΰτω δε κατανεί τις πόσν ζωηράν εντΰπωσιν εμπιεΐ ή εξαιρετική αΰτη πλυχρωμία τόσν περισσότερν, δσν καί ή κίνησις τών πρσώπων εις τάς διαφόρυς σκηνάς είναι ισχυρά, δ'πως π.χ. εις τήν σκηνήν τϋ Χρίστυ πρ τϋ "Αννα καί Καϊάφα με τάς μεγάλας χειρνμίας, εις τ χρευτικν σχεδόν βάδισμα τών απστόλων εις την Εύχαριστίαν, εις τήν σκηνήν τϋ Ίΰδα επιστρέφντας τα αργύρια με τάς ισχυρός χειρνμίας εκπλήξεως τών 'Ιυδαίων, εις τήν γραφικήν σκηνήν τής Θυσίας τΰ 'Αβραάμ ή εις τήν θυελλαν της Βρεφκτνίας. "Εναντι αυτών βλέπει τις καί ήρεμυς καί πανηγυρικός σκηνάς, ώς τήν Ύπαπαντήν, τήν Κίμησιν τής Θετόκυ καί τήν Κίμησιν τΰ 'Αγίυ Νικλάυ ( πίν. 19.2 ). Εις τήν Κράψην μεγαλπρεπής είναι και ή σΰνθεσις τής 'Αναλήψεως καί τής Δευτέρας Παρυσίας με τν Μέγαν Κριτήν εκπέμπντα περί εαυτόν φωτεινός ακτίνας. Σπυδαιότατη είναι ή μεγάλη συγγένεια της διακσμήσεως τϋ παρεκ κλησίυ τϋ 'Αγίυ Νικλάυ της Λαύρας καί τϋ νάρθηκς Βαρλαάμ τών Μετεώρων πρς τάς εξετασθείσας ανωτέρω τιχγραφίας. 'Απλή παραβλή ώρισμένων παραστάσεων δεικνύει τϋτ καί ως πρς τήν είκνγραφίαν καί ως πρς τήν τεχντρπίαν. Εις τήν Ύπαπαντήν π.χ. τϋ 'Αγίυ Νικλάυ της Λαύρας (Millet, Athos, Peintures, πίν. 119.5) είναι φανερά ή όμιότης πρς τήν της Βελτσίστας. Ή παράστασις εικνίζεται πρ διαφόρυ εν μέρει άρχιτεκτνικϋ βάθυς, άλλα υχί διαφόρυ ΰφυς, ενώ τα πρόσωπα είναι σχεδόν τα ίδια με μερικός παραλλαγάς. "Ο Συμεών μάλιστα είναι απα ράλλακτς, ή δε Παναγία τείνει μίως τάς χείρας ί'να παραλαβή τν Ίησΰν βρέφς. 'Επίσης εν Βαρλαάμ παρατηρϋμεν διαφράν τίνα, καθόσν ή πρφήτις με τήν δέλτν στρέφεται πρς τα πίσω και πρηγείται τΰ γέρντς 'Ιωσήφ με τάς περιστεράς, ό'στις είναι εις τ άκρν, ως καί εις τν Άγιν Νικόλαν τής Λαύρας, ένφ κατά τα άλλα ή στάσις είναι όμία ώς καί ή δεξιά χείρ. Άλλα καί δ τρόπς δηλώσεως τών πτυχών είναι δ ίδις καί μάλιστα μικρών τίνων πτυχών, ai δπΐαι σχηματίζυν μόλις παρατηρύμε-
- 53 νν τρίγωνν χαρακτηριστικν όλων αυτών των τιχγραφιών, ως και των πτυχών, αί όπΐαι καταπίπτυν εις τρίγωνα. Τ αυτό βλέπμεν και εις την εκκλησίαν της Βελτσίστας, δπυ και τ άρχιτεκτνικόν βάθς παραλλάσσει και ή θέσις των πρσώπων' ή πλάσις όμως, ό τΰπς των πρσώπων καΐ ή άπόδσις τών πτυχών είναι όμια. 'Ιδία ή πλαστικότης τών πρσώπων είναι αξισημείωτς με την ισχυράν σκίασιν κατ' άμφτέρας τας πλευράς ανεξαρ τήτως της πηγής τυ φωτός κατά συμβατικν τρόπν. Ή Βρεφκτνία παρυσιάζει διαφράς τινας ασήμαντυς, άλλα τα πλεί στα συμπλέγματα είναι τα 'ίδια' ενώ ή σΰνθεσις εις την Κράψην είναι συμ πυκνωμένη και με μεγάλην κίνησιν, εις τϋ Βαρλαάμ αί σκηναί είναι διακε κριμένι χωρίς να συμφΰρωνται : εδώ τα κενά μεταξύ τών μητέρων τϋ πρώτυ κάτω επιπέδυ πληρύνται υπό παιδιών, ως εν γένει εν τή Βρεφ κτνία τϋ Θεφάνυς εΐς τ καθλικν τής Λαύρας επηρεασμένυ από την χαλκγραφίαν τϋ Marcantonio Raimondi 1. 'Οπωσδήπτε παρά τάς επι μέρυς ελαφρός διαφράς κινν πρότυπν έχυν τν Θεφάνη και ή εικ νγραφία και ή τεχντρπία είναι συγγενείς, ώστε ό Φράγκς Κατελάνς και ό Φράγκς ό αδελφός τϋ ιερέως Γεωργίυ πρέπει να είναι εν καΐ τ αυτό πρόσωπν. Ευτυχώς δε καΐ ή επιγραφή τής Κράψης με τ συμπίλημα τϋ Κατελάνυ, όπως ήτ γνωστός (tò επίκλην), έπιβεβαιΐ τ πράγμα. Ώ ς πρς τ επιχείρημα τϋ Ξυγγπΰλυ, τι ό Φράγκς Κατελάνς παρυσιάζεται ως βηθός τϋ άδελφϋ τυ Γεωργίυ ιερέως, επειδή έπεται αύτϋ, τϋτ δεν είναι ίσχυρόν, διότι ό αδελφός τυ Γεώργις ώς Ιερεύς άνεγράφετ πρώτς, δταν συνειργάζετ μετά τϋ Φράγκυ. Χαρακτηριστικί επίσης είναι, ώς εΐπμεν, αί πτυχαί, τών πίων τ άκρν καταπίπτει συνήθως εΐς τρίγωνν με κυμαινόμενς πλευράς και δξεΐαν τελικήν γωνίαν. Τ μτίβ τϋτ βλέπμεν εΐς δλας τάς παραστάσεις, τάς πίας εδώ εξητάσαμεν, κατά τ αυτό σχήμα και τήν πλάσιν επαναλαμβανό μενς, δπερ δεικνύει τήν αυτήν τεχντρπίαν και ως πρς τ σχέδιν και ώς πρς τήν πλαστικήν άπόδσιν. "Ολα αυτά μαρτυρύν τήν αυτήν χείρα κατά τ ίδιν πνεΰμα έργαζμένην και εΐς τν νάρθηκα τής Μνής Βαρλαάμ τών Μετεώρων και εΐς τν "Αγιν Νικόλαν τής Κράψης και εις τήν Μεταμόρφωσιν τϋ Σωτήρς τής Βελτσίστας, δπυ εΐργάσθη μετά τϋ άδελφϋ αύτϋ Γεωργίυ ιερέως δ Φράγκς Δικτάρης τ επίκλην Κατελάνς. Εΐς τ 1. H a d z i d a k i s, Marcantonio Raimondi und die postbyzantinisch kretische Malerei, έν Zeitschrift für Kunstgeschichte, L,IX, 1/2, σ. 151, Abb. 1. Πρέπει όμως να σημειωθη δτι, δπως ρθώς παρατηρεί ό Χατζηδάκης, χα αντίγραφα άπό τάς χαλκγραφίας τϋ Raimondi ( πρωτότυπν Ραφαήλ ) έχυν πρσαρμσθή ύτως ώστε νά μή πρσκόπτυν εις τ αίσθημα τϋ ρθδόξυ θεατΰ της επχής ταύτης (πρβλ. Χ α τ ζ η δ ά κ η, "Η κρητική ζωγραφική και ή ιταλική χαλκγραφία, Κρητ. Χρνικά, Α', 1947, σ. 7-9 τϋ ανατύπυ).
54 αυτό συμπέρασμα καταλήγει καΐ δ Μ. Χατζηδάκης' Νμίζω δτι και ό Ξυγγόπυλς μετά τας διαπιστώσεις ταύτας των τιχγραφιών Βελτσίστας και Κράψης θα πεισθη περί της ταυτότητς τυ Φράγκυ της Βελτσίστας και Κράψης πρς τν Φράγκν Κατελάνν. Ό Ξυγγόπυλς μάλιστα Ισχυριζό μενς (Σχεδίασμα ίστρίας κτλ., 116) δτι «υδεμία υπάρχει σχέσις μεταξύ της τέχνης τΰ Γεωργίυ ιερέως και τυ Φράγκυ Κατελάνυ», ΰδεμίαν άπόδειξιν έφερε περί τύτυ. Περί τΰ άλλυ επιχειρήματς τυ, δτι ό Φράγκς παρυσιάζεται ως βηθός τΰ άδελφΰ τυ κτλ., γράφμεν λίγν ανωτέρω. Οΰτω ή φυσιγνωμία τΰ σημαντικΰ τύτυ ζωγράφυ καθ ρίζεται τώρα πληρέστερν. Δ. Ε. ΕΥΑΓΓΕΛΙΔΗΣ 1. M a n. C h a t z i d a k i s, Contribution à l'étude de la peinture postbyzantine, a. 21 (extrait de L'Hellénisme Contemporain, 1953). Powered by TCPDF (www.tcpdf.org)