ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

Κρατικός Προϋπολογισμός 2011 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ Θέσεις του Οικονομικού Επιμελητηρίου της Ελλάδας Κρατικός Προϋπολογισμός 2011 Θέσεις του Οικονομικού Επιμελητηρίου της Ελλάδας ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ Μητροπόλεως 12-14, 105 63 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ: 2105232238, FAX: 2105202903 Website: www.oe-e.gr, e-mail: oee@oe-e.gr Δ Ε Κ Ε Μ Β Ρ Ι Ο Σ 2 0 1 0

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ Κρατικός Προϋπολογισμός 2011 Θέσεις του Οικονομικού Επιμελητηρίου της Ελλάδας Δ Ε Κ Ε Μ Β Ρ Ι Ο Σ 2 0 1 0

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟ Αντί Προλόγου Όπως κάθε χρόνο έτσι και φέτος το Οικονομικό Επιμελητήριο της Ελλάδας θεώρησε υποχρέωσή του, με δεδομένη την οικονομική αβεβαιότητα και αστάθεια που βιώνουμε, να συμμετάσχει στον διάλογο για τον Κρατικό Προϋπολογισμό του 2011 και να καταθέσει τις δικές του απόψεις και προτάσεις. Ως Πρόεδρος του Οικονομικού Επιμελητηρίου θα ήθελα, εκ μέρους των μελών της Κεντρικής Διοίκησης, να ευχαριστήσω την επιστημονική ομάδα που τέθηκε στην υπηρεσία του Φορέα μας και εκπόνησαν την μελέτη αυτή. Θεωρώ ότι η πρότασή μας είναι συγκροτημένη, επιστημονικά τεκμηριωμένη, και διατυπώνει σκέψεις που μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα δίνουν λύσεις στα καίρια ζητήματα που αντιμετωπίζουμε ως Χώρα. Πελοπίδας Καλλίρης Πρόεδρος του Οικονομικού Επιμελητηρίου της Ελλάδας

Συγγραφική Ομάδα Δραγασάκης Ιωάννης Μητράκος Θεόδωρος, Δρ. Μαυρίδου Ελισάβετ Μπισμπίκος Παναγιώτης Ντεγιαννάκης Σταύρος, Δρ. Σακελλαρίδης Γαβριήλ *Η ομάδα μελέτης σε επιμέρους θέματα δέχθηκε τη συνδρομή των: Ευσταθόπουλου Ιωάννη, Καψάλη Απόστολου, Κούρου Άγγελου και Μπαλαμπανίδη Ιωάννη, τους οποίους ευχαριστεί.

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟ Περιεχόμενα Αντί Προλόγου Συγγραφική Ομάδα Περιεχόμενα 3 4 5 ΣΥΝΟΨΗ: ΔΙΑΠΙΣΤΩΣΕΙΣ, ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Εκτιμήσεις του ΟΕΕ για την εκτέλεση του προϋπολογισμού 2010 και για τον προϋπολογισμό του 2011 Ο Χαρακτήρας της Κρίσης στην Ελλάδα Διαστάσεις του δημοσιονομικού προβλήματος Αναδιανεμητικές και υφεσιακές επιπτώσεις της πολιτικής του «Μνημονίου» Νέες κατευθύνσεις πολιτικής Οι προτάσεις του ΟΕΕ για το θεσμικό πλαίσιο κατάρτισης και την αξιοπιστία του προϋπολογισμού 9 9 11 12 14 18 20 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ 1.1 Μακροοικονομικό πλαίσιο 1.1.2 Οι συνιστώσες του δημοσιονομικού προβλήματος 1.1.3 Η κοινή γνώμη σε στάση αναμονής 1.1.4. Η ελληνική κρίση και η ενωμένη Ευρώπη 1.1.5. Η μετάδοση της διεθνούς κρίσης στην ελληνική οικονομία 1.1.6. Τα προβλήματα στην κατάρτιση των προϋπολογισμών 1.1.7. Χρέος και κόστος εξυπηρέτησης 1.2. Το Θεσμικό Πλαίσιο Κατάρτισης και Ελέγχου του Προϋπολογισμού 1.2.1. Στη ρίζα των Greek statistics 1.2.2. Η καταστρατήγηση του υπαρκτού θεσμικού πλαισίου (και του ν. 2362/95) 1.2.3. Παρατηρήσεις και προτάσεις οργανισμών 1.2.4. Οι έγκαιρες επισημάνσεις και οι προτάσεις του ΟΕΕ 1.2.5. Γενικές θέσεις κριτικής και τοποθέτησης 1.2.6. Ο ρόλος και οι προτάσεις του ΟΕΕ 1.2.7. Διαδικασία του Προϋπολογισμού 1.2.8. Χρόνος κατάρτισης προϋπολογισμού 1.2.9.Τρόπος κατάρτισης προϋπολογισμού 1.2.10. Περιεχόμενο προϋπολογισμού προϋπολογισμός περιουσίας και υποχρεώσεων 1.2.11. Κοινωνική αποτελεσματικότητα και διαφάνεια της δημοσιονομικής διαχείρισης 1.2.12. Δυνατότητα τροποποίησης του προϋπολογισμού 1.2.13. Προϋπολογισμός βάσει προγραμμάτων Προϋποθέσεις 23 23 25 27 27 28 30 32 34 34 34 35 36 37 38 39 39 39 40 40 41 41

1.2.14. Κοινωνικός Προϋπολογισμός 1.2.15. Γραφείο Προϋπολογισμού στη Βουλή 1.2.16. Χρονοδιαγράμματα 41 42 42 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ 2.1. Η Εκτέλεση του Προϋπολογισμού του 2010 2.1.1. Πορεία Φορολογικών Εσόδων στα πλαίσια Υλοποίησης του Προϋπολογισμού 2010 2.1.2. Πορεία Δημόσιων Δαπανών του Τακτικού Προϋπολογισμού στα Πλαίσια Υλοποίησης του Προϋπολογισμού του 2010 2.1.3. Υλοποίηση ΠΔΕ με βάση τον Κρατικό Προϋπολογισμό του 2010 2.2. Προϋπολογισμός του 2011 2.2.1. Γενικές Παρατηρήσεις επί του Προϋπολογισμού 2.2.2. Βασικά Μακροοικονομικά Μεγέθη Ιδιωτική Κατανάλωση Επένδυση Δημόσια Κατανάλωση Εξωτερική Ζήτηση Ανεργία Έσοδα Τακτικού Προϋπολογισμού Άμεσοι και έμμεσοι φόροι Πώς διαρθρώνονται τα έσοδα από τους άμεσους φόρους; Διάρθρωση των εσόδων από έμμεσους φόρους Απόκλιση καθαρών εσόδων 2010 με στόχους Μνημονίου Αναλογία έμμεσων και άμεσων φόρων και διανομή του εισοδήματος Δαπάνες Τακτικού Προϋπολογισμού Αποδοχές και Συντάξεις Πρόσθετες και Παρεπόμενες Δαπάνες Καταναλωτικές και Σύνθετες Δαπάνες Αποδιδόμενοι πόροι Αποθεματικό Δαπάνες για τόκους Εξοπλιστικά Προγράμματα Υπουργείου Εθνικής Άμυνας Πρόγραμμα Δημοσίων Επενδύσεων 43 43 44 46 47 50 50 51 51 52 52 52 53 53 54 54 55 55 56 57 57 58 58 58 58 59 59 60 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ 3.1 Τα Έσοδα Γενικά Χαρακτηριστικά του Φορολογικού Συστήματος της Ελλάδας 3.2 Οι Δημόσιες Δαπάνες 61 61 61 66

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟ 3.3 Το Πρόγραμμα Δημοσίων Επενδύσεων Εξέλιξη και Προοπτικές των Δημοσίων Επενδύσεων και οι επιπτώσεις τους στην Ελληνική Οικονομία Προβλέψεις του ΔΝΤ για τις Δημόσιες Επενδύσεις μέχρι και το 2015 και επιπτώσεις στην οικονομική μεγέθυνση 3.4. Η Εξέλιξη και η Δυναμική του Δημόσιου και του Ιδιωτικού Χρέους Η εξέλιξη του Δημόσιου Χρέους μέχρι το «Μνημόνιο» Το Δημόσιο Χρέος αυξάνει αλλά το κόστος εξυπηρέτησής του μειώνεται Η δυναμική του Δημόσιου Χρέους και της δαπάνης για την εξυπηρέτησή του μετά το «Μνημόνιο» Δεν αυξήθηκε μόνο το Δημόσιο Χρέος: Η δυναμική του ιδιωτικού χρέους Ελληνική ιδιαιτερότητα ή ευρωπαϊκό και διεθνές πρόβλημα; Παράρτημα 68 71 73 75 75 77 78 79 80 83 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ 4.1. Εισαγωγή 4.2 Ανισότητες, φτώχεια και κοινωνική συνοχή: υφιστάμενη κατάσταση 4.2.1. Οι διαστάσεις της ανισότητας και του κινδύνου φτώχειας στην Ελλάδα και την ΕΕ 4.2.2. Ανησυχητικές οι πρόσφατες διαστάσεις της παιδικής φτώχειας 4.2.3. Η ανέχεια και φτώχεια των χαμηλόμισθων αποκτά ανησυχητικές διαστάσεις στην ΕΕ και κυρίως στην Ελλάδα μετά την κρίση 4.2.4. Το ελληνικό σύστημα κοινωνικής αλληλεγγύης είναι περιορισμένο, διάτρητο και αναποτελεσματικό 4.3. Η αναδιανεμητική επίδραση των μέτρων στα πλαίσια του «Μνημονίου» 4.3.1. Ρυθμίσεις στα πλαίσια του «Μνημονίου» 4.3.2. Η αναδιανεμητική επίδραση των προηγούμενων μέτρων 4.4. Η λογική της εσωτερικής υποτίμησης Κριτική της πολιτικής της εσωτερικής υποτίμησης Μία παρέκβαση: Το Παράδειγμα της Λετονίας 4.5. Μισθοί και κόστος εργασίας Πρόσφατες εξελίξεις σε Ελλάδα και ΕΕ Εξέλιξη των κατώτατων και μέσων αποδοχών Εργασιακές σχέσεις και αποδοχές στα πλαίσια του μνημονίου 4.6. Απασχόληση και Ανεργία Πρόσφατες εξελίξεις Χαρακτηριστικά και προοπτικές της απασχόλησης και ανεργίας 4.7. Άλλοι παράγοντες αναδιανομής Μνημόνιο και αύξηση του ΦΠΑ Μνημόνιο και άνοιγμα κλειστών επαγγελμάτων Μισθοί και έλλειμμα ανταγωνιστικότητας Παράρτημα: Συσχέτιση ΑΕΠ και Ανεργίας 85 85 86 86 88 90 91 93 93 95 102 104 105 106 106 110 113 116 116 117 124 125 125 126 129

ΣΥΝΟΨΗ: ΔΙΑΠΙΣΤΩΣΕΙΣ, ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟ 1. Το Οικονομικό Επιμελητήριο Ελλάδας (ΟΕΕ), ως επίσημος σύμβουλος της πολιτείας και φορέας 92.000 Οικονομολόγων, καταθέτει τις βασικές του εκτιμήσεις για τον κρατικό προϋπολογισμό του 2011. Ο συγκεκριμένος προϋπολογισμός εντάσσεται στο ευρύτερο πλαίσιο πολιτικής που προβλέπεται στο «Μνημόνιο» που υπεγράφη ανάμεσα στην Ελληνική Κυβέρνηση, την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο [«τρόικα»]. Ως εκ τούτου και η Έκθεση του ΟΕΕ επιχειρεί να προσεγγίσει το ευρύτερο αυτό πλαίσιο, το οποίο προσδιορίζει και το συγκεκριμένο περιεχόμενο του προϋπολογισμού του 2011. Οι διαπιστώσεις, οι εκτιμήσεις και οι προτάσεις που ακολουθούν κατατίθενται ως συμβολή στον κοινωνικό και πολιτικό διάλογο, που η κρισιμότητα των περιστάσεων καθιστά ακόμη πιο αναγκαίο. Εκτιμήσεις του ΟΕΕ για την εκτέλεση του προϋπολογισμού 2010 και για τον προϋπολογισμό του 2011 2. Ο προϋπολογισμός του 2010, όπως ψηφίσθηκε από την Βουλή τον Δεκέμβριο του 2009, στην πραγματικότητα ουδέποτε τέθηκε σε εφαρμογή. Αρχικά βασικές παραδοχές και προβλέψεις του τροποποιήθηκαν από το πρόγραμμα σταθερότητας και ανάπτυξης που υπέβαλε η κυβέρνηση στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή τον Φεβρουάριο του 2010. Στη συνέχεια, τόσο ο προϋπολογισμός του 2010 όσο και το μακροοικονομικό πλαίσιο στο οποίο αυτός βασιζόταν, ανατράπηκαν πλήρως από το «Μνημόνιο». Ο προϋπολογισμός που τελικά εφαρμόσθηκε, είναι σε πολύ μεγάλη απόκλιση από εκείνον που είχε ψηφισθεί από την Βουλή. Το ΟΕΕ επισημαίνει ότι, με βάση το νόμο περί Δημοσίου Λογιστικού (ν.2362/95), η κυβέρνηση θα έπρεπε να καταθέσει προς έγκριση στην Βουλή «νέο διορθωτικό προϋπολογισμό» ο οποίος να αντιστοιχεί στα νέα δεδομένα, πράγμα το οποίο δεν έγινε. Η ψήφιση του νόμου 3845/10, με τον οποίο επικυρώθηκε το «Μνημόνιο», δεν υποκαθιστά, κατά την άποψη του ΟΕΕ, αυτή την ανάγκη. 3. Οι δημοσιονομικές και οι μακροοικονομικές εξελίξεις κατά το 2010 διαμορφώθηκαν από τις προβλέψεις και τα μέτρα πολιτικής του «Μνημονίου». Ο ρυθμός μεταβολής του ονομαστικού ΑΕΠ, με βάση τις εκτιμήσεις του προϋπολογισμού του 2011, αναμένεται να διαμορφωθεί στο -4,2%, έναντι του αρχικού στόχου -0,3%, με βάση τον προϋπολογισμό 2010. Σημαντικές αποκλίσεις καταγράφονται στην εξέλιξη του πληθωρισμού, ο οποίος αναμένεται να διαμορφωθεί στο +4,6%, ενώ το «Μνημόνιο» προέβλεπε αύξηση κατά 1,9%. Σημαντική απόκλιση καταγράφεται επίσης στις εξαγωγές, οι οποίες αναμένεται να μειωθούν κατά 0,6%, ενώ το «Μνημόνιο» προέβλεπε αύξησή τους κατά 4,5%. Στο πεδίο των δημοσιονομικών μεγεθών σημαντικές αποκλίσεις καταγράφονται στα έσοδα του προϋπολογισμού (σημαντική υστέρηση), στις δημόσιες δαπάνες και στις δημόσιες επενδύσεις, όπου αναμένεται η μείωσή τους να είναι μεγαλύτερη από την πρόβλεψη του «Μνημονίου». Είναι προφανές ότι η υστέρηση των εσόδων επιχειρήθηκε να καλυφθεί με μεγαλύτερη μείωση των δημόσιων δαπανών και των

δημόσιων επενδύσεων, γεγονός που επέτεινε την ύφεση. 4. Ο προϋπολογισμός για το 2011 προβλέπει ότι η ύφεση θα συνεχισθεί αλλά με βραδύτερους ρυθμούς και το 2011. Συγκεκριμένα προβλέπει μείωση του ΑΕΠ κατά 3,0%. Ταυτόχρονα προβλέπει ταχύτερη μείωση της ιδιωτικής κατανάλωσης, ταχύτερη αύξηση της ανεργίας (14,5% έναντι 11,6% το 2010) και συνέχιση της αρνητικής τάσης στην εξέλιξη των δημόσιων και των ιδιωτικών επενδύσεων. Το ΟΕΕ εκτιμά ότι το μακροοικονομικό πλαίσιο για το 2011, όπως αυτό διαγράφεται από τον προϋπολογισμό, θα είναι ασφυκτικό τόσο για την ανάπτυξη της οικονομικής δραστηριότητας για τις μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις όσο και για την απασχόληση και το εισόδημα των εργαζομένων και των συνταξιούχων. 5. Το ΟΕΕ εκτιμά ότι οι προβλέψεις του προϋπολογισμού για το 2011 είναι εξαιρετικά επισφαλείς. Η προβλεπόμενη μείωση του ΑΕΠ κατά 3% το 2011 μπορεί να αποδειχθεί αισιόδοξη διότι στηρίζεται αποκλειστικά στην πρόβλεψη για αύξηση της εξωτερικής ζήτησης των ελληνικών προϊόντων ως αντίβαρο στην καθίζηση της εσωτερικής ζήτησης, που δεν θεμελιώνεται στη βάση πραγματικών δεδομένων για τις επενδύσεις και την παραγωγικότητα της οικονομίας. Επίσης υπάρχουν μεγάλες αβεβαιότητες ως προς τις διεθνείς εξελίξεις και ειδικότερα την ισοτιμία του ευρώ. 6. Σε σχέση με τα φορολογικά έσοδα το κείμενο του προϋπολογισμού προβλέπει αύξησή τους κατά 1,8% ή 948 εκατ. ευρώ. Το μεγαλύτερο μέρος της αναμενόμενης αύξησης οφείλεται στην αύξηση των συντελεστών του ΦΠΑ. Επίσης προσδοκάται αύξηση των φόρων φυσικών προσώπων, των φόρων στην περιουσία και διάφορων φόρων κατανάλωσης. Το ΟΕΕ επισημαίνει ότι η μεγάλη μείωση της εγχώριας ζήτησης, σε συνδυασμό με τη δραματική αύξηση της ανεργίας ναρκοθετούν τις προβλέψεις για αύξηση των φορολογικών εσόδων. Δεν αποκλείεται επομένως να συμβεί το 2011 ό,τι συνέβη και το 2010, δηλαδή μεγάλη υστέρηση εσόδων (που το 2010 υπερέβη τα 3,7 δις ευρώ). Σε κάθε περίπτωση, η κατανομή των φορολογικών βαρών γίνεται κοινωνικά πιο άδικη. Ενδεικτικό είναι ότι η αναλογία άμεσων έμμεσων φόρων από 43,1% (άμεσοι) - 56,9% (έμμεσοι), γίνεται το 2011 39,5% άμεσοι 60,5% έμμεσοι. 7. Οι πρωτογενείς δαπάνες για το 2011 προβλέπονται μειωμένες κατά 165 εκ. ευρώ. Προβλέπεται αύξηση των τόκων για την εξυπηρέτηση του Δημόσιου Χρέους κατά 2,66 δις ευρώ (από 13,260 το 2010 σε 15,920 το 2011). Οι δαπάνες για τα εξοπλιστικά προγράμματα, παρά τη μείωσή τους, θα ανέλθουν στο 1,5 δις ευρώ το 2010 και 1,6 δις ευρώ το 2011. Το πρωτογενές έλλειμμα της γενικής κυβέρνησης σχεδόν μηδενίζεται, ως ποσοστό του ΑΕΠ (- 0,4%), το συνολικό όμως έλλειμμα θα διαμορφωθεί στο 7,4% (16 δις ευρώ) κυρίως λόγω τόκων, καταπτώσεων εγγυήσεων και εξοπλιστικών προγραμμάτων. 8. Το Δημόσιο Χρέος της γενικής κυβέρνησης, με βάση τον προϋπολογισμό, εκτιμάται ότι το 2010 θα ανέλθει στα 330,4 δις ευρώ ή 142,5% του ΑΕΠ έναντι 298 δις ευρώ ή 126,8% του ΑΕΠ κατά το 2009. Για το 2011 το Δημόσιο Χρέος προβλέπεται ότι θα διαμορφωθεί στα 348,5 δις ευρώ ή 152,6% του ΑΕΠ. Το χρέος του Ελληνικού Δημοσίου, που λήγει κατά τα επόμενα έτη 2011 2015, αναμένεται ιδιαίτερα αυξημένο. Συγκεκριμένα κατά την περίοδο αυτή αναμένεται να αναχρηματοδοτηθεί χρέος ύψους 170 δις ευρώ περίπου, οι δε τόκοι για το συσσωρευμένο χρέος προβλέπεται να διαμορφωθούν αθροιστικά, κατά την ως άνω περίοδο, στα 72 δις ευρώ περίπου. 10

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟ Οι τόκοι για την εξυπηρέτηση του Δημόσιου Χρέους, από το 5,7% του ΑΕΠ που αντιπροσώπευαν το 2009, θα αντιπροσωπεύουν το 2011 το 7% του ΑΕΠ, με προοπτική να φθάσουν το 8,5% το 2014. Σε απόλυτα μεγέθη οι τόκοι αυτοί εκτιμούνται στα 15,92 δις ευρώ το 2011 και στα 20 δις περίπου το 2014. Το κόστος αυτό, κατά την εκτίμηση του ΟΕΕ, είναι εξαιρετικά υψηλό, αν όχι απαγορευτικό με συνέπεια να δημιουργούνται μεγαλύτεροι κίνδυνοι και αβεβαιότητες για τη σταθεροποίηση και ανάπτυξη της οικονομίας και επαναφορά της δημοσιονομικής ισορροπίας. Το ΟΕΕ θεωρεί αναγκαίο έναν τεκμηριωμένο δημόσιο διάλογο, ως προς το Δημόσιο Χρέος, τις διαστάσεις του, τις ανάγκες της εξυπηρέτησής του και τις εναλλακτικές πολιτικές για την αντιμετώπισή του σε συνάρτηση και με το αναπτυξιακό πρόβλημα της χώρας. Η πολιτική αυτή συνδέεται με πρακτικούς λόγους επιβίωσης και σταθερότητας της ευρωζώνης. Ο Χαρακτήρας της Κρίσης στην Ελλάδα 9. Ο σύνθετος χαρακτήρας της κρίσης. Κατά την εκτίμηση του ΟΕΕ η κρίση της ελληνικής οικονομίας είναι σύνθετη τόσο ως προς τις αιτίες της όσο και ως προς τις διαστάσεις και τις εκδηλώσεις της. Ως προς τις αιτίες της είναι αποτέλεσμα ενδογενών αιτιών, οι οποίες όμως διατέμνονται με αιτίες που ανάγονται στην κρίση της Ε.Ε. και τη διεθνή κρίση. Ως προς τις διαστάσεις της η κρίση άρχισε ως χρηματοπιστωτική, πολύ σύντομα όμως επεκτάθηκε στην πραγματική οικονομία, επηρεάζοντας αρνητικά τα δημόσια έσοδα, το Δημόσιο Χρέος και τα δημόσια οικονομικά. Εκείνο που παρατηρείται διεθνώς είναι ότι μετά από τη διάσωση των τραπεζών με δημόσιους πόρους, καλούνται οι φτωχότερες τάξεις να πληρώσουν το λογαριασμό. Με τον τρόπο αυτό, ό,τι άρχισε ως μια χρηματοπιστωτική κρίση καταλήγει σε μια κρίση του κοινωνικού κράτους, της εργασίας και της κοινωνίας. Ο συνδυασμός δε της οικονομικής και της κοινωνικής με την οικολογική κρίση και την ανάγκη αντιμετώπισης της κλιματικής αλλαγής, θέτει πρόσθετες απαιτήσεις και πόρους ως προς τη διέξοδο. 10. Οι πολιτικές και κοινωνικές διαστάσεις της κρίσης. Οι οικονομικές κρίσεις δεν είναι φυσικά φαινόμενα. Υπογραμμίζοντας τις κοινωνικές και τις πολιτικές αιτίες της τρέχουσας κρίσης, το ΟΕΕ επισημαίνει ότι αυτή που ζούμε είναι ταυτόχρονα και κρίση του μοντέλου πολιτικής που κυριάρχησε από τα τέλη της δεκαετίας του 80, γνωστό και ως «συναίνεση της Ουάσιγκτον». Το μοντέλο αυτό, στηρίχθηκε στο τρίπτυχο «απελευθέρωση των αγορών, ιδιωτικοποίηση, μακροοικονομική σταθερότητα» και συνοδεύθηκε από άνιση διανομή των εισοδημάτων, καθώς και από τη λεγόμενη «χρηματιστικοποίηση» της οικονομίας, με αντίστοιχη υποβάθμιση της πραγματικής οικονομίας. Η ταχεία ανάπτυξη των χρηματοπιστωτικών δραστηριοτήτων και η επέκταση του δανεισμού, δημόσιου και ιδιωτικού, αρχικά λειτούργησε ως παράγοντας μεγέθυνσης της οικονομίας, για να γίνει όμως τελικά σημαντικός παράγοντας κρίσης. Η προσπάθεια του κράτους να στηρίξει τις τράπεζες και άλλους τομείς της οικονομίας, διόγκωσε το ήδη υψηλό χρέος, γεγονός που, σε συνδυασμό και με άλλους παράγοντες όπως η μείωση των εσόδων, το έλλειμμα αξιοπιστίας κτλ, συνέβαλε στη μετατροπή της χρηματοπιστωτικής κρίσης σε δημοσιονομική. Η απάντηση στη δημοσιονομική κρίση με σκληρές περιοριστικές πολιτικές λιτότητας, με έντονα αναδιανεμητικά χαρακτηριστικά, -όπως συμβαίνει και στην Ελλάδα- μετατρέπει ταχύτατα τη δημοσιονομική κρίση σε κοινωνική, με μοχλούς τη δραματική αύξηση της ανεργίας, τη μείωση των χαμηλών εισοδημάτων, την επέκταση της φτώχειας και τον κίνδυνο αποδιάρθρωσης του παραγωγικού και του κοινωνικού ιστού. 11

11. Η ευρωπαϊκή διάσταση Η Έκθεση του ΟΕΕ διαπιστώνει την αλληλεξάρτηση ανάμεσα στην κρίση της ελληνικής οικονομίας και την κρίση της Ε.Ε.. Η Οικονομική και Νομισματική Ένωση (ΟΝΕ), όπως έχει συγκροτηθεί, λειτουργεί ως μηχανισμός εσωτερικής απόκλισης ανάμεσα σε πλεονασματικές και ελλειμματικές χώρες, χωρίς μηχανισμούς ανακατανομής πόρων. Στη βάση αυτή, η κρίση του ελληνικού δημόσιου χρέους έγινε παράγοντας αποσταθεροποίησης του ευρώ και αιτία διεθνών κερδοσκοπικών επιθέσεων. Ταυτόχρονα η απουσία κοινών πολιτικών άμυνας της Ε.Ε. επέτεινε την κρίση του ελληνικού χρέους, ειδικότερα λόγω της αδυναμίας της ΕΚΤ να λειτουργήσει ως δανειστής ύστατης ανάγκης και της μη έγκαιρης παρέμβασης στις αγορές ομολόγων και της διαμόρφωσης μηχανισμού στήριξης. Έτσι η αδυναμία των ελληνικών κυβερνήσεων να αντιδράσουν στην επερχόμενη και προβλέψιμη δημοσιονομική κρίση αφενός και αφετέρου η στάση της Ε.Ε. και της ΕΚΤ, σε συνδυασμό με τη γενικότερη έξαρση της ύφεσης στην Ευρώπη και διεθνώς, είχαν ως αποτέλεσμα τον ουσιαστικό αποκλεισμό της Ελλάδας από τις διεθνείς αγορές δανεισμού. Ανάλογες τάσεις, αν και με διαφορετική ένταση, παρατηρούνται σε όλες τις χώρες του ευρωπαϊκού Νότου. Το ΟΕΕ διατηρεί την εκτίμηση ότι οι εξελίξεις αυτές, και κυρίως η έκβασή τους, δεν ήσαν αναπόφευκτες. Και αυτή δεν είναι μια διαπίστωση που γίνεται εκ των υστέρων, αλλά μια επισήμανση που με διάφορους τρόπους έγινε έγκαιρα από το ΟΕΕ, με τις εκθέσεις προηγούμενων ετών, χωρίς όμως να εισακουσθεί. 12. Η κρίση αξιοπιστίας συνιστά μια ιδιαίτερη διάσταση της κρίσης. Το ΟΕΕ θεωρεί απαράδεκτες τις προσπάθειες συλλογικής ενοχοποίησης και διασυρμού του ελληνικού λαού, των εργαζόμενων και της ελληνικής κοινωνίας. Η κρίση αξιοπιστίας δεν αφορά μόνο στις σχέσεις με τους ξένους αλλά πρωταρχικά αφορά στην αξιοπιστία της πολιτικής, του πολιτικού συστήματος, του κράτους και των θεσμών, από τους ίδιους τους πολίτες. Μια πτυχή της κρίσης αξιοπιστίας, που συνδέεται άμεσα με τον προϋπολογισμό, είναι η αξιοπιστία της δημοσιονομικής διαχείρισης και των στατιστικών στοιχείων. Η αδιαφάνεια π.χ. των ελληνικών προϋπολογισμών, οι ειδικοί, εκτός προϋπολογισμού, λογαριασμοί, τα μυστικά κονδύλια των υπουργείων, η συσκότιση των στοιχείων, η υποβάθμιση του Κοινοβουλίου, αυτές και άλλες παθογένειες της δημοσιονομικής διαχείρισης, δεν στρέφονται ενάντια στους ξένους ή στις «αγορές» αλλά πρωτίστως κατά του ελληνικού λαού και της ελληνικής κοινωνίας. Δεν υπήρξε καμία από τις παθογένειες αυτές που να μην επισημάνθηκε με τρόπο έντονο και επίμονο από το ΟΕΕ, χωρίς ποτέ η εκτελεστική εξουσία να τις λάβει υπόψη της. Θεωρούμε ανησυχητικό ότι ακόμη και σήμερα το πολιτικό σύστημα, και ιδιαίτερα οι δυνάμεις που διακυβέρνησαν τη χώρα, δεν δείχνουν πρόθυμες να αναγνωρίσουν και να αναλάβουν τις ευθύνες τους. Διαστάσεις του δημοσιονομικού προβλήματος 13. Πέρα από τις τρέχουσες εξελίξεις, η έκθεση του ΟΕΕ εξετάζει τις διαρθρωτικές διαστάσεις του δημοσιονομικού προβλήματος το οποίο, παρά τις όποιες διακυμάνσεις του, συνιστά μόνιμο χαρακτηριστικό των οικονομικών εξελίξεων κατά τα τελευταία τριάντα έτη. Το δημοσιονομικό πρόβλημα δεν είναι 12

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟ αυτόνομο ούτε ανεξάρτητο από το παραγωγικό έλλειμμα της οικονομίας, όπως αυτό αντανακλάται στο αυξανόμενο έλλειμμα εμπορικού ισοζυγίου και του ισοζυγίου εξωτερικών συναλλαγών. Πέρα από τους ιδιαίτερους παράγοντες που επηρεάζουν το δημοσιονομικό και το παραγωγικό έλλειμμα, και τα δύο ελλείμματα αντανακλούν την παραγωγική διάρθρωση της οικονομίας και το χαμηλό τεχνολογικό της επίπεδο καθώς και την άνιση διανομή των εισοδημάτων και των φορολογικών βαρών, γεγονός που τροφοδοτεί ταυτόχρονα τόσο την υπερκατανάλωση και τις εισαγωγές όσο και τις ανισότητες, την ανέχεια και τη φτώχεια σε μεγάλες μερίδες του πληθυσμού. 14. Το φορολογικό σύστημα συνιστά βασική διάσταση του δημοσιονομικού προβλήματος. Το ελληνικό φορολογικό σύστημα χαρακτηρίζεται από την υστέρηση των φορολογικών εσόδων, ως ποσοστό του ΑΕΠ, σε σχέση με τις υπόλοιπες χώρες της Ε.Ε. Το 2008 η απόκλιση αυτή ανερχόταν στις 6,4% ποσοστιαίες μονάδες (λιγότερα φορολογικά έσοδα στην Ελλάδα σε σχέση με ΕΕ των 27). Άλλο σημαντικό χαρακτηριστικό του ελληνικού φορολογικού συστήματος είναι η μεγάλη εξάρτηση των φορολογικών εσόδων από τους έμμεσους φόρους. Έτσι η αναλογία άμεσων έμμεσων φόρων είναι περίπου 40% - 60%, ενώ στην Ε.Ε. η σχέση αυτή διαμορφώνεται περίπου στο 50% - 50%. Τέλος, το ελληνικό φορολογικό σύστημα χαρακτηρίζεται από μεγάλη φοροδιαφυγή και φοροαποφυγή. Συνολικά, επομένως, στο ελληνικό φορολογικό σύστημα, συνυπάρχουν οι φορολογικές αδικίες με τη χαμηλή αποτελεσματικότητα, χαρακτηριστικά τα οποία δεν φαίνεται να αντιμετωπίζονται από την ασκούμενη και σήμερα πολιτική. 15. Η διαχρονική εξέλιξη των δημόσιων δαπανών, δείχνει ότι, παρά την έντονα καλλιεργούμενη αντίθετη άποψη, το μέγεθος των δημόσιων δαπανών στην Ελλάδα δεν βρίσκεται σε απόκλιση από τις υπόλοιπες χώρες της Ε.Ε.. Μέχρι και το 2008, μάλιστα, οι δημόσιες δαπάνες στην Ελλάδα, ως ποσοστό του ΑΕΠ, βρίσκονται σε πλήρη αντιστοιχία με το αντίστοιχο ποσοστό των χωρών της ευρωζώνης, και μάλιστα υπολείπονται των τελευταίων κατά 2 3 ποσοστιαίες μονάδες. Το ίδιο ισχύει σχετικά και με τις κοινωνικές δαπάνες, οι οποίες επίσης βρίσκονται σε αντιστοιχία με τις αντίστοιχες δαπάνες την Ε.Ε.. Μεγάλη υστέρηση παρουσιάζουν οι δαπάνες για παιδεία, τεχνολογία και έρευνα, ενώ μεγαλύτερες είναι οι δαπάνες για εξοπλισμούς και τόκους για την εξυπηρέτηση του Δημόσιου Χρέους. Η συμβολή επομένως των δημόσιων δαπανών στο δημοσιονομικό πρόβλημα της χώρας θα πρέπει να κατανοηθεί με όρους κυρίως ποιοτικούς, συνίσταται δηλαδή στην ανορθολογική διάρθρωση, τη σπατάλη και τελικά τη χαμηλή κοινωνική και παραγωγική αποτελεσματικότητα των δημόσιων δαπανών. Ακριβώς γι αυτό, οι οριζόντιες και ισοπεδωτικές περικοπές των δημόσιων δαπανών έχουν σοβαρές επιπτώσεις υφεσιακού και αναδιανεμητικού χαρακτήρα. 16. Οι Δημόσιες Επενδύσεις απετέλεσαν βασικό αναπτυξιακό μοχλό κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Το χαμηλό επίπεδο των υποδομών επέβαλλε αυξημένα ποσοστά Δημόσιων Επενδύσεων, ως ποσοστό του ΑΕΠ, και οι ευρωπαϊκοί πόροι επέτρεπαν τη χρηματοδότησή τους. Η απουσία όμως ενός συνολικού σχεδίου παραγωγικής εξειδίκευσης, καθώς και μακροχρόνιου σχεδιασμού περιόριζαν την κοινωνική αποτελεσματικότητά τους. Επίσης η απουσία συστημάτων αξιολόγησης συγκαλύπτει σπατάλες και πιθανές υπερκοστολογήσεις κατά την εκτέλεση των έργων. Παρά τη σχετική αύξηση των δημόσιων επενδύσεων κατά τα προηγούμενα έτη, το έλλειμμα σε υποδομές παραμένει μεγάλο και μάλιστα έχει διευρυνθεί. Η μείωση επομένως των Δημόσιων Επενδύσεων, 13

η οποία κατά το Μνημόνιο προβλέπεται να συνεχισθεί και πέραν του 2014 2015, θα έχει, κατά την εκτίμηση του ΟΕΕ, μεγάλες και ενδεχομένως μη αναστρέψιμες αντιαναπτυξιακές και κοινωνικές επιπτώσεις. 17. Οι προοπτικές του χρέους και των δαπανών εξυπηρέτησής του. Το Δημόσιο Χρέος σημείωσε τη χαμηλότερη τιμή του το 2007, όταν έφτασε τα 216,7 δις ευρώ ή 95,7%, ως ποσοστό του ΑΕΠ, από 103,4% το 2000. Με την εκδήλωση της κρίσης το Δημόσιο Χρέος, όπως και σε όλες τις χώρες, αυξήθηκε. Στην Ελλάδα το χρέος, ως ποσοστό του ΑΕΠ, διαμορφώθηκε στο 126,8% το 2009 και στο 142,5% το 2010. Σ αυτό συνέβαλε τόσο η αύξηση του δανεισμού, για να καλυφθούν οι ανάγκες στήριξης των τραπεζών και άλλων τάξεων της οικονομίας, όσο και η ύφεση. Ταχύτερη ήταν η αύξηση του ιδιωτικού χρέους. Το μεν χρέος των επιχειρήσεων αυξήθηκε από 31,1% του ΑΕΠ ή 42,4 δις ευρώ το 2000, σε 56,3% ή 133,8 δις ευρώ το 2009. Η αύξηση του χρέους των νοικοκυριών ήταν ακόμη ταχύτερη: από 13,5% ή 17 δις το 2000, σε 116,6 δις ή 50,4% το 2009. Παρά την αύξηση πάντως αυτή, το ιδιωτικό χρέος, ως ποσοστό του ΑΕΠ, είναι πολύ χαμηλότερο στην Ελλάδα από ό,τι στη ζώνη του ευρώ. Το πρόβλημα του χρέους, και με τις δύο του διαστάσεις -δημόσιο και ιδιωτικό-, συνιστά σημαντικό αν όχι και καθοριστικό παράγοντα των μελλοντικών εξελίξεων και προοπτικών, αφού η εξυπηρέτηση του συσσωρευμένου χρέους θα περιορίζει τους αναγκαίους για τις επενδύσεις, την κατανάλωση και την αποταμίευση πόρους της κοινωνίας. Ακριβώς γι αυτό, το ΟΕΕ, όπως ήδη αναφέρθηκε, θεωρεί αναγκαίο, και από την πλευρά του θα συμβάλλει ενεργά, ένα δημόσιο διάλογο για τις εναλλακτικές επιλογές και πολιτικές για την αντιμετώπιση αυτού του προβλήματος, σε συνάρτηση με το ευρύτερο αναπτυξιακό και κοινωνικό πρόβλημα. Αναδιανεμητικές και υφεσιακές επιπτώσεις της πολιτικής του «Μνημονίου» 18. Συνολική εκτίμηση. Το ΟΕΕ διαπιστώνει ότι το «Μνημόνιο» έχει έντονες υφεσιακές και αναδιανεμητικές επιπτώσεις, πολλές από τις οποίες η παρούσα Έκθεση επιχειρεί να αναλύσει. Τα μέχρι τώρα αποτελέσματα βεβαιώνουν ότι το «Μνημόνιο» λειτουργεί ως μηχανισμός αναδιανομής και δημιουργίας ύφεσης, με αποτέλεσμα τόσο το χρέος όσο και η ανεργία να εκτινάσσονται σε πρωτοφανή επίπεδα. Το «Μνημόνιο» φαίνεται να προσδοκά την αντιστάθμιση στις τάσεις αυτές με την αύξηση των εξαγωγών, αλλά οι προσδοκίες αυτές δεν επιβεβαιώνονται. Γι αυτό και ο κίνδυνος να περάσουμε από το «δημοσιονομικό εκτροχιασμό» σε έναν εκτροχιασμό της ύφεσης, της ανεργίας και του χρέους δεν μπορεί να αποκλεισθεί, αν δεν υπάρξει αναπροσαρμογή της πολιτικής προς την απασχόληση και την πραγματική οικονομία. 19. Εσωτερική υποτίμηση. Πυρήνας της πολιτικής του «Μνημονίου» είναι η λεγόμενη «εσωτερική υποτίμηση», δηλαδή η ταυτόχρονη μείωση των μισθών και των τιμών, ως μέσο για τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας. Η στρατηγική αυτή υποθέτει ότι το πρόβλημα της ανταγωνιστικότητας της ελληνικής οικονομίας είναι κυρίως πρόβλημα τιμών, παραβλέποντας τις διαρθρωτικές του διαστάσεις, που συνδέονται με την ισχνή και στρεβλή παραγωγική βάση, το χαμηλό τεχνολογικό και ερευνητικό επίπεδο κτλ. Πέραν αυτού, η «εσωτερική υποτίμηση» μέχρι τώρα στην πράξη λειτουργεί αποκλειστικά σε βάρος των μισθών, όχι όμως και σε βάρος των τιμών, γεγονός που καθιστά την εσωτερική υποτίμηση μηχανισμό 14

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟ αναδιανομής και έντασης της ύφεσης. Συγκεκριμένα το κείμενο του προϋπολογισμού εκτιμά ότι ο δείκτης τιμών καταναλωτή θα αυξηθεί κατά 4,6% το 2010 και κατά 2,2% το 2011. Την ίδια περίοδο οι μισθοί αναμένεται να σημειώσουν σημαντική μείωση (στοιχεία από ΤτΕ). 20. Καθίζηση της εσωτερικής ζήτησης Σύνθλιψη μικρών και μεσαίων επιχειρήσεων. Η ιδιωτική κατανάλωση βρίσκεται σε συνεχή πτώση από το 2009 (-1,8% το 2009, -4,1% το 2010) και αναμένεται να σημειώσει περαιτέρω πτώση το 2011, κατά 4,3%. Η δημόσια κατανάλωση επίσης, μετά τη μείωσή της κατά 9%, αναμένεται να μειωθεί κατά 8,5% το 2011, -6% το 2012, και -1,0 το 2013. Ανάλογες τάσεις προβλέπονται και για τις επενδύσεις. Ο συνδυασμός μείωσης των μισθών, των δημόσιων δαπανών, των δημόσιων και ιδιωτικών επενδύσεων και αύξησης των έμμεσων φόρων και συρρίκνωσης της πιστωτικής επέκτασης, οδηγεί σε καθίζηση της ζήτησης και δημιουργεί συνθήκες ασφυξίας στην αγορά. Οι ως τώρα ενδείξεις δείχνουν ότι όσο θα παρατείνονται αυτές οι συνθήκες, τόσο θα αυξάνει ο κίνδυνος για μαζική καταστροφή μικρών και μεσαίων επιχειρήσεων και αύξηση της ανεργίας ενώ παράλληλα θα αυξάνουν οι κίνδυνοι και για το τραπεζικό σύστημα λόγω αυξανόμενης αδυναμίας εξυπηρέτησης των δανείων. 21. Η επιδιωκόμενη «ανάκαμψη μέσω εξαγωγών», κατά την εκτίμηση της Έκθεσης του ΟΕΕ, δεν φαίνεται να συνιστά βιώσιμη απάντηση στην κρίση, πρώτον λόγω του μικρού ειδικού βάρους των εξαγωγών στη σύνθεση της εγχώριας παραγωγής. Δεύτερον λόγω της μεγάλης εξάρτησης των εξαγωγικών επιχειρήσεων από την εγχώρια ζήτηση, η οποία συρρικνώνεται. Τρίτον λόγω της γενίκευσης της εφαρμογής πολιτικής λιτότητας στον ευρωπαϊκό χώρο, γεγονός που περιορίζει τη ζήτηση και τέταρτον λόγω των ανατιμητικών τάσεων του ευρώ. Για τους λόγους αυτούς η αναγκαία αύξηση των εξαγωγών δεν φαίνεται να μπορεί να επιτευχθεί με τον τρόπο που επιδιώκεται. 22. Οι προοπτικές της ύφεσης και της ανεργίας. Υπό τις συνθήκες αυτές, οι προοπτικές για την οικονομική ανάκαμψη είναι θολές και αβέβαιες, ενώ οι προοπτικές για την ανεργία διαγράφονται ζοφερές. Σε ό,τι αφορά στην ύφεση, ο προϋπολογισμός προβλέπει μείωση του ΑΕΠ για το 2011 κατά 3%, τη στιγμή που για το 2010 η μείωση αυτή θα ανέλθει στο 4,2%. Δηλαδή μέσα σε μία τριετία (2009-2011), η συνολική μείωση του παραγόμενου προϊόντος της χώρας υπολογίζεται σε 9,5 ποσοστιαίες μονάδες. Η μεγάλη πτωτική τάση του ΑΕΠ προκαλείται κυρίως από την δραματική μείωση των ιδιωτικών επενδύσεων (-11,4% το 2009, -17,4% το 2010 και -7,5% το 2011), την μείωση της ιδιωτικής κατανάλωσης και την περιστολή της δημόσιας κατανάλωσης. Σύμφωνα με το «Μνημόνιο» και το προσχέδιο του προϋπολογισμού, η επίσημη καταγεγραμμένη ανεργία προσεγγίζει ήδη το 12,1% από 9,1% που ήταν το 2009 και αναμένεται να φτάσει το 14,8% το 2012. Όμως το μέγεθος αυτό ίσως δεν είναι και το τελικό. Οι εκτιμήσεις της Έκθεσης του ΟΕΕ συγκλίνουν με ανάλογες εκτιμήσεις του Ινστιτούτου Εργασίας της ΓΣΕΕ και άλλων Οργανισμών, σύμφωνα με τις οποίες δεν μπορεί να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο η ανεργία να υπερβεί ακόμη και το 18% αν δεν υπάρξει αναπροσανατολισμός της πολιτικής. Η ραγδαία αύξηση της ανεργίας και η διαγραφόμενη τάση μετανάστευσης, κυρίως νέου επιστημονικού δυναμικού, συνιστούν σήμερα μέγιστο κίνδυνο, καθόσον, αν δεν αποτραπούν, πέραν των σοβαρών κοινωνικών και πολιτιστικών συνεπειών, συνεπάγονται όχι μόνο τη συρρίκνωση της παρούσας οικονομικής 15

δραστηριότητας αλλά και την υπονόμευση της αναπτυξιακής προοπτικής. 23. Προβληματισμοί και ερωτήματα του ΟΕΕ. Η εξέλιξη του δημόσιου χρέους όπως προβλέπεται από το ΔΝΤ, δεν μπορεί παρά να προβληματίζει το ΟΕΕ. Το δημόσιο χρέος θα ανέλθει στο 139% του ΑΕΠ το 2013, το έτος δηλαδή που προβλέπεται να σταματήσει η δανειοδότηση της ελληνικής οικονομίας από την «τρόικα». Το γεγονός της αυξητικής τάσης του δημόσιου χρέους σε συνδυασμό με την δήλωση του επικεφαλής της αντιπροσωπείας του ΔΝΤ στην χώρα μας, κ. Τόμπσεν, ότι «το πραγματικό πρόβλημα της Ελλάδας δεν είναι το δημόσιο χρέος, αλλά οι διαρθρωτικές αδυναμίες της ελληνικής οικονομίας», δημιουργούν εύλογες απορίες για το κατά πόσο πραγματική ήταν η απειλή της χρεοκοπίας της Ελλάδας και το κατά πόσο το Μνημόνιο υιοθετήθηκε για την διάσωση της ελληνικής οικονομίας ή για τη διάσωση των δανειστών της. 24. Μισθοί Παραγωγικότητα Ανταγωνιστικότητα: Η Έκθεση του ΟΕΕ παρουσιάζει τα στοιχεία που δείχνουν ότι η παραγωγικότητα της εργασίας στην Ελλάδα αυξανόταν, κατά τη διάρκεια των τελευταίων 15 ετών, με ρυθμούς σημαντικά υψηλότερους σε σχέση με την Ε.Ε. -15. (2,9% στην Ελλάδα, 1,2 στην Ε.Ε. -15 για την περίοδο 1995 2009). Αυτή η σύγκλιση του επιπέδου παραγωγικότητας δεν μπορούσε να μην συνοδεύεται και από μια ανάλογη σύγκλιση των μισθών. Ωστόσο, αν και η σύγκλιση των μισθών ήταν βραδύτερη από τη σύγκλιση των επιπέδων παραγωγικότητας, το γεγονός αυτό δεν επέλυσε τα προβλήματα της οικονομίας. Κατά την ίδια περίοδο, και παρά τη σημαντική αύξηση της κερδοφορίας και τη μείωση των φορολογικών συντελεστών, ο ρυθμός αύξησης των επενδύσεων υστερεί (κατά την περίοδο 1995 2008 ο ρυθμός μεταβολής τους είναι στην Ελλάδα 2,7%, στην Ισπανία 3,7%, στην Πορτογαλία 4,1% και στην Ιρλανδία 4,4%). 25. Άνιση, άδικη και στρεβλή δημοσιονομική προσαρμογή. Οι αναδιανεμητικές και υφεσιακές λειτουργίες της πολιτικής του «Μνημονίου» επιτείνονται από τον τρόπο με τον οποίο επιχειρείται η δημοσιονομική προσαρμογή. Το ΟΕΕ όχι μόνο διαφωνεί αλλά και εκφράζει την έντονη ανησυχία του ιδιαίτερα για το γεγονός ότι η αύξηση των φορολογικών εσόδων επιχειρείται κυρίως μέσω των ισοπεδωτικών και κοινωνικά άδικων έμμεσων φόρων, με αποτέλεσμα η σχέση έμμεσων - άμεσων φόρων να αυξάνει δραματικά υπέρ των πρώτων. Ενδεικτικά αναφέρουμε πως για το 2010, σύμφωνα με τον προϋπολογισμό που ψήφισε η Βουλή, αναμενόταν μία βελτίωση της αναλογίας έμμεσων προς άμεσους φόρους, αφού τα φορολογικά έσοδα που αναμένονταν από τους πρώτους υπολογίζονταν στο 43,8% των συνολικών, ενώ για τους δεύτερους στο 56,2%. Η εφαρμογή του Μνημονίου όμως δημιούργησε μία άλλη πραγματικότητα. Μόλις το 39,4% των φορολογικών εσόδων θα προέρχεται από άμεσους φόρους για το 2010, ενώ το 60,6% από έμμεσους. Συνεπώς, η επιβάρυνση της αύξησης των φορολογικών εσόδων, έπεσε ακόμα μία φορά στους ώμους των χαμηλών εισοδημάτων. Τέλος, η επιχειρούμενη μείωση των δαπανών γίνεται κυρίως, αν όχι αποκλειστικά, σε βάρος των μισθών των δημοσίων υπαλλήλων και των κοινωνικών δαπανών, με ταυτόχρονη διατήρηση ή και επιδείνωση των συνθηκών που δημιουργούν τη σπατάλη και την κοινωνική αναποτελεσματική λειτουργία της δημόσιας διοίκησης. Οι μισθοί και οι συντάξεις του δημοσίου μειώνονται το 2011 κατά 2,6%, ακολουθώντας 16

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟ μία μείωση το 2010 της τάξης του 10%. Αντίστοιχα οι δαπάνες για ασφάλιση, περίθαλψη και κοινωνική προστασία περικόπτονται το 2011, την στιγμή που ήδη από το 2010 είχαν μειωθεί σημαντικά. 26. Το ΟΕΕ επισημαίνει τη μείωση των δημόσιων επενδύσεων, η οποία μάλιστα μείωση προβλέπεται από το «Μνημόνιο» να συνεχισθεί και πέραν του 2013, ως το 2015 τουλάχιστον (3.9% του ΑΕΠ το 2013, 2.5% το 2014 και 1.9% το 2015, σύμφωνα με το ΔΝΤ). Η μείωση αυτή θα επηρεάσει αρνητικά το ρυθμό μεγέθυνσης, την απασχόληση καθώς και το απόθεμα και την ποιότητα των υποδομών (σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του ΟΕΕ η μείωση των δημόσιων επενδύσεων την περίοδο 2009-2015 θα επηρεάσει το ΑΕΠ περίπου κατά 8.5%). Το ΟΕΕ θεωρεί εξαιρετικά αρνητικό να μειώνονται οι μισθοί στο όνομα της ανταγωνιστικότητας και ταυτόχρονα να μειώνονται οι πόροι για υποδομές, που είναι βασικός προσδιοριστικός παράγοντας της τελευταίας. 27. Διεύρυνση των ανισοτήτων και της φτώχειας. Το ΟΕΕ με ανησυχία διαπιστώνει την επιδείνωση των εισοδηματικών ανισοτήτων και της φτώχειας στην Ελλάδα, ακόμα και πριν από την κρίση. Με βάση τα επίσημα στατιστικά στοιχεία το 20% του πληθυσμού της Ελλάδας το 2008 βρισκόταν κάτω από το χρηματικό όριο της φτώχειας, την στιγμή που για την ΕΕ-15 το ποσοστό αντιστοιχούσε στο 15% του πληθυσμού. Κάτι ανάλογο ισχύει και για τις εισοδηματικές ανισότητες, αφού η Ελλάδα είχε έναν από τους υψηλότερους δείκτες ανισοκατανομής Gini στην Ευρωπαϊκή Ένωση (33 έναντι 30 της ΕΕ-15). Επίσης, ο δείκτης που εξετάζει το μερίδιο του πλουσιότερου 20% του πληθυσμού και το συγκρίνει με το φτωχότερο 20% του πληθυσμού ανέρχεται στο 5,9 για την Ελλάδα το 2008, έναντι 4,9 για την ΕΕ-15. Ιδιαίτερα ανησυχητική για την χώρα μας είναι η πτυχή της φτώχειας που αναφέρεται στους «εργαζόμενους φτωχούς». Το ποσοστό των εργαζομένων στην Ελλάδα που βρίσκονται κάτω από το όριο της φτώχειας για το 2008 ήταν 14% έναντι 8% στην ΕΕ-15, ενώ ο κίνδυνος φτώχειας για τους μερικώς απασχολούμενους είναι εξαιρετικά υψηλός για την Ελλάδα (24%) σε σχέση με την ΕΕ-15 (11%). Ιδιαίτερη προσοχή πρέπει επίσης να δοθεί στις αυξητικές τάσεις που παρουσιάζει η παιδική φτώχεια στη χώρα μας. Το ΟΕΕ προβαίνει στην εκτίμηση ότι οι πολιτικές που ακολουθούνται στα πλαίσια του Μνημονίου θα επιδεινώσουν σημαντικά την ήδη εύθραυστη κοινωνική συνοχή και θα διευρύνουν τις ανισότητες και την φτώχεια. Η αύξηση της ανεργίας, η μείωση μισθών και συντάξεων, η επίπτωση της αύξησης των τιμών στα χαμηλότερα εισοδηματικά στρώματα σε σχέση με τα υψηλότερα και κυρίως η αναποτελεσματικότητα του κοινωνικού κράτους στην καταπολέμηση της φτώχειας και των ανισοτήτων δημιουργούν ένα εκρηκτικό μείγμα στα θεμέλια της ελληνικής κοινωνίας. 28. Το άνοιγμα κλειστών επαγγελμάτων δεν μπορεί να θεωρηθεί ως απάντηση στο έλλειμμα ανάπτυξης. Η Έκθεση του ΟΕΕ δεν επιβεβαιώνει τις εκτιμήσεις, σύμφωνα με τις οποίες το άνοιγμα των κλειστών επαγγελμάτων και άλλες συναφείς αλλαγές θα επιφέρουν αύξηση του ΑΕΠ κατά 13 και περισσότερες ποσοστιαίες μονάδες, όπως συχνά αναφέρεται από κυβερνητικούς και άλλους παράγοντες. Η Έκθεση του ΟΕΕ τεκμηριώνει ότι οι ισχυρισμοί αυτοί είναι αβάσιμοι και δεν έχουν επιστημονική θεμελίωση. Η αντιμετώπιση του αναπτυξιακού προβλήματος είναι αλληλένδετη με την αντιμετώπιση του κοινωνικού προβλήματος, τη στροφή στην «πραγματική οικονομία» και την αντιμετώπιση γενικότερα των αιτιών που οδήγησαν στην κρίση. 17

Νέες κατευθύνσεις πολιτικής 29. Νέο υπόδειγμα ανάπτυξης. Το ΟΕΕ υποστηρίζει την αυτονόητη αλήθεια ότι δεν μπορούμε να αντιμετωπίσουμε την κρίση χωρίς να υπερβούμε τις πολιτικές, τις πρακτικές και τις νοοτροπίες που οδήγησαν σ αυτήν. Η επιλογή όμως των νέων κατευθύνσεων πολιτικής δεν είναι μια αυτόματη διαδικασία ούτε μπορεί να γίνει ερήμην της κοινωνίας. Το ΟΕΕ θεωρεί αναγκαίο έναν ουσιαστικό δημόσιο διάλογο και προτίθεται να συμβάλει σ αυτόν με τις θέσεις και τις προτάσεις του. Στην κατεύθυνση αυτή εντάσσεται και η παρούσα έκθεση, η οποία τεκμηριώνει την άποψη που εξαρχής το ΟΕΕ υποστήριζε, ότι δηλαδή η αντιμετώπιση της κρίσης επιβάλλει αφενός άμεσα μέτρα ανάσχεσης της ύφεσης και της ανεργίας, αφετέρου μέτρα και αλλαγές που να θεμελιώνουν ένα νέο υπόδειγμα ανάπτυξης. Ένα υπόδειγμα το οποίο θα υπερβαίνει τα προβλήματα του παρελθόντος και ταυτόχρονα θα ενσωματώνει τα νέα δεδομένα και τις νέες απαιτήσεις μιας ανάπτυξης θεμελιωμένης με όρους αειφορίας και κοινωνικής δικαιοσύνης. Οι εξελίξεις στη χώρα μας αλλά και διεθνώς πιστοποιούν ότι η προστασία του περιβάλλοντος και η αντιμετώπιση της φτώχειας και της ανεργίας δεν θα έλθουν ποτέ ως αποτέλεσμα της ανάπτυξης, αν εξ αρχής δεν αποτελούν όρους, περιεχόμενο και δεσμεύσεις της τελευταίας. Ακριβώς γι αυτό, το ΟΕΕ υποστηρίζει ένα νέο υπόδειγμα ανάπτυξης, με κοινωνικούς και οικολογικούς όρους και δεσμεύσεις, ποσοτικά και χρονικά συγκεκριμένες, όσο αυτό είναι δυνατό. 30. Μακροχρόνιο σχέδιο κοινωνικής και οικονομικής ανάπτυξης. Το ΟΕΕ θεωρεί ότι η αντιμετώπιση της κρίσης, με το σύνθετο και πολυδιάστατο χαρακτήρα της, καθιστά αναγκαίο ένα συνολικό πολυετές, τουλάχιστον δεκαετές, σχέδιο οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης, το οποίο: Πρώτον, θα θέτει τις βάσεις για μια σταθερή, δυναμική και βιώσιμη στροφή στην πραγματική οικονομία, με στόχο την ενίσχυση της απασχόλησης και της παραγωγικής και τεχνολογικής βάσης της κοινωνίας. Δεύτερον, θα αντιμετωπίζει με τρόπο αποφασιστικό τις αιτίες που τροφοδοτούν το χρέος, με αιχμή μια πολιτική δίκαιης ανακατανομής των φορολογικών βαρών, άρσης των συνεπειών της άνισης διανομής και αναδιανομής των εισοδημάτων και ριζικής αλλαγής στη λειτουργία του κράτους και του ευρύτερου δημόσιου τομέα, με στόχο την αναδιάρθρωση και την αποφασιστική αύξηση της κοινωνικής αποτελεσματικότητας των δαπανών. Τρίτον, την ανακατανομή πόρων προς την παιδεία, την έρευνα και τις υποδομές καθώς και τη διεύρυνση του κοινωνικού κράτους. Τέταρτον, την αντιμετώπιση των αναγκών προστασίας του περιβάλλοντος και των κινδύνων από την κλιματική αλλαγή, ως προαπαιτούμενα και όχι επακόλουθα της αναπτυξιακής διαδικασίας. Πέμπτον, την καταπολέμηση της φτώχειας, της ανεργίας και του κοινωνικού αποκλεισμού. Τέλος, την αντιμετώπιση των προβλημάτων του συσσωρευμένου Δημόσιου Χρέους και τη συγκρότηση μιας νέας στρατηγικής για τη χρηματοδότηση της ανάπτυξης, με στόχο τη σχετική τουλάχιστον απεξάρτηση από το δανεισμό. 31. Το ΟΕΕ υποστηρίζει την ανάγκη να ενισχυθεί ο αναπτυξιακός ρόλος του προϋπολογισμού. Αντί της περικοπής του, το Πρόγραμμα Δημοσίων Επενδύσεων πρέπει να ενισχυθεί και παράλληλα να επαναξιολογηθούν και επανιεραρχηθούν τα έργα που έχουν ενταχθεί σ αυτό, ώστε να μειωθεί ο χρόνος 18

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟ έναρξης και ολοκλήρωσής τους. Επίσης το ΠΔΕ πρέπει να αποκτήσει πολυετή χαρακτήρα, να κωδικοποιηθεί και να εκσυγχρονιστεί το κανονιστικό του πλαίσιο. Σημαντική συμβολή στον αναπτυξιακό προσανατολισμό του προϋπολογισμού μπορεί να έχει η αναπροσαρμογή του ΕΣΠΑ, με στόχο την ενίσχυση της παραγωγικής βάσης και του ανθρώπινου δυναμικού, με προσανατολισμό των πόρων του σε τομείς παραγωγής γνώσης, τεχνολογικής έρευνας καθώς και σε παραγωγικά συμπλέγματα δραστηριοτήτων που μπορούν να λειτουργήσουν ως κινητήρες της ανάκαμψης. Επίσης η εφαρμογή συστημάτων αξιολόγησης της αναπτυξιακής και της κοινωνικής αποτελεσματικότητας των δαπανών, θα επιτρέψει την ορθολογική κατανομή τους και τη βελτίωση του αναπτυξιακού τους αποτελέσματος. 32. Άμεση ενίσχυση του φορολογικού μηχανισμού και της φορολογικής Διοίκησης. Το ΟΕΕ έχει από τον Ιανουάριο του 2010 επεξεργασθεί αναλυτικές προτάσεις για την αναμόρφωση του φορολογικού συστήματος, την αντιμετώπιση της φοροδιαφυγής, την αναβάθμιση του φοροεισπρακτικού και ελεγκτικού μηχανισμού και της φορολογικής διαχείρισης γενικότερα. Δυστυχώς το ΟΕΕ αγνοήθηκε κατά το σχεδιασμό της φορολογικής πολιτικής. Η μεγάλη υστέρηση των φορολογικών εσόδων, παρά την επιβολή νέων φόρων και την αύξηση του ΦΠΑ και η καταφυγή για μια ακόμη φορά στην πρακτική της «περαίωσης», δείχνει ότι η ανάγκη για μια δίκαιη φορολογική μεταρρύθμιση παραμένει και είναι ζωτική. Οι δυνατότητες για ένα φορολογικό σύστημα απλό, αποτελεσματικό, σταθερό και κοινωνικά δίκαιο υπάρχουν. Στην κατεύθυνση αυτή το ΟΕΕ θεωρεί επείγουσα ανάγκη την άμεση ενίσχυση του φοροελεγκτικού μηχανισμού και της φορολογικής διοίκησης, ώστε όντως αυτή η «περαίωση» να είναι πράγματι η τελευταία. 33. Αναπτυξιακός προσανατολισμός του τραπεζικού συστήματος. Το ΟΕΕ, στην περσινή Έκθεση επί του προϋπολογισμού αλλά και με άλλες μελέτες, υπογραμμίζει ότι οι τράπεζες δεν είναι και ούτε μπορούν να αντιμετωπίζονται ως κοινές κερδοσκοπικές επιχειρήσεις. Υπό τις τρέχουσες συνθήκες καθίσταται ακόμη πιο φανερό ότι οι τράπεζες συνιστούν «υποδομή» για ολόκληρη την οικονομία, και οι επιλογές τους, π.χ. ως προς την έκταση και τις κατευθύνσεις της πιστωτικής πολιτικής, έχουν άμεσες μακροοικονομικές επιπτώσεις. Το ΟΕΕ υποστηρίζει ότι οι τράπεζες και η λειτουργία τους πρέπει να τελούν υπό τον δημόσιο έλεγχο και εποπτεία με την έννοια ότι δημόσιες πολιτικές και εποπτικά πλαίσια πρέπει να διασφαλίζουν τον προσανατολισμό τους στην ενίσχυση της πραγματικής οικονομίας και την εξυπηρέτηση του δημόσιου συμφέροντος. Ένας τέτοιος προσανατολισμός επιβάλλει τη δημιουργία ενός ισχυρού δημόσιου πυρήνα μεγάλων τραπεζών, ως μια βάση αξιόπιστης εγγύησης των καταθέσεων, του συστήματος πληρωμών και της παροχής πιστώσεων, υπό τις εξαιρετικά επισφαλείς συνθήκες που έχουν διαμορφωθεί στην ελληνική οικονομία. Το ΟΕΕ θεωρεί επίσης και προτείνει να εξετασθεί η σκοπιμότητα ίδρυσης Δημόσιας Τράπεζας ειδικού σκοπού με στόχο τη διαχείριση της δημόσιας περιουσίας και του Δημόσιου Χρέους, καθώς και επενδυτικής τράπεζας, με στόχο την ευέλικτη και αποτελεσματική διαχείριση του ΕΣΠΑ και άλλων αναπτυξιακών πόρων και τη χρηματοδότηση της περιφερειακής ανάπτυξης και του γεωργικού τομέα. 34. Αναθεώρηση του Συμφώνου Σταθερότητας σε ένα Σύμφωνο ανάπτυξης, απασχόλησης και πραγματικής σύγκλισης: Το ΟΕΕ έχει και με προηγούμενες Εκθέσεις του ταχθεί κριτικά 19