ΜΙΑ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΣΤΑ ΟΡΕΙΝΑ ΤΗΣ ΚΑΒΑΛΑΣ 1922-1952 (σελίδες αυτοβιογραφίας)

1 ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΑΜΠΕΡΙΑΔΗΣ ΜΙΑ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΣΤΑ ΟΡΕΙΝΑ ΤΗΣ ΚΑΒΑΛΑΣ 1922-1952 (σελίδες αυτοβιογραφίας) Καβάλα, 1994

2

3 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ----------- ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ.σελ. 7-8 ΠΡΟΛΟΓΟΣ» 9 Κεφάλαιο Πρώτο: ΤΑ ΠΑΙΔΙΚΑ ΜΟΥ ΧΡΟΝΙΑ 1. Τα προσχολικά μου χρόνια....» 11-12 2. Στο Δημοτικό Σχολείο...» 12-13 3. Οθάνατος του πατέρα μου......»...14-16 4. Συνέχεια και τέλος των σχολικών μου χρόνων στο Δημοτικό Σχολείο...» 17-18 5. Μια Κυριακάτικη μέρα στο χωριό.» 18-19 -------------- Κεφάλαιο Δεύτερο: ΤΑ ΕΦΗΒΙΚΑ ΜΟΥ ΧΡΟΝΙΑ 1. Εμπειρίες από τα σχολικά χρόνια του Δημοτικού.» 20-23 2. Στο βουνό σαν τσομπάνης.» 23-28 3. Σκληρές συνθήκες ζωής.» 28-31 4. Απόρριψη πρότασης πρόσληψης ως βοηθού στο Γαλλικό Προξενείο Καβάλας.» 31-32

4 5. Η ζωή μου ως βουκόλος» 32-37 6. Εργάτης στα καπνά, στο δημόσιο δρόμο, στα ασβεστοκάμινα» 37-42 7. Η ζωή στο χωριό στα τελευταία προπολεμικά χρόνια 1937-1940...» 43-47 8. Παραμονές πολέμου...» 47-50 -------------- Κεφάλαιο Τρίτο: ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ 1. Οι συνέπειες του πολέμου στην περιοχή μας.» 51-52 2. Σκληρή εργασία για τη σπορά του σιταριού στο χωριό μας, στον Γέροντα και στη Νέα Κώμη.» 52-54 3. Το χωριό μας στην πολεμική ζώνη Κατάρρευση και διάλυση του στρατού μας...» 54-56 Κεφάλαιο Τέταρτο: Η ΒΟΥΛΓΑΡΙΚΗ ΚΑΤΟΧΗ 1941-44 1. Απαρχές της Βουλγαρικής κατοχής.σελ. 57-59 2. Η αποτυχημένη απόπειρα της φυγής μου στην Θεσσαλονίκη.» 59-60 3. Η Βουλγαρική κατοχή σε εξέλιξη.» 60-65 4. Η περιπέτεια μου το βράδυ στις 2 Μαρτίου του1942...» 65-69 5. 0 γάμος της αδελφής μου Σοφίας..» 69-70 -------------- Κεφάλαιο Πέμπτο: ΣΤΑ ΒΟΥΛΓΑΡΙΚΑ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΑ ΕΡΓΑΤΙΚΑ ΤΑΓΜΑΤΑ 1. Η απαγωγή μου στη Βουλγαρία και η ένταξή μου στα εργατικά τάγματα σελ. 71-88 2. Η ζωή στην ομηρία - Παραινέσεις του Λοχαγού μας..» 89-96 3. Αποδράσεις συναδέλφων.» 97-104 4. Ο τραυματισμός μου στη δουλειά Εγκατάλειψη Αυτοεγχείρηση...»...105-109 5. Προσπάθεια εκμάθησης της Βουλγαρικής γλώσσας..»...109-112 6. Οι σκληρές συνθήκες ζωής στα εργατικά τάγματα Η συνέχεια των δεινών»...112-126 7. Σύλληψη φυγάδων και ο άγριος ξυλοδαρμός τους.»...126-138

5 8. Επιστροφή στις οικογένειές μας με εικοσαήμερη άδεια...» 138-139 9. Οι σχέσεις με τους αλλόφυλους συναδέλφους μας...» 139-142 10. Οι σχέσεις μου με τον αξιωματικό Πέτερ Στογιάνωφ...» 142-143 11. Το ακμαίο ηθικό των συναδέλφων και γενικά του Ελληνικού στοιχείου» 144-152 12. Απελευθέρωση και επιστροφή στην οικογένειά μου - Συμπεράσματα.» 152-160 ------------- Κεφάλαιο 'Εκτο: Η ΚΑΤΟΧΗ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ 1942-1943 1. Οι σκληρές συνθήκες κατοχής τον χειμώνα του 1942-1943..» 161-166 2. Εμφάνιση και δράση της αντάρτικης ομάδας του Γεωργίου Παπαστάμου - Αντιδράσεις του εχθρού..» 166-171 3. Η δράση των Βουλγαρικών μεταβατικών αποσπασμάτων.» 171-177 4. Κρίσεις και συμπεράσματα για τον τρόπο ζωής μας το 1943 σελ. 178-180 ------------- Κεφάλαιο 'Εβδομο: Η ΚΑΤΟΧΗ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 1944 1. Η κατοχή το πρώτο εξάμηνο του 1944...» 181-189 ------------- Κεφάλαιο Όγδοο: ΣΤΟ ΒΟΥΝΟ ΩΣ ΑΝΤΑΡΤΗΣ 1. Στο βουνό ως αντάρτης.» 190-250 ------------- Κεφάλαιο 'Ενατο: ΕΑΟΜΟΚΡΑΤΙΑ 1. Η μεταβατική περίοδος από την αποχώρηση των Αρχών Κατοχής μέχρι την άφιξη των Ελληνικών αρχών ΕΑΜΟΚΡΑΤΙΑ.σελ. 251-260 2. Η υπηρεσία μου ως δάσκαλος.....» 260-267 3. Η συμβολή μου στη ματαίωση εκτοπισμού των κατοίκων της περιοχής μας, λόγω των ανταρτών...» 267-279 4. Η εισαγωγή μου στην Εμπορική Σχολή Καβάλας..» 279-298 ------------- Κεφάλαιο Δέκατο: ΜΕΤΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1945-1949 1. Στην Καβάλα ως μαθητής της Εμπορικής Σχολής..σελ..299-303 2. Οι συνθήκες διαβίωσης μου στην Καβάλα τα έτη 1945-1947»...303-306

6 3. Σκιαγράφηση των καθηγητών μου στην Εμπορική Σχολή- Η φοίτηση και αποφοίτηση μου» 307-317 4. Στους Συνεταιρισμούς ως λογιστής..» 317-320 5. Η ζωή μου στα χρόνια της ανταρσίας 1947-1949.» 320-345 6. Στους Συνεταιρισμούς της περιοχής της Γραβούνας-Νέστου ως λογιστής...» 345-350 -------------- ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ 1. Η επίσκεψή μου στην Αξιούπολη του Κιλκίς...» 351-352 2. Βίος και πολιτεία του Παπά Μιχαήλ Βασιλειάδη.» 352-355 3. Η σύλληψη και τα άγρια βασανιστήρια του αδελφού μου Νικόλαου από τον δυνάστη.» 355-360 4. Η πρώτη γνωριμία με την αδελφή μου Δέσποινα στη Λάρισα» 360-364 5. Η ζωή μου στο στρατό» 364-367 6. Πως πήρα το Πιστοποιητικό Κοινωνικών Φρονημάτων για να προσληφθώ στην Εθνική Τράπεζα.» 368-371 7. Επίλογος, αυτοβιογραφική σύνοψη...» 371-372 ------------

7 ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ. Όταν παρέλαβα τα πρώτα χειρόγραφα της έκδοσης που κρατάτε στα χέρια σας, η πρώτη μου σκέψη ήταν ότι σχεδόν τετρακόσιες σελίδες ενός αυτοβιογραφικού κειμένου αποθαρρύνει τον σημερινό βιαστικό και αγχώδη αναγνώστη. Με μικρή λοιπόν προκατάληψη ξεκίνησα το διάβασμα και δεν χρειάστηκε να προχωρήσω παρά μόνο στις πρώτες λίγες σελίδες για να διαπιστώσω πόσο άδικη ήταν η αρχική μου εκτίμηση. Οι αρετές του βιβλίου δεν ήταν στον περίτεχνο λόγο, στα έξυπνα ευρήματα και στην πρωτοτυπία του θέματος ή σε ότι άλλο θα μπορούσε να θεωρηθεί προσόν για ένα έργο περιγραφικό-αυτοβιογραφικό. Αντίθετα, ο συγγραφέας δεν είναι λογοτέχνης, αλλά ένας προσεκτικός παρατηρητής των γεγονότων και ένας βαθύς και αποστασιοποιημένος, όσο η ανθρώπινη φύση το επιτρέπει, μελετητής και λάτρης της ιστορίας του τόπου μας,. Ο λόγος του λοιπόν είναι λιτός, δωρικός θα έλεγα, πολλές φορές απλοϊκός, αλλά ρωμαλέος, άμεσος, με τη δύναμη της έκφρασης των απλών ανθρώπων που αποπνέει γνησιότητα συναισθημάτων και ειλικρίνεια στην παρουσίαση των περιγραφόμενων γεγονότων και καταστάσεων. Θεώρησα λοιπόν ότι τέτοιου είδους γραφτά, που στέκονται μακριά από κομματικές σκοπιμό- τητες και φωτίζουν με τόσο καθαρό τρόπο γεγονότα μιας βασανισμένης τριακονταετίας, ήταν χρέος μας να τα παρουσιάσουμε, ιδιαίτερα όταν περιέχουν εξαιρετικού ενδιαφέροντος πληροφορίες, μη προσωπικού χαρακτήρα, όπως : - Η ζωή των αγροτικών προσφυγικών οικογενειών κατά τους πρώτους χρόνους της εγκατάστασής τους στη νέα πατρίδα τους και ιδιαίτερα στα ορεινά της Ανατ. Μακεδονίας. - Ο πόλεμος του 1940-41 και πως βιώθηκε στα χωριά μας. - Η Βουλγάρικη κατοχή 1941-44, με πλήρη περιγραφή γεγονότων και καταστάσεων. - Η ζωή και τα βάσανα των ομήρων στα Βουλγαρικά τάγματα εργασίας (ντουρντουβάκια). - Το αντιστασιακό κίνημα και το αντάρτικο στα Βορειανατολικά ορεινά της περιοχής μας κατά τη διάρκεια της Βουλγαρικής κατοχής. - Η απελευθέρωση των περιοχών με την αποχώρηση των Βουλγάρων και η μεταβατική περίοδος της διοίκησης από το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ., μέχρι την οργάνωση των αρχών - Τα δύσκολα χρόνια του εμφυλίου, στην περιοχή μας και η αρχή της ανασυγκρότησης της ζωής και του κράτους. Μια περίοδος πραγματικά δύσκολη, δυσκολότερη και από την κατοχή, που σημάδεψε τη ζωή των ανθρώπων αυτής της γενιάς. Πιστεύω ότι το βιβλίο που σας παρουσιάζουμε αποτελεί έναν θησαυρό απροκατάληπτων πληροφοριών οι οποίες πηγάζουν μέσα από τα βιώματα και τις πραγματικά ενδιαφέρουσες περιπέτειες του συγγραφέα. Δεν μπορούμε να το χαρακτηρίσουμε ως ιστορικό βιβλίο, είναι όμως αναμφισβήτητα πηγή, διότι όλα τα περιγραφόμενα γεγονότα προέρχονται από την άμεση αντίληψη και προσωπικά

βιώματα του συγγραφέα, ο οποίος μάλιστα αποφεύγει να εκφέρει κρίσεις, αποστασιοποιούμενος και αφήνοντας στον αναγνώστη να βγάλει τα συμπεράσματά του. Με τις σκέψεις αυτές το Ιστορικό & Λογοτεχνικό Αρχείο Καβάλας αποφάσισε την έκδοση, την οποία δεν αμφιβάλουμε καθόλου ότι θα την βρείτε όχι μόνον ενδιαφέρουσα αλλά και απολαυστική. Για το Ιστορικό & Λογοτεχνικό Αρχείο Καβάλας Ο Πρόεδρος Νίκος Ρουδομέτωφ Ο συγγραφέας Παναγιώτης Αμπεριάδης μας έχει δώσει και ένα εξαιρετικό, καθαρόαιμο ιστορικό βιβλίο, με τον τίτλο «Η ΑΝΑΤ. ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΤΟ 1941 ΚΑΙ Η ΕΞΕΓΕΡΣΗ ΤΗΣ ΔΡΑΜΑΣ», το οποίο κυκλοφόρησε στα 1998 από τον εκδοτικό Οίκο των Αφών Κυριακίδη. Θα πρέπει να προσθέσουμε ασκόμη ότι το Ιστορικό & Λογοτεχνικό Αρχείο Καβάλας προετοιμάζει την έκδοση και άλλων ιστορικών εργασιών του ακαταπονητου ερευνητή και συγγραφέα. 8

9 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Παραδίδοντας στην δημοσιότητα τα απομνημονεύματά μου, της δραματικής περιόδου των ετών 1920-1950 αισθάνομαι την ανάγκη να απολογηθώ στον φίλο αναγνώστη, καθώς έτσι είδα τα κοσμοϊστορικά γεγονότα αυτής της περιόδου από τη δική μου σκοπιά και πως τα ιδανικά και οι σκέψεις μου είναι έτσι όπως τα παραθέτω, στις όχι και τόσο ιδανικές συνθήκες της προπολεμικής περιόδου. Πιστεύω πως η αφήγησή μου απεικονίζει την πραγματικότητα εκείνης της εποχής. Τα γεγονότα που περιγράφονται είναι αυθεντικά και οι διάφορες κριτικές μου πάνω σ' αυτά, όπου υπάρχουν, αντικατοπτρίζουν τις πεποιθήσεις μου, πεποιθήσεις που με την πάροδο των ετών έχουν μεταβληθεί και ξεπεραστεί από τα γεγονότα. Σε κάποια κεφάλαια βρέθηκα στην ανάγκη να παρουσιάσω την δράση ορισμένων πρωταγωνιστών της εποχής με τα αρχικά των ονοματεπωνύμων τους και αυτό από σεβασμό στη μνήμη τους (όλοι σχεδόν έχουν φύγει από τη ζωή), αλλά και να διαφυλάξω την τιμή και την υπόληψη των απογόνων τους που σήμερα διαπρέπουν σε όλους τους τομείς της κοινωνικής δραστηριότητας. Η δράση μου έτσι όπως εκτίθεται στις σελίδες του βιβλίου, με κάθε ειλικρίνεια, ο χειρισμός των διαφόρων περιπτώσεων, η λύση πολλών απ' αυτές και γενικά όλη μου η ζωή επαφίεται στην κρίση, θετική ή αρνητική του αναγνώστη. Α Απευθύνομαι ιδιαίτερα στους κληρονόμους μου και γενικά στις νεότερες γενιές, με την παράκληση, αφού διαβάσουν το βιβλίο αυτό, αν χρειαστεί και αν κάποτε αντιμετωπίσουν παρόμοιες καταστάσεις (περίπτωση την οποία απεύχομαι), να έχουν υπόψη τους τα γεγονότα που περιγράφονται στο βιβλίο αυτό, καθώς και το χειρισμό τους, όπως ακριβώς και o συγγραφέας είχε υπόψη του παρόμοιες ιστορίες από τα δεινοπαθήματα των προγόνων του στον Πόντο. Καβάλα, Μάρτιος 1994.

10

11 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ τα παιδικά μου χρόνια 1. Τα προσχολικά μου χρόνια Γεννήθηκα σε ένα αρκετά μεγάλο χωριό, τον Λαχανά της περιφέρειας της Τρίπολης του Πόντου, στα 1920 ή 1921 σε ημερομηνία άγνωστη, γιατί τότε σε εκείνα τα μέρη εξ αιτίας της ανώμαλης κατάστασης, δεν τηρούνταν Δημοτολόγια. Από το χωριό μου δεν έχω καμιά απολύτως ανάμνηση. Θυμάμαι όμως σαν σε όνειρο, ίσως και από τις κατοπινές αφηγήσεις της μητέρας μου, πως επί τρεις μέρες έμεινα αβοήθητος και απροστάτευτος δίπλα σε ένα τζάκι, ανακατεύοντας τις στάχτες, σχεδόν νηστικός, χωρίς καμιά φροντίδα. Η μητέρα μου με εγκατέλειψε εκεί για να αφοσιωθεί στη σωτηρία του πατέρα μου, που είχε πιαστεί από τις Τουρκικές αρχές, σαν επαναστάτης, για προληπτικούς λόγους. Την σκηνή αυτή, αν και ζωηρή, δεν μπόρεσα να την αναπαραστήσω ούτε και αργότερα, όταν ύστερα από 60 χρόνια ευτύχησα να επισκεφτώ τη γενέτειρα μου, στο ίδιο μέρος όπου ήταν άλλοτε το σπίτι μας. 'Ημουν περίπου 2 χρονών, όταν αναγκάστηκαν οι γονείς μου να εγκαταλείψουν τα μέρη τους και να καταφύγουν στην Ελλάδα. Σε αυτή την περίπτωση θυμάμαι τους κλυδωνισμούς του πλοίου κάπως εντονότερα. 'Ισως σ' αυτό να συντέλεσε και η ηλικία μου. Από τη διετή περίπου παραμονή μας στην Ακράτα της Πελοποννήσου θυμάμαι περισσότερα γεγονότα. Την ουζοποσία, τη χαρτοπαιξία και τα νεύρα του πατέρα μου που συνήθως ξεσπούσε στη μητέρα μου. Σ' αυτό συνέτεινε βέβαια όχι τόσο το βίαιο του χαρακτήρα του, αλλά κυρίως οι άθλιες συνθήκες διαβίωσής μας. 'Ετσι, στα τέλη του 1924 μετακόμισαν από την Παλιά Ελλάδα και εγκαταστάθηκαν στο χωριό Σκοπός, κοντά στον Κεχρόκαμπο Καβάλας. Η ζωή στο χωριό αυτό ήταν ακόμη πιο δύσκολη. Τα βοηθήματα της Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων αποτελούσαν τον κύριο πόρο ζωής μας, αλλά αυτά και ανεπαρκή ήταν και δε χορηγούνταν τακτικά. Οι γονείς μου προσπάθησαν να βελτιώσουν τους όρους διαβίωσής τους, αλλά αυτό ήταν δύσκολο, γιατί τους έλειπαν όλα τα μέσα, αροτριώντα ζώα, σπόροι, γεωργικά εργαλεία. Παρ' όλα αυτά με την πολύ σκληρή δουλειά κατάφεραν σιγά-σιγά να στήσουν το νοικοκυριό τους - δυστυχώς δούλευε μόνο η μητέρα μου, γιατί o πατέρας μου εκτός του ότι δεν είχε χειρωνακτικές ικανότητες για τις γεωργικές εργασίες ήταν επί πλέον και ανάπηρος στο δεξί του χέρι, καθώς είχε τραυματιστεί στον Πόντο από άτακτα στρατεύματα του Κεμάλ. 'Ετσι, ύστερα από λίγα χρόνια το 1927 η κατάσταση μας στο χωριό είχε βελτιωθεί, με παραγωγή σε καλαμπόκια όχι βέβαια αυτάρκη και λίγα ζώα Αυτά όμως δεν ήταν αρκετά για τη διαβίωσή μας, καθώς εκείνα τα χρόνια ήταν πολύ

δύσκολα. Κρατική μέριμνα, εκτός από αυτά που έδινε η Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων, δεν υπήρχε και η ίδια δεν τα προμηθεύονταν όλα αυτά από το Κράτος, αλλά από κάποιους ανεξάρτητους οργανισμούς του εξωτερικού και από εισφορές διάφορων φιλανθρωπικών οργανώσεων. Η κοινωνική πρόνοια ήταν τελείως άγνωστη, οι γιατροί και τα φάρμακα επίσης άγνωστα, εκτός από την κινίνη για την αντιμετώπιση της ελονοσίας που και αυτή ήταν νοθευμένη με σιτάλευρο, όπως αποδείχτηκε αργότερα. Τα σχολεία ήταν υποτυπώδη, αλλά με έμπειρο και δοκιμασμένο προσωπικό, από πρόσφυγες δασκάλους οι οποίοι ήρθαν από τον Πόντο. 'Ετσι, με την παντελή απουσία του κράτους από τη ζωή των χωρικών που άνετα μπορώ να πω ότι είχαν αφεθεί στην τύχη τους, κυλούσαν τα χρόνια, δύσκολα αλλά και ρομαντικά, βρισκόμενοι σε οικτρή οικονομική κατάσταση και ανεπάρκεια, όσον αφορά τα προϊόντα που παρήγαγαν οι χωρικοί. Όταν λοιπόν οι χωρικοί με τους διάφορους χειρισμούς εξασφάλιζαν το καλαμπόκι της χρονιάς, λίγο αλάτι, λάδι και καμιά παστή σαρδέλα, επιδίδονταν σε χορούς, γλέντια και διασκεδάσεις. 2. Στo δημοτικό σχολείο 'Ημουν ηλικίας έξι ετών προς το έβδομο, όταν ο πατέρας μου που είχε μια απέραντη αγάπη για τα γράμματα με οδήγησε στο Δημοτικό Σχολείο του χωριού τον Σεπτέμβριο του 1927. Το σχολείο ήταν μονοτάξιο, αν και είχε περίπου σαρανταπέντε μαθητές. Αλλά και αργότερα, όταν είχε περισσότερους μαθητές, πάλι παρέμεινε μονοτάξιο. Δάσκαλο είχαμε τον Γεώργιο Χρηματόπουλο, ο οποίος είχε προϋπηρεσία στην Τουρκία, ήταν έμπειρος, εργατικός, αποδοτικός αλλά και αρκετά αυστηρός. Βέβαια τότε δεν υπήρχαν τα σημερινά προγράμματα διδασκαλίας. Χωρίς βοηθητικά βιβλία, μόνο με το αναγνωστικό- τότε στην Α' τάξη χρησιμοποιούσαν το αναγνωστικό του "Ήλιου"- και τετράδια κακής ποιότητας, οι δάσκαλοι των χρόνων εκείνων στάθηκαν στο ύψος τους σαν πραγματικοί ήρωες. Ως μέσο τιμωρίας χρησιμοποιούσαν τη βέργα, το ραβδί και στην καλύτερη περίπτωση το χάρακα. Δοκίμασα πολλές φορές και τα τρία αυτά "σωφρονιστικά μέσα", ήταν αρκετά οδυνηρά, αλλά και η αλήθεια να λέγεται, αποδοτικά. Στην πρώτη τάξη του Δημοτικού Σχολείου, δεν τα πήγαινα και τόσο καλά στα γράμματα. Δεν άργησα λοιπόν να απουσιάζω από το σχολείο, για να αποφύγω την εξέταση των μαθημάτων. Φυσικά με αντιλήφθηκε ο δάσκαλος και ενημέρωσε αμέσως τον πατέρα μου. Τότε άρχισαν και οι δύο να με προσέχουν, με συλλάμβανε ο πατέρας μου και με οδηγούσε στον δάσκαλο. για τιμωρία μου έδινε είκοσι με τριάντα χτυπήματα στις παλάμες των χεριών μου. Θυμάμαι ένα απόγευμα που με καταδίωκε ο πατέρας μου για να με πιάσει και να με οδηγήσει στο σχολείο. Αντιπαθούσα τα γράμματα, καθώς και τις παιδαγωγικές μεθόδους με τις οποίες διδάσκονταν, με χάρακες και ραβδιά. 'Εφυγα, τρέχοντας με όλη τη δύναμη των ποδιών μου, μάλιστα μια χωριανή μας η Ελισάβετ Τουμανίδου μου φώναζε να προφυλαχθώ, αλλά κάνοντας μια αναστροφή έπεσα πάνω σε έναν άλλο χωριανό μας που με έπιασε, με ακινητοποίησε και με παρέδωσε στον πατέρα μου, ο οποίος ύστερα από ένα γερό ξυλοκόπημα με παρέδωσε στον δάσκαλο για 12

τιμωρία. Δεν αισθάνομαι μίσος για τον πατέρα μου ή για το δάσκαλό μου, καθώς αυτός ήταν ο τρόπος του τότε παιδαγωγικού συστήματος. Παρ' όλα αυτά πήρα προαγωγή στη Β' τάξη με βαθμό που δε θυμάμαι, πάντως ήταν αρκετά ικανοποιητικός. 'Ετσι εφαρμόζονταν το υπάρχον «σωφρονιστικό σύστημα»: οι ξυλοδαρμοί με χάρακα στις παλάμες ή με βέργα στο υπόλοιπο σώμα ήταν τα μόνα μέσα για τη τιμωρία των μαθητών. Με αυτήν την ευκαιρία αξίζει να αναφερθεί η περίπτωση ενός δασκάλου, του Κιντζονίδη από το Ζυγός Καβάλας, που λίγα χρόνια αργότερα βρέθηκε πρόσφυγας στη Γερμανοκρατούμενη Θεσσαλονίκη, καταδιωκόμενος από τους Βούλγαρους. Εκεί, σε κακά χάλια και ενώ πήγαινε να εργαστεί στα χωράφια, έπεσε πάνω σε μία Γερμανική περίπολο. Την περίπολο την αποτελούσαν Γερμανοντυμένοι 'Ελληνες με αρχηγό ένα Γερμανό υπαξιωματικό. 'Ενας από την ομάδα της περιπόλου τον κάλεσε κοντά του και με αυστηρό ύφος τον ρώτησε αν τον γνωρίζει: «- Όχι κύριε απάντησε ο δάσκαλος τρέμοντας από φόβο. - Πως, του απάντησε ο Γερμανοντυμένος. Είμαι ο Ιορδάνης από το Ζυγός. Σε είχα δάσκαλο. Θυμάμαι το ξύλο που μου έδωσες. Ήρθε η ώρα να σου το ανταποδώσω. - Ιορδάνη παιδί μου, τον παρακάλεσε ο δάσκαλος, ήμουν υποχρεωμένος να σου μάθω γράμματα. Δεν τα έπαιρνες. Τι να έκανα; Τέτοιο ήταν τότε το σωφρονιστικό σύστημα. Έχω οικογένεια και όπως βλέπεις είμαι σε άσχημη κατάσταση, ο Θεός να σε φωτίσει. -Πήγαινε του είπε ο μαθητής του. Δε θα σε πειράξω. - Μα παιδί μου, του απάντησε ο δάσκαλος. Ήδη με σκότωσες με τη συμπεριφορά σου. Ο δάσκαλος απομακρύνθηκε. Από τον τρόμο που δοκίμασε δεν έζησε πολύ». Τα χρόνια περνούσαν και ήταν πολύ δύσκολα για μας. Θυμάμαι, όταν ήμουν παιδί ακόμη 6-8 χρονών, τους μεγάλους που συζητούσαν για τα οικονομικά, που ήταν τότε σε οικτρή κατάσταση. Τους ακούγαμε με ενδιαφέρον και δεν είναι υπερβολή αν πω ότι από τότε άρχισα να φοβάμαι το οικονομικό πρόβλημα. Είχαν δίκιο, το χωριό μας ήταν ορεινό και δεν είχε μεγάλη παραγωγή. Είχαμε ψωμί καλαμποκίσιο και εκείνο μόνο για έξι μήνες, τόση ήταν κατά μέσο όρο η παραγωγή μας. Για την υπόλοιπη χρονιά ή έπρεπε να πουλήσουμε κάποιο ζώο, ή να ξενοδουλεύουμε ή να ξενιτευτούμε. Γι' αυτό, από τον τρίτο ακόμη χρόνο της εγκατάστασης μας εκεί, άρχισαν οι συζητήσεις για την μετακόμιση μας σε άλλη γονιμότερη περιοχή. Βέβαια κοντά μας βρισκόταν o κάμπος της Χρυσούπολης, που εξασφάλιζε ύστερα από κοπιαστική εργασία τον επιούσιο, αλλά ήταν πολύ ανθυγιεινός, καθώς με τα έλη που υπήρχαν εκείνη την εποχή θέριζε η ελονοσία και η φυματίωση. Παρόλα αυτά το 1928 αρκετές οικογένειες μετανάστευσαν στον Αμυγδαλεώνα και στη Νέα Κώμη. Οι μεν πρώτες τελικά ρίζωσαν στον Αμυγδαλεώνα, ύστερα από πολλές περιπέτειες και στερήσεις, οι δε δεύτερες στη Νέα Κώμη, αφού θρήνησαν αρκετά θύματα από ελονοσία, οι υπόλοιπες επέστρεψαν και πάλι στο χωριό. Σαν επιστέγασμα αυτής της φτώχειας, κοντά στα άλλα ήρθε και η οικονομική κρίση του 1929 που τα αποτελέσματά της έγιναν πιο φανερά στα 1930-1933. 13

14 3. Ο θάνατος του πατέρα μου Στα 1929 ο πατέρας μου κατάφερε και διορίστηκε αγροφύλακας στο χωριό. 'Ηταν πολύ κοπιαστική δουλειά με σχεδόν μηδαμινό μισθό που ούτε αυτόν δεν λάμβαναν τακτικά, γιατί εξαιτίας της κρίσης τα Δημόσια Ταμεία ήταν κενά και οι υπάλληλοι πολλές φορές έκαναν έξι ή και περισσότερους μήνες για να πληρωθούν. Ο πατέρας μου, για να συντηρήσει την οικογένειά του(ήμασταν τότε τέσσερα παιδιά και μαζί με τους γονείς μου έξι άτομα), δρασκέλιζε τα βουνά και τα χωράφια, σχεδόν ολόκληρο το εικοσιτετράωρο για να προφυλάξει την αγροτική περιουσία των κατοίκων από κλοπές και διάφορες άλλες ζημιές σχεδόν ξυπόλυτος. Σαν υποδήματα είχαμε τότε τα τσαρούχια που τα φτιάχναμε οι ίδιοι από ακατέργαστο δέρμα βοδιού, αγελάδας ή αλόγου και τα φορούσαμε είκοσι μέρες, ώσπου να τρυπήσουν και είκοσι άλλες μέρες τρύπια, έως ότου φύγουν τελείως από τα πόδια μας. 'Ηταν εκτεθειμένος στον ήλιο και τη βροχή, στη ζέστη του καλοκαιριού και στο τρομερό κρύο του χειμώνα. Δεν ήταν λίγες οι φορές που περπατούσε ξυπόλυτος πάνω στα χιόνια, κινδυνεύοντας να πάθει παγοπληξία και κρυοπαγήματα. Οι άθλιες αυτές συνθήκες ζωής, αντί να περιορίσουν τον πατέρα μου, αντίθετα τον έκαναν να το ρίξει έξω, ο οποίος δεν πρόσεχε τον εαυτό του και συν τοις άλλοις ήταν δεινός χαρτοπαίχτης. Είχε μάλιστα στην τσέπη του πάντοτε μία τράπουλα και όταν έβρισκε παρέα καθόταν πάνω σε παγωμένες πέτρες στο ύπαιθρο και άρχιζαν την χαρτοπαιξία, με αποτέλεσμα να φθείρει την υγεία του. Άλλες φορές το ρίχνανε στην ουζοποσία και στη διασκέδαση με αποτέλεσμα εκτός του ότι παραμελούσαν την οικογένειά τους, να κλονιστεί ανεπανόρθωτα η υγεία τους. 'Ετσι ο πατέρας μου, αν και σχετικά νέος στην ηλικία, ήταν τότε 50 χρονών, ύστερα από αυτές τις καταχρήσεις και την κακή και ελλιπή διατροφή δεν άργησε να πέσει στο κρεβάτι. Σ' αυτό συντέλεσε κοντά στα άλλα και η μέχρι αυτοθυσίας προσήλωσή του στο καθήκον. Η μητέρα μου, μου διηγούνταν πολλές φορές την αφοσίωση του πατέρα μου στη δουλειά του. 'Ηταν, μου έλεγε μια φορά, που επέστρεψε ο πατέρας σου από μια περιοδεία κατάκοπος και λαχανιασμένος, κάθισε λοιπόν να φάει. Την ώρα όμως που έβαζε τη πρώτη μπουκιά στο στόμα του, τον ειδοποίησε ο Στάθης Ζαππίδης πως τα ποίμνια των Σαρακατσαναίων μπήκαν στα όρια του χωριού μας στη περιοχή του Κανδηλπίκη. Χωρίς να φέρει τη μπουκιά στο στόμα του, την άφησε στο πιάτο, έβαλε τα τσαρούχια του και έτρεξε στην περιοχή που δήθεν έγιναν οι παραβάσεις. Κάποια άλλη φορά, καθώς μου διηγούνταν, ένας γείτονας μας ο Ζαππίδης ήρθε στο σπίτι μας ένα πρωινό για κάτι δουλειές. Στα σκαλοπάτια του σπιτιού συνάντησε τον πατέρα μου καθισμένο στο κεφαλόσκαλο, σχεδόν ξυπόλυτο, να τουρτουρίζει από το κρύο. Ο δύστυχος δεν είχε ούτε το κουράγιο να ανοίξει την πόρτα. 'Οταν ύστερα από τόση ταλαιπωρία έφτασε στο σπίτι, σχεδόν κατέρρευσε. Επόμενο ήταν ότι ύστερα από τόσες ταλαιπωρίες, φροντίδες και σκέψεις για τη συντήρηση της πολύτεκνης οικογένειάς του, μέσα στη φτώχεια, στην κακομοιριά και στην ανέχεια να καμφθεί και να πέσει στο κρεβάτι, από το οποίο δε σηκώθηκε. 'Ηταν όπως μας είπε τότε ένας εμπειρικός γιατρός - επιστήμονες γιατροί τότε δεν υπήρχαν, τουλάχιστον στα χωριά μας - ρευματισμοί βαριάς μορφής, ενώ άλλοι μιλούσαν για φυματίωση. Λίγο, λίγο

εξαντλήθηκε ο οργανισμός του και τελικά ύστερα από την πάροδο τεσσάρων μηνών, όταν πια η κατάσταση του έφτασε στο απροχώρητο τον πήγαμε στο Νοσοκομείο της Καβάλας. Δυστυχώς δεν έγινε τίποτα και ο πατέρας μου χωρίς βοηθό πήρε ένα ταξί για να επιστρέψει στο χωριό. Το ταξί όμως, λόγου του κακού δρόμου, που ήταν απροσπέλαστος για τα αυτοκίνητα σταμάτησε λίγο έξω από το χωριό Στενωπό, σε απόσταση δέκα χιλιομέτρων από το χωριό μας. Εκεί ο οδηγός κατέβασε τον πατέρα μου με τις πιζάμες, τον τοποθέτησε πάνω στο χόρτο, στην υγρή χλόη, τον άφησε αβοήθητο χωρίς προστασία και επέστρεψε στην Καβάλα. Ο πατέρας μου ξαπλωμένος στο ύπαιθρο θα περίμενε αρκετή ώρα. 'Ηταν μέρα λαϊκής αγοράς στη Χρυσούπολη. Πολύς κόσμος με τα κατάφορτα υποζύγια τους που επέστρεφαν στα χωριά τους, άλλοι γνωστοί και άλλοι άγνωστοι, τον άφησαν εκεί εγκαταλελειμμένο. Μόνο ένας συγχωριανός μας ο Νικόλαος Ζαππίδης γείτονάς μας, όταν είδε τον πατέρα μου να κείτεται εκεί άρρωστος σε κακά χάλια, ξαπλωμένος στο χώμα, συγκινήθηκε.πήγε στον Στενωπό, ξεφόρτωσε εκεί το άλογο του από τα ψώνια της ημέρας τα οποία πήρε αργότερα, πήγε κοντά στον πατέρα μου, τον έβαλε πάνω στο άλογό του και τον έφερε στο σπίτι μας στο χωριό. Από τότε θεωρούσαμε το Νίκο Ζαππίδη σαν ένα μεγάλο ευεργέτη της οικογένειάς μας. Η κατάσταση του πατέρα μου έκτοτε δεν καλυτέρεψε. Βασανίστηκε σχεδόν ημιπαράλυτος στο κρεβάτι πάνω από έξι μήνες και τελικά υπέκυψε στις 2 Μαίου 1930 σε ηλικία 51 χρονών, αφήνοντας τέσσερα ορφανά, το μεγαλύτερο εμένα 9 χρονών τότε, το Νίκο 7 χρονών, τη Σοφία 5 χρονών, την 'Ολγα 2 χρονών και το πέμπτο ορφανό, τον κοιλάρφανο Λευτέρη που γεννήθηκε ύστερα από σαρανταδύο μέρες από το θάνατο του πατέρα μου. Παρόλο το νεαρό της ηλικίας μου έκλαψα τον πατέρα μου απαρηγόρητα. Δεν άντεξα στο θέαμα της μητέρας μου, νεαρής τότε και αυτής, ηλικίας 38 χρονών περίπου, που τραβούσε τα μαλλιά της και ξέσκιζε τα φορέματά της από την απελπισία της, ιδιαίτερα για την μεγάλη πίκρα της απορφανισμένης οικογένειας και δεν πήγα στην εκκλησία, κακώς βέβαια, να παραβρεθώ στη νεκρώσιμη ακολουθία. Απομακρύνθηκα λοιπόν από το σπίτι, πήγα σε ένα λόφο λίγο πιο πέρα και ξέσπασα σε κλάματα και αναφιλητά, περίμενα τόση ώρα όση χρειαζότανε για τη νεκρώσιμη ακολουθία και τη ταφή και επέστρεψα στο σπίτι. Επηρεάστηκα σε βαθμό ανησυχητικό από τη μητέρα μου, η οποία κλαίγοντας τον πατέρα μου, πάντοτε επικαλούνταν το μέγεθος της φτώχειας της οικογένειάς μου, μπορώ να πω πως από τότε ο φόβος της πείνας, της ανέχειας και της κακομοιριάς με ακολουθούσε σε όλη τη κατοπινή μου ζωή. Εκεί που είχε φτάσει ο πατέρας μου, ήταν αδύνατη η σωτηρία του. Παρ' όλη την αυστηρότητά του απέναντί μου, έτρεφε στο πρόσωπό μου μια απέραντη αγάπη, είχε σκοπό να με σπουδάσει, όπως κατ' επανάληψη μου έλεγε και φιλοδοξούσε να με δει άνθρωπο επιστήμονα και χρήσιμο στην κοινωνία. Μάλιστα στα τελευταία του με συμβούλευσε να μάθω γράμματα, να μην τα αποχωριστώ ποτέ και ότι και αν μου τύχει στην ζωή μου να εξακολουθήσω τις σπουδές μου. Την επιθυμία του, ή καλύτερα τη διαθήκη του αυτή την εκπλήρωσα αργότερα σε μεγάλη ηλικία, αν όχι στο ακέραιο τουλάχιστον εν μέρει. Στη συνέχεια, κάποια στιγμή κατά το διάστημα της αρρώστιάς του τον περιποιόμουν εγώ, γιατί η μητέρα μου κοντά στις τόσες φροντίδες είχε και τις αγροτικές ασχολίες, κατασυγκινημένος από την περιποίησή μου, μου ευχήθηκε 15

καλή πρόοδο και επιτυχία στη ζωή. Άργησα πολύ να προσαρμοστώ στη νέα σκληρή πραγματικότητα της ζωής χωρίς τον πατέρα μου. Τότε στα 1930 ήμουν μαθητής στην Γ' τάξη του Δημοτικού Σχολείου. Σχεδόν εγκατέλειψα το σχολείο, ύστερα από το θάνατο του πατέρά μου, τους δύο αυτούς μήνες Μάιο και Ιούνιο. O δάσκαλός μου όμως ο Χρηματόπουλος, παρ' όλο που δεν πήγα στο σχολείο με προβίβασε στη Δ' Δημοτικού, αλλά μου παρήγγειλε πως από τη νέα σχολική περίοδο δε θα γίνει το ίδιο και ότι θα έπρεπε να παρακολουθήσω τακτικά τα μαθήματά μου. Δεν είχα πλέον όρεξη για γράμματα, η αλήθεια είναι ούτε και για παιχνίδια ή δουλειά. Να πω ότι με είχε απορροφήσει η ορφάνια και η αυτοεγκατάλειψη; 'Ισως είναι υπερβολικό. Παρ' όλο το νεαρό της ηλικίας μου, βοηθούσα τη μητέρα μου στις αγροτικές δουλειές και ιδιαίτερα στο φύλαγμα των ζώων μας στη βοσκή. Οι περιστάσεις δεν μας βοήθησαν καθόλου, καθώς δεν υπήρχε Κρατική βοήθεια ή της Πρόνοιας. Θυμάμαι όμως πως για δύο συνεχείς χρονιές η Κοινότητα μας βοήθησε με ένα εφ' άπαξ μικρό ποσό των πεντακοσίων δραχμών το χρόνο, που αντιστοιχούσε με εκατόν πενήντα οκάδες αραβόσιτου. Η παγκόσμια οικονομική κρίση του 1929 που ξέσπασε στην Αμερική, δεν άργησε να έρθει και στην Ευρώπη. Όλα είχαν επηρεαστεί, δουλειές, επενδύσεις, οικοδομήσεις όλα σταμάτησαν. Η παραγωγή χωρίς λιπάσματα, από έλλειψη αροτριώντων ζώων και σπόρων έπεσε στα 20% σε σχέση με το 1928. Άλλα και αυτή που υπήρχε δεν είχε καμία αξία, τα καπνά μας μένανε απούλητα, ενώ η κερδοσκοπία, η τοκογλυφία και η εκμετάλλευση γνώρισαν μια πρωτοφανή άνοδο. Από την κρίση αυτή επηρεάστηκε πολύς κόσμος, ιδιαίτερα όμως εμείς που μείναμε χωρίς προστάτη. Τρεφόμασταν με χόρτα του βουνού, τα ζεματίζαμε σε ζεστό νερό, τα αλατίζαμε και ήτανε νοστιμότατα. Για ένα διάστημα μας έλειψε ακόμη και αυτό το καλαμπόκι που αποτελούσε τη βάση της διατροφής μας. Χάρις όμως στα μεγάλα ζώα που είχαμε και στο άφθονο γάλα, κρατηθήκαμε στη ζωή στα δύσκολα χρόνια του 1930-1932. Κοντά στα χτυπήματα της μοίρας που ας σημειωθεί ήταν κοινά σε όλους τους συγχωριανούς μας, πρέπει να αναφέρω και την άγνοια της διευκόλυνσής μας στη διεξαγωγή της δουλειάς. Αρκεί να σημειώσω, πως από άγνοια η μητέρα μου δεν πούλησε μια αγελάδα ή ένα μοσχάρι, αν και είχαμε τότε αρκετά, περίπου οκτώ κεφάλια, για να αγοράσει ένα γάιδαρο για τις αγροτικές μας εργασίες. 'Ετσι κουβαλούσε με την πλάτη τα κοφίνια γεμάτα καπνόφυλλα από τη Χρυσούπολη στο χωριό και τα γεωργικά εργαλεία, καθώς και το νερό για το πότισμα των καπνόφυλλων στα χωράφια. Και είναι θαύμα πως άντεξε αυτή η γυναίκα στα τόσα βάσανα και στη σκληρή δουλειά μέσα στη φτώχεια και την ανέχεια. Κρατηθήκαμε όμως στη ζωή με το άφθονο γάλα, τα ζεματιστά χόρτα της εξοχής που τα αποξηραίναμε το καλοκαίρι και τα τρώγαμε το χειμώνα και με καλαμποκίσιο ψωμί, το οποίο όμως δεν ήταν αρκετό. Έτσι στερούμασταν τα αυγά και το βούτυρο, τα οποία αν και ήταν παραγωγή μας, τα πουλούσαμε στο παζάρι της Χρυσούπολης για να προμηθευτούμε καλαμπόκι 16

17 4. Συνέχεια και τέλος των σχολικών μου χρόνων στο Δημοτικό Σχολείο. Στην τετάρτη τάξη του Δημοτικού Σχολείου στα 1931, με κατέλαβε και πάλι η απογοήτευση και η απελπισία, παρ' όλο το νεαρό της ηλικίας μου, ήμουν τότε μόλις 10 χρονών. Είχα χάσει το κέφι μου, μίσησα δάσκαλο και γράμματα και αφέθηκα. Δεν πήγαινα πλέον στο σχολείο. Όλο το πρωινό κρυβόμουν σε έναν αχυρώνα και όταν έφθανε η ώρα που σχολνούσαν τα παιδιά από το σχολείο, τότε επέστρεφα και εγώ στο σπίτι γελώντας στη μητέρα μου ότι τάχα επέστρεφα από τα μαθήματά μου. 'Ολα αυτά τα πρωινά στον αχυρώνα τα περνούσα με κλάματα για την ορφάνια μας και όταν κουραζόμουν από το κλάμα, με έπιανε ο ύπνος μέχρι που με ξυπνούσαν οι φωνές των μαθητών που επέστρεφαν από το σχολείο. Η μητέρα μου βλέποντάς με σ αυτά τα χάλια προσπάθησε να με αποτρέψει από το δρόμο που είχα πάρει, στάθηκε όμως αδύνατο. Τότε ζήτησε τη συνδρομή του δασκάλου μου, του Χρηματόπουλου, ο οποίος ενδιαφέρθηκε πραγματικά για την τύχη μου. 'Εστειλε λοιπόν τον Αλέκο το Ζεϊτίδη, συνομήλικο και συμμαθητή μου, να με αναζητήσει στην κρυψώνα μου. Εκείνος με απήγαγε κυριολεκτικά με τη βοήθεια των άλλων συμμαθητών και με οδήγησαν στο σχολείο. Κατά παράξενο τρόπο η συμπεριφορά του δασκάλου απέναντί μου δεν ήταν τώρα αυστηρή και δεν μεταχειρίστηκε βία για το σωφρονισμό μου. Αντίθετα προσπάθησε με νουθεσίες, με μεταφορικά παραδείγματα και με καλούς τρόπους να μου εμφυσήσει την αγάπη για τα γράμματα, πράγμα που μέχρι ένα σημείο τελικά το πέτυχε. 'Ετσι, σιγά-σιγά προσαρμόστηκα στην σκληρή πραγματικότητα. Κατάλαβα πως για να γίνω κάτι, αυτό εξαρτώνταν αποκλειστικά από μένα. Αν και αργά, η σχολική χρονιά κόντευε να τελειώσει, επιδόθηκα στο διάβασμα. Έκανα τη μελέτη αυτοσκοπό και από κει που θα έμενα στην ίδια τάξη, προβιβάστηκα στην Πέμπτη τάξη με ένα βαθμό πιο πάνω από τη βάση. Χωρίς να θέλω να περιαυτολογήσω - αυτό δεν είναι στις προθέσεις μου -, επωφελήθηκα από την κατάσταση του σχολείου μας που ήταν μονοτάξιο και παρακολουθούσα σαν ακροατής τα μαθήματα, ιδιαίτερα την ιστορία και τα θρησκευτικά της τελευταίας τάξης του Δημοτικού Σχολείου. Απέκτησα έτσι εμπειρία στην αποστήθιση και εκμάθηση της ύλης αυτών των μεγαλύτερων τάξεων. Θυμάμαι λοιπόν κατά την επιθεώρηση που γινότανε μια ή δύο φορές το χρόνο από τον Επιθεωρητή των Δημοτικών Σχολείων της Καβάλας, απαντούσα στις ερωτήσεις του για λογαριασμό των εξεταζομένων μαθητών. Αυτό το γεγονός κίνησε την περιέργεια του Επιθεωρητή και ρώτησε το δάσκαλο για να πληροφορηθεί καλύτερα για το άτομό μου. 'Οταν από το δάσκαλο έμαθε την κατάσταση μου, την ορφάνια, τη φτώχεια και τον αγώνα μας για επιβίωση, θυμάμαι πολύ καλά τα λόγια του. Είπε λοιπόν με παράπονο: «Την θέληση και την έφεση στα γράμματα, συνδυαζόμενα με μια εξυπνάδα ασυνήθιστη γι' αυτή την ηλικία, τη βλέπω σε παιδιά φτωχών οικογενειών, απόρων και με τεράστια προβλήματα. Έχω, συνέχισε, το παράδειγμα του Καραγιαννίδη από τον Άγιο Κοσμά παιδί έξυπνο, αλλά προερχόμενο από μία πάμπτωχη οικογένεια και τώρα εδώ αντικρίζω ένα παρόμοιο φαινόμενο. Πότε,

τόνισε, η πολιτεία θα ενδιαφερθεί για την αξιοποίηση και εκμετάλλευση των ταλέντων αυτών;» Παρ' όλα αυτά τα παιδικά μου χρόνια περνούσαν ανέμελα και ύστερα από το βαρύ χτύπημα της απώλειας του πατέρα μου, η ζωή άρχισε να έχει κάποιο ενδιαφέρον. Πριν από το θάνατο του πατέρα μου, είχα παρέα τις παιδικές μου φίλες. την Ανθή, ένα κωφάλαλο κορίτσι ενός συχωριανού μας, που στα 1928 έφυγαν από το χωριό μας και εγκαταστάθηκαν στην Λεύκη της Καβάλας και αργότερα την Αναστασία, που την φωνάζαμε με το χαϊδευτικό όνομα Ναστουλή και τη Μαρία Μουρατίδου. Αφοσιωμένοι στα παιχνίδια των των 9-12 χρόνων μας χαιρόμασταν την παιδική μας ανεμελιά, αλλά, επειδή οι δύο αυτές συνομήλικές και συμμαθήτριες μου ήταν πολύ αδύναμες στα μαθήματά τους ο δάσκαλός μας, δεν ξέρω με ποια λογική, κατέστησε εμένα υπεύθυνο για την πρόοδό τους. Προσπάθησα να τους μάθω και να τους εξηγήσω τα μαθήματά τους, αυτό όμως στάθηκε αδύνατο. Oι παιδικές μου φίλες, είτε από μίσος στα γράμματα, είτε από απέχθεια, δεν τα έπαιρναν, ιδιαίτερα ανεπίδεκτες ήταν στα απλά μαθηματικά αυτών των τάξεων, με αποτέλεσμα να τιμωρούμαι και εγώ μαζί τους με ραβδισμούς στα χέρια για την ανεπάρκεια μου στον ρόλο του δασκάλου. Είναι αλήθεια πως στα κατοπινά χρόνια οι συμμαθήτριες μου έχοντας επίγνωση των τιμωριών που είχα υποστεί εξαιτίας τους με περιέβαλαν πάντοτε με ανυπέρβλητη αγάπη και με σεβασμό που ίσως, λόγω της ηλικίας μου, δεν ταίριαζε στο πρόσωπό μου. 5. Μια Κυριακάτικη μέρα στο χωριό Τελειώνοντας την εξιστόρηση μου από τη προπολεμική ζωή, νομίζω πως είναι σκόπιμο να παραθέσω εδώ, τις εντυπώσεις μου από θρησκευτική άποψη και ιδιαίτερα από τον εκκλησιασμό των κατοίκων. Η Κυριακή στο χωριό μου κατά την δεκαετία 1924-1933 γιορτάζονταν σαν την ημέρα της Ανάστασης. Δεν έμοιαζε με τις άλλες γιορτές, όσο μεγάλες και αν ήταν. Εκκλησιαζόμασταν στην μεγάλη εκκλησία του χωριού μας, μεγάλη σε σχέση με τον πληθυσμό, γιατί πριν από μας εξυπηρετούσε υπερδιπλάσιο αριθμό πιστών Μουσουλμάνων που αναχώρησαν στην Τουρκία με την ανταλλαγή των πληθυσμών. Εκτός από τους χωριανούς μας εκκλησιάζονταν εκεί και oι κάτοικοι του διπλανού χωριού της Κωνσταντινιάς. Η Κυριακή ήταν λοιπόν ξεχωριστή μέρα. 'Υστερα από τη Θεία Λειτουργία oι εκκλησιαζόμενοι καθότανε στα παγκάκια της αυλής της Εκκλησίας. Ο Ιερέας μας ήταν ένας άγιος άνθρωπος, σχεδόν αγράμματος, τουρκόφωνος, χωρίς καθόλου γνώση της Ελληνικής γλώσσας, πήγαινε στο προαύλιο της Εκκλησίας και χαιρετούσε έναν- έναν όλο τον κόσμο. Τότε όλοι εκκλησιάζονταν, τουλάχιστον οι άνδρες σχεδόν στο σύνολό τους και από τα δύο χωριά ιδιαίτερα ξεχώριζε η μορφή του Γεώργιου Φωτιάδη, ενώ από την Κωνσταντινιά και το χωριό μας ο Συμεών Ζεϊτίδης, o Ευστάθιος Σιδηράτος και πολλοί άλλοι. Όλοι αυτοί πλαισιώνονταν από νεότερους άνδρες, γυναίκες και παιδιά. 'Ολοι φορούσαν τα γιορτινά τους ρούχα λινά ή μάλλινα, πολύ φτωχικά σε διάφορα χρώματα. Φορούσαν ρούχα καθαρά, αλλά η καθαριότητα αυτή ήταν μηδαμινή 18

μπροστά στη αγνότητα των βλεμμάτων και των μορφών. Καθώς έβγαιναν από την εκκλησία έμοιαζαν μεταμορφωμένοι, απαλλαγμένοι από τις γήινες ασχολίες, αγιασμένοι. Αλλά και κάτι περισσότερο. οι μορφές τους ήταν απλές όμως αγνές, ήταν ωραίες και τα βλέμματά τους λαμπρά. Τα ταλαιπωρημένα και άσχημα πρόσωπα φαινότανε τώρα όμορφα. Οι σκληροί, ασχολούμενοι με χειρωνακτικές εργασίες χωρικοί, ακτινοβολούσαν. Στα πρόσωπά τους, τα μάγουλα και τα μέτωπα φαινότανε ένα φως που με τα μάτια της παιδικής μου ψυχής το έβλεπα σαν τα φωτοστέφανα των Αγίων. Τα μικρά παιδιά με την αγνότητα της ψυχής τους έμοιαζαν με αγγελούδια. Είχαν όλοι κοινωνήσει τα Άχραντα Μυστήρια. 'Ηταν τέκνα του Θεού. Βέβαια όλοι οι χωρικοί εκτός από πολύ λίγους ήταν αγροίκοι, άθλιοι και φτωχοί. 'Ηξεραν τι ήταν, την ώρα όμως της Θείας Λειτουργίας έλεγαν κάποιες αυτοσχέδιες προσευχές που τις μάθαιναν αποστήθιση από τους προγόνους τους και βγαίνοντας από την εκκλησία είχαν κάτι το θεϊκό μέσα τους. Φαινότανε απαλλαγμένοι από τις καθημερινές τους φροντίδες και τη βιοπάλη της ζωής. Ανταλλάζανε γνώμες πάνω σε διάφορα θέματα ιδιαίτερα στα Θρησκευτικά. Σχολιάζανε τις παρατηρήσεις τους μέσα στην εκκλησία και προσπαθούσαν με διάφορες ερωτήσεις να ξεδιαλύνουν ορισμένες απορίες τους. Χαρακτηριστικό δείγμα της περιέργειας ενός χωρικού είναι και η παρακάτω ερώτηση που σε μια παρόμοια περίπτωση έγινε στο δάσκαλο του χωριού σε άλλο τόπο και χρόνο. «'Εχουμε τώρα, είπε ο χωρικός στο δάσκαλο, το έτος 1925. Δηλαδή τόσα χρόνια έχουν περάσει από τη γέννηση του Κυρίου. Τότε γιατί το Σύμβολο της Πίστεως τον αναφέρει ως γεννηθέντα προ πάντων των αιώνων; Γιατί, του απάντησε ο δάσκαλος, τόσα χρόνια πέρασαν από την κατά σάρκα γέννηση του Κυρίου. Ενώ ως πνεύμα, ως το δεύτερο πρόσωπο της Αγίας Τριάδος έχει υπάρξει πραγματικά προ πάντων των αιώνων.» Στην περίπτωσή μου, μου έκανε παρατήρηση ένας σεβάσμιος κατά τα άλλα γέροντας, ο Ευστάθιος Σιδηράτος, ότι δήθεν δε φίλησα τις εικόνες της εκκλησίας. Ανέφερε τις παρατηρήσεις του στον δάσκαλο, ο οποίος με κάλεσε στο γραφείο του για περαιτέρω εξηγήσεις. Οι εξηγήσεις δόθηκαν και ο δάσκαλος πήρε το μέρος μου. Απέδωσε τη παράλειψή μου στο νεαρό της ηλικίας μου και όχι σε σκοπιμότητα και το πράγμα έμεινε εκεί, χωρίς συνέχεια. 19

20 ΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦ τα εφηβικά μου χρόνια 1. Εμπειρίες από τα σχολικά χρόνια τoυ Δημοτικού 'Οταν μου παρέδωσε το ενδεικτικό της πέμπτης τάξης, ο δάσκαλός μου ο Χρηματόπουλος μου είπε : «Πρόσεξε τους βαθμούς σου. Σου επαναλαμβάνω πως έχει βαθμολογία 10 (άριστα), παρ' όλα αυτά έχει διαγωγή "σχεδόν καλή". 'Επρεπε να σου βάλω "κακή" για να βάλεις μυαλό. Φρόντισε τον εαυτό σου, να είσαι καθαρός, να είσαι ευγενής με τους άλλους, αγαπητός στον κόσμο και ιδιαίτερα στην μητέρα σου. Του χρόνου που θα λείπω εγώ και θα είναι εδώ άλλος δάσκαλος, προσπάθησε να πάρεις το απολυτήριό σου με "άριστα" και διαγωγή "κοσμιωτάτη". Είναι απαραίτητα για τις παραπέρα σπουδές σου..» Τώρα, ύστερα από μισό αιώνα, προσυπογράφω τα λόγια του εξαίρετου αυτού δασκάλου. Είναι αλήθεια πως ύστερα από το θάνατο του πατέρα μου, πριν δύο χρόνια, είχα παρατήσει τελείως τον εαυτό μου, είχα αυτοεγκαταλειφθεί. 'Ολες οι προσπάθειες και οι δικές μου και της οικογένειάς μου, συνέτειναν στην εξοικονόμηση του απαιτούμενου αραβόσιτου για τη διατροφή μας. Σε δεύτερη μοίρα ερχόταν η προμήθεια αλατιού, βασικού τότε στοιχείου για τη διατροφή μας και 1,5 κιλού λαδιού το δεκαπενθήμερο. Αφού προμηθευόμασταν τα παραπάνω, αν μας περίσσευε κάτι, παίρναμε κανένα ρούχο τελευταίας ποιότητας. 'Οσο για υποδήματα, θα ήμασταν πολύ ευτυχείς εάν εξοικονομούσαμε ένα φρέσκο ακατέργαστο δέρμα, το οποίο κατασκευάζαμε και φορούσαμε σαν τσαρούχια. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, ύστερα από την απώλεια του πατέρα μου, είχαμε πλέον αφεθεί στην τύχη μας. Παρ' όλα αυτά, αποφάσισα να ακολουθήσω τη συμβουλή του δασκάλου μου και με την έναρξη του νέου ακαδημαϊκού έτους, επιδόθηκα σε εντατική μελέτη και παράλληλα φρόντιζα όσο μου ήταν δυνατόν, για την καθαριότητα και την εμφάνισή μου. Όμως η καθαριότητα φαίνεται πως είναι δύσκολη χωρίς σαπούνι και άλλα απορρυπαντικά. Η περιβολή μου, ήταν πολύ απλή. Ήμουν σχεδόν ξυπόλυτος όλο τον καιρό, καθώς τα παπούτσια μου ήταν άγνωστα (τα τσαρούχια τα φορούσα μόνο στις γιορτές) με ένα πουκάμισο και με ένα παντελονάκι που τον περισσότερο καιρό το φορούσα τρύπιο. Βέβαια ήταν χιλιομπαλωμένο, σε σημείο μάλιστα που δεν κρατούσε πια άλλα μπαλώματα και πολλές φορές ήταν δύσκολο να μαντέψει κανείς το πρωτότυπο ύφασμα. Επακόλουθο της απλυσιάς ήταν η ακαθαρσία και καρπός όλων αυτών η ψείρα που μου ήταν αχώριστη σε όλα αυτά τα χρόνια και για ολόκληρες δεκαετίες μετέπειτα. Σ αυτήν την κατάσταση αντέδρασα όσο μπορούσα.