Ζωγραφικά έργα µε θέµα το Σκάκι από τον δέκατο πέµπτο έως τον εικοστό αιώνα

Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης Σχολή Καλών Τεχνών Τµήµα Εικαστικών και Εφαρµοσµένων Τεχνών Νικόλας Σφήκας Ζωγραφικά έργα µε θέµα το Σκάκι από τον δέκατο πέµπτο έως τον εικοστό αιώνα ιδακτορική ιατριβή Επιβλέπων Καθηγητής: Εµµανουήλ Μαυροµµάτης Μέλη Συµβουλευτικής Επιτροπής: Εµµανουήλ Μαυροµµάτης Χαράλαµπος Σαββόπουλος Γιώργος Ζωγραφίδης Θεσσαλονίκη 2007 1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ 4 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ 9 ΕΠΕΞΗΓΗΣΗ ΣΚΑΚΙΣΤΙΚΩΝ ΣΥΜΒΟΛΩΝ 13 ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ 13 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ 14 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 15 ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΕΣ ΙΕΥΘΥΝΣΕΙΣ 24 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 34 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α - 15 ος και 16 ος αιώνας 50 Σκάκι της Βασίλισσας 50 Σκάκι και βασιλική οικογένεια 52 Σκάκι και βία 54 Σκάκι, έρωτας και γάµος 56 Παιχνίδι µε τον θάνατο 60 Χαρακτική 63 Η αφετηρία του σύγχρονου σκακιού και η εξέλιξη της θεµατογραφίας 66 Σκάκι και θανατική ποινή 70 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β - 17 ος και 18 ος αιώνας 73 Γουίλιαµ Σαίξπηρ 77 Νεκρή φύση µε σκακιέρα 78 Το σκάκι ως αλληγορία του πολέµου 80 Ζωντανό Σκάκι 82 Εθισµός, πάθος, στοίχηµα και φόνος 83 Σκάκι και Ζώα 86 Το σκάκι ως αλληγορία των πολιτικών εξελίξεων 88 Χειρονοµία εγκατάλειψης 89 Βενιαµίν Φραγκλίνος 90 Ο Τούρκος 91 ιπλό-σαχ και Ματ [++#] 94 Το ενδιαφέρον για τις χώρες της Ανατολής 94 Άλλες παραστάσεις 96 2

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ - 19 ος αιώνας 98 Καφενεία, τουρνουά, salons, clubs-ισχυροί σκακιστές 99 Η πολιτική και ο πόλεµος µέσα από το σκάκι 110 Κλήρος και σκάκι 116 Ο νικητής και ο νικηµένος 123 Ζευγάρια στη σκακιέρα 128 Το σκάκι στη Λογοτεχνία 136 Απεικονίσεις εποχής 142 Ο Σατανάς παίζει µε τον άνθρωπο 149 Αντίπαλες ανδρικές µορφές 150 Αντίπαλες γυναικείες µορφές 157 Ανδρική µορφή δίπλα σε σκακιέρα 159 Γυναικεία µορφή δίπλα σε σκακιέρα 162 Παρτίδες σε εξωτερικούς χώρους 163 Παιδί και σκάκι 164 Το σκάκι σε άλλες εφαρµογές 167 Οριενταλισµός 168 ΚΕΦΑΛΑΙΟ - 20 ός αιώνας 176 Η Σοβιετική Σχολή 176 Έργα υπαινικτικά του σκακιού 180 Άλλα έργα 186 Τα πιόνια του Magritte 201 Η δυναµική των κινήσεων (Baumeister-Dossi) 206 Χάος (Paul Klee - Victor Vasarely - Maurits Cornelis Escher) 208 Marcel Duchamp: ο παθιασµένος σκακιστής και ο περίγυρός του 216 ΕΠΙΛΟΓΟΣ 239 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 248 Σκακιστική Ορολογία 272 Παγκόσµιοι Πρωταθλητές 275 Summary 277 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 287 ΠΡΟΣΩΠΩΝ 287 Καλλιτεχνών 290 Σκακιστών 296 ΠΑΙΧΝΙ ΙΩΝ-ΑΥΤΟΜΑΤΩΝ ΜΗΧΑΝΩΝ 297 3

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Όλοι οι σκακιστές είναι καλλιτέχνες. 1 Marcel Duchamp Ιστορικά το σκάκι κατατάσσεται στα παιχνίδια πολέµου 2 και θεωρείται παιχνίδι αναίµακτης µάχης, σύγκρουση πνευµατικής σκέψης µεταξύ δύο αντιπάλων, όπου ο καθένας ελέγχει µια παράταξη µικρής κλίµακας 3. Οι δύο παρατάξεις έχουν ίση ισχύ 4 σ ένα πεδίο µάχης διαστάσεων εξήντα τεσσάρων τετραγώνων. Με την πάροδο του χρόνου το παιχνίδι αυτό του πολέµου εξελίχθηκε σε µία Τέχνη µε τη µορφή παιχνιδιού 5 και περιλαµβάνει όλα τα χαρακτηριστικά που διακρίνουν τον αθλητισµό 6. Η µελέτη αυτή, η οποία είχε αρχίσει σαν καταγραφή πριν µερικές δεκαετίες, περιλαµβάνει «Ζωγραφικά έργα µε θέµα το σκάκι από τον δέκατο πέµπτο έως τον εικοστό αιώνα». Επιδίωξή της είναι, κατά κύριο λόγο, να συµβάλει στην κάλυψη ενός µεγάλου κενού της έρευνας των έργων τέχνης µε θέµα το γνωστό υτικό σκάκι. Επί πλέον επιχειρεί να καταγράψει την ποικιλοµορφία των θεµάτων από την οποία επηρεάστηκαν οι καλλιτέχνες και να ερευνήσει κατά πόσο η σκακιστική σκέψη επηρέασε την καλλιτεχνική δηµιουργία. Χρονική αφετηρία της µελέτης είναι ο δέκατος πέµπτος αιώνας, περίοδος κατά την οποία αρχίζουν οι κανόνες του σκακιού να κωδικοποιούνται. Στην Εισαγωγή θεωρήθηκε απαραίτητο να γίνει µια αναφορά στα έργα τέχνης της προγενέστερης µορφής του σκακιού καθώς και στην προέλευσή τους. Οι κοινωνικές αναταραχές, επακόλουθο των πολιτικών και κοινωνικών φαινοµένων, οριοθέτησαν ως τέλος της µελέτης τη δεκαετία του 1960, εποχή 1 Schwarz 1974, 76. 2 Murray H. J. R., A History of Chess, New York, 1913, 25. 3 Williams 2000, 6. 4 Murray H. J. R., A History of Chess, New York, 1913, 25. 5 Saidy και Lessing 1974, 12. 6 Τα ιατρικά συµπεράσµατα που περιγράφουν την καταπόνηση του σώµατος, που υφίστανται οι σκακιστές κατά τη διάρκεια των επίσηµων παρτίδων, είναι σχεδόν παρόµοια µε εκείνα των αθλητών, βλ. Arbinger Roland και Reither Franz, Schach und Sport, (Πραγµατογνωµοσύνη για την ένταξη του Σκακιού στον Αθλητισµό), εκέµβριος 1976 και Pfleger H. και Stocker K. και Pabst H. και Haralambie G., Sportmedizinische Untersuchung an Schachspielern der Spitzenklasse, περ. MMW Münchener Medizinische Wochenschrift, München, (Sonderdruck), 122. Jahrgang 1980. 4

της κατάρρευσης της Σοβιετικής Σχολής του σκακιού, που οριστικοποιήθηκε από τον αµερικανό Παγκόσµιο Πρωταθλητή Robert Fischer 7. Η αναζήτηση των πινάκων έγινε µέσα από ένα σύνολο 1100 περίπου µουσείων, πινακοθηκών, βιβλιοθηκών, σκακιστικών και καλλιτεχνικών βιβλίων, ταχυδροµικών δελταρίων, γραµµατοσήµων, καθώς και του κυβερνοχώρου, πράγµα αναπόφευκτο, προκειµένου να εντοπισθεί ο µέγιστος δυνατός αριθµός έργων που θα βοηθούσε στην πληρέστερη τεκµηρίωση. Πρέπει ωστόσο να σηµειωθεί ότι δεν συµπεριλήφθηκαν εκείνα τα έργα, όπως του οίκου Sotheby s, που παραµένουν αδηµοσίευτα, όπως και εκείνα στα οποία η πρόσβαση κατέστη αδύνατη, καθώς οι ιδιοκτήτες των ιστοσελίδων δε δέχθηκαν να δώσουν πληροφορίες. Στο DVD των φωτογραφιών προστέθηκαν µερικές έγχρωµες εικόνες του κυβερνοχώρου από τις αντίστοιχες ασπρόµαυρες των βιβλίων. Για µεγαλύτερη πληρότητα στα εικονογραφικά κριτήρια δεν τέθηκε περιορισµός αποκλειστικά ως προς τα έργα που απεικονίζουν σκακιστές, που παραπέµπουν στον συµβολισµό του σκακιού ή σε φιγούρες του παιχνιδιού αλλά και σε έργα υπαινικτικά του σκακιού, σε πίνακες µε τίτλους που παραπέµπουν στο παιχνίδι, σε γλυπτά µε θέµα το σκάκι, καθώς επίσης και σε άλλα επιτραπέζια πνευµατικά ή τυχερά παιχνίδια που παρουσιάζουν κοινά ή αντίθετα χαρακτηριστικά µε το σκάκι. Για την κατάταξη των έργων απαραίτητη προϋπόθεση θεωρήθηκε η χρονολογική σειρά τους, η οποία όµως δεν τηρήθηκε πάντα µε συνέπεια, για την καλύτερη οµαδοποίηση, ταύτιση, σύγκριση αλλά και πιο ολοκληρωµένη αναφορά στους καλλιτέχνες που δηµιούργησαν περισσότερα από ένα έργα µε αυτό το θέµα. Η πλειονότητα των ονοµάτων των καλλιτεχνών, δεν έχει εξελληνισµένο τύπο και, προκειµένου να διατηρηθεί η οµοιογένεια, προτιµήθηκε να αποδοθούν όλα τα ονόµατα στην ξένη γραφή. Στο κείµενο, δίπλα στα ονόµατα των καλλιτεχνών, αλλά και σε εκείνα που επαναλαµβάνονται, αναγράφεται η ηµεροµηνία γέννησης και θανάτου. Στα έργα της µελέτης δόθηκαν όλοι οι τίτλοι, µε τους οποίους αυτά κυκλοφορούν, ενώ παρέµειναν στην αρχική τους γλώσσα οι τίτλοι µερικών έργων των οποίων το νόηµα διαφοροποιείται στη µετάφραση. Όπου αναφέρεται η έκφραση Χωρίς τίτλο δηλώνεται ότι αυτός δεν στάθηκε δυνατόν να βρεθεί. 7 Το πλήγµα που δέχθηκαν τότε οι Σοβιετικοί µε την ήττα του Spassky ήταν µεγάλο, καθώς το παιχνίδι είχε γίνει δείκτης εθνικής κουλτούρας και στοιχείο κύρους του κράτους, βλ. Κέφαλος Κοσµάς, Μπόµπι Φίσερ, Ο πεσµένος πύργος, περ. Ταχυδρόµος, 26/1/2007, 58. 5

Η µελέτη αποτελείται από πέντε κεφάλαια και ένα παράρτηµα. Στην Εισαγωγή µελετήθηκαν τα έργα που έχουν άµεση σχέση µε το σκάκι στην προγενέστερη µορφή του µέχρι τον δέκατο πέµπτο αιώνα, µε παράλληλη εξέταση εικονογραφικών και φιλολογικών στοιχείων στα έργα των: ποιητή Firdausi, Shah Namah, Alphonso Χ el Sabio, βασιλιά της Καστίλης και της Λεόν Libro de los Juegos ή Libros del Axedrez, Dados et Tablas, και Jacobus de Cessolis Tractatus de Ludo Scaccorum και Liber de Moribus Hominum et Officiis Nobilium ac Popularium, Super Ludo Scaccorum. Εξετάζονται επίσης εικονογραφίες και έργα που σχετίζονται µε το σκάκι στις ερωτικές ιστορίες των ευγενών, στα Ιπποτικά µυθιστορήµατα, στις περιπέτειες του Αρθούρου, του Lancelot και της Guinevere καθώς και στις πρωταρχικές φιγούρες του µεσαιωνικού ροµαντισµού, τον Τριστάνο και την Ιζόλδη. Στο Α Κεφάλαιο (15 ος και 16 ος αιώνας) περιλαµβάνονται σε ενότητες οι εικόνες που προέκυψαν από τις ποικίλες αλληγορικές λειτουργίες του παιχνιδιού: Σκάκι και έρωτας, σκάκι και ζωή, σκάκι και γάµος, σκάκι και βία, σκάκι και θάνατος. Τέλος το θέµα επεκτείνεται και στην έρευνα που αφορά τους πίνακες µε θέµα το σκάκι και τη θανατική καταδίκη. Η µελέτη των αλληγοριών αυτών βοηθά στην κατανόηση του πιο πρώιµου σωζόµενου σκακιστικού πίνακα (1508), ιδιαίτερα ως προς τη διαµάχη µεταξύ των φύλων των παικτών. Μέσα από έργα του κεφαλαίου εξετάζεται η εισαγωγή του σκακιού στη βασιλική οικογένεια, καθώς και η διάδοσή του µέσω της ανακάλυψης της τυπογραφίας. Σε ξεχωριστή ενότητα εξετάζονται οι ξυλογραφίες που βοήθησαν στην εκκίνηση του σύγχρονου σκακιού. Στο Β Κεφάλαιο (17 ος και 18 ος αιώνας) παρουσιάζεται το σκάκι ως εικόνα και αλληγορία του πολέµου, καθώς και το Ζωντανό Σκάκι, που αποτελεί µια άλλη εκδοχή του. Γίνεται ανάλυση πινάκων µε θέµα τη διαµάχη και τον φόνο στο σκάκι σαν αποτελέσµατα εθισµού. Ξεχωριστή ενότητα αποτελεί το Σκάκι και Ζώα µε πρωταγωνιστές τους πιθήκους και τις γάτες. Θεωρήθηκε σκόπιµη και η αναφορά στον Αυτόµατο Σκακιστή, γνωστό και σαν Τούρκο, που αποτέλεσε πηγή έµπνευσης για αρκετά σχέδια. Στη σειρά των έργων που µελετώνται περιλαµβάνονται επίσης εκείνα µε τον Ferdinand και τη Miranda από την Τρικυµία του Σαίξπηρ. ίνονται οι ερµηνείες της σκακιέρας στη νεκρή φύση. Εξετάζονται οι καλλιτεχνικές αναζητήσεις που 6

προέκυψαν από το οικονοµικό και εµπορικό ενδιαφέρον των Ευρωπαίων για τις Ανατολικές χώρες, την Ινδία και αργότερα την Κίνα. Τέλος γίνεται σχολιασµός έργων που εκφράζουν τις πολιτικές εξελίξεις στη Γαλλία. Τα δύο επόµενα κεφάλαια (Γ και ) είναι τα πιο εκτενή της µελέτης. Στο Γ Κεφάλαιο (19 ος αιώνας) ερευνώνται τα έργα που προέκυψαν µέσα στα salons, clubs, τουρνουά και καφενεία, κυρίως το Café de la Régence, καθώς και οι προσωπογραφίες ισχυρών σκακιστών. Με αφορµή τους πίνακες που απεικονίζουν κληρικούς να παίζουν σκάκι προκύπτουν διαφορετικές κατηγορίες, ανάλογα µε τους αντιπάλους των κληρικών και τους θεατές. Σχολιάζεται επίσης η συνέχεια της ερωτικής παράδοσης του Μεσαίωνα που εµφανίζει και στους πίνακες του δέκατου ένατου αλλά και του εικοστού αιώνα τα ζευγάρια σαν αντιπάλους. Αναλύεται η ψυχολογική αντίδραση τόσο του νικητή, όσο και του νικηµένου. Η έρευνα επεκτείνεται ακόµη σε µια ποικιλία επιρροών όπως του Τριακονταετούς πολέµου και του δέκατου όγδοου αιώνα. Γίνεται παράλληλη παράθεση πληθώρας έργων µε ανδρικές και γυναικείες µορφές, είτε ως αντίπαλες µεταξύ τους είτε ως µοναχικές, και ακολουθεί σχολιασµός στις παιδικές. Το τελευταίο µέρος του κεφαλαίου είναι αφιερωµένο στα οριενταλιστικά έργα που ήταν αποτέλεσµα του ενδιαφέροντος των καλλιτεχνών για τις χώρες της Ανατολής. Στο Κεφάλαιο (20 ός αιώνας) γίνεται λόγος για την ακτινοβολία της Σοβιετικής Σχολής και τα αποτελέσµατα της ευρύτερης γνωστοποίησης του σκακιού. Μελετώνται ποικίλα έργα τέχνης µε σκακιστικά θέµατα που αντικατοπτρίζουν νέα ρεύµατα ή και νέες ερµηνείες στα µοντέρνα κινήµατα του εικοστού αιώνα, ενώ περιγράφεται και η οµοιότητα της σύλληψης του µοτίβου των σκεπτόµενων παικτών. Μεγαλύτερη έµφαση έχει δοθεί στον John Sargent και στην Vieira da Silva, που έπαιζαν και ο ίδιοι σκάκι, στις σκακιέρες του Matisse και στη χρήση της σκακιέρας στη µεταφυσική τέχνη του de Chirico. Σε ξεχωριστές ενότητες αναλύονται τα υπερµεγέθη πιόνια του Magritte και η δυναµική των κινήσεων, που µετατράπηκε σε έργα τέχνης από τους Baumeister και Dossi. Στη συνέχεια η έρευνα επεκτείνεται στη θεωρία του Χάους και στα έργα των Klee, Vasarely και Escher, που προέκυψαν από τη σχέση της µε την τέχνη και το σκάκι. Η ενότητα περιλαµβάνει αναλυτικά την πορεία της σχέσης του Marcel Duchamp µε την τέχνη και το σκάκι. Εστιάζεται στα έργα του, στον περίγυρό του, καλλιτεχνικό και σκακιστικό, στις επιρροές του, αλλά και στην ταύτιση της τέχνης µε το σκάκι. 7

Η συγκέντρωση του υλικού άρχισε µετά την κατάκτηση από τον συγγραφέα του Σκακιστικού Πρωταθλήµατος των Σχολών του Πανεπιστηµίου Helwan στο Κάιρο το 1979-80. Έκτοτε ο ίδιος, και ως καλλιτεχνικό µέλος της F.I.D.E., παρουσίασε οµιλίες σχετικά µε την ιστορία και τη φιλοσοφία του σκακιού. Ένας µικρός αριθµός χρησιµοποιήθηκε από τον ίδιο σε διάφορες εικαστικές εκθέσεις, όπως «Η Τέχνη του Σκακιού» στο Μουσείο Αθλητισµού της Θεσσαλονίκης (1999-2000), «Οι Αλληγορίες του Σκακιού» στο Πανελλήνιο ιασυλλογικό Πρωτάθληµα Σκακιού (2006) κ.ά. Η εξονυχιστική έρευνα οδήγησε τον συγγραφέα στον εντοπισµό περίπου 1000 πινάκων. Μερικοί απ αυτούς δεν συµπεριλήφθηκαν στη µελέτη, είτε γιατί µερικά µουσεία ή πινακοθήκες δε διαθέτουν φωτογραφίες στο αρχείο τους, είτε γιατί αρνήθηκαν να παραχωρήσουν άδεια µελέτης του υλικού, γι αυτό αναφέρονται απλά στο Παράρτηµα. εδοµένου ότι η έλλειψη των φωτογραφιών του παραρτήµατος είχε σαν αποτέλεσµα τη µη ολοκληρωµένη µελέτη τους, κρίθηκε σκόπιµο να µην γίνει η µετάφραση των στοιχείων των έργων. Στο Παράρτηµα περιλαµβάνονται επίσης όσα έργα ήταν αδύνατο να εντοπιστούν από τον κατάλογο του Roesler 8. Στον κατάλογο αυτό ο οποίος, σηµειωτέον, δεν παραθέτει απεικονίσεις των έργων, προστέθηκαν από τον συγγραφέα, όπου ήταν εφικτό, ορισµένες πρόσθετες πληροφορίες, όπως χρονολογίες γέννησης και θανάτου καλλιτεχνών. Μετά τον Επίλογο ακολουθούν ο κατάλογος των Παγκόσµιων Πρωταθλητών Σκακιού και η Ορολογία των σκακιστικών όρων που χρησιµοποιήθηκαν. Οι 679 πίνακες του καταλόγου ακολουθούν τη ροή του κειµένου και περιλαµβάνουν 767 εικόνες, καθώς και λεπτοµέρειες έργων. Για την εύκολη ανεύρεσή τους η αρίθµησή τους αντιστοιχεί στην αρίθµηση των σελίδων. Επίσης σε όσα έργα δεν έχουν τίτλο, αλλά ήταν απαραίτητη η ερµηνεία τους, έγινε σχολιασµός. Οι έγχρωµες φωτογραφίες στο βιβλίο του Gizycki, A History of Chess (1972), δεν έχουν αριθµό σελίδας, γι αυτό προστέθηκε το σύµβολο «+» µετά από την προηγούµενη, η οποία και είναι πάντα αριθµηµένη. 8 Όπως αναφέρει ο Roesler ο κατάλογος αυτός είναι βασισµένος σε έναν αρκετά προγενέστερο και µικρότερο που κυκλοφόρησε στο περιοδικό Chesstamps Informant (χωρίς στοιχεία). 8

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Το συγκεκριµένο θέµα µου προτάθηκε από τον καθηγητή του Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης καθηγητή Εµµανουήλ Μαυροµµάτη τον οποίο ευχαριστώ θερµά τόσο για την εµπιστοσύνη του, όσο και για την τυπική και ουσιαστική καθοδήγησή του. Ευχαριστίες οφείλω στα µέλη της συµβουλευτικής επιτροπής, καθηγητές Γιώργο Λάββα, Χαράλαµπο Σαββόπουλο και Γιώργο Ζωγραφίδη για την ουσιαστική βοήθειά τους. Επίσης ευχαριστώ τα µέλη της εξεταστικής επιτροπής, καθηγητές Γιώργο Γκολφίνο, Κυριάκο Κατζουράκη, Στέλλα Λάββα και Αθανάσιο Χρήστου που µε βοήθησαν µε παρατηρήσεις επί της ουσίας και επί της µεθόδου. Για τον εντοπισµό του υλικού αλλά και για χρήσιµες πληροφορίες οφείλω να ευχαριστήσω τους: David Aylsworth, Phil Basner, Julia Beaumont- Jones, Barbara A. Bernard, David Berthout, Isabelle Brun-Ilunga, Cath. Casley, Jill R. Chancey, Justin Clegg, Αντώνη ιαµαντίδη, Brigitte Ducrot, Linda Ehman, Mustafa El Labad, Elizabeth Fischer, Χάρη Φουγιαξή, Jane Furness, Courtney S. Gearhart, Mardeleine Gerber, Melissa Gould, Κάρλο ντε Γκράντι, Sophie Greco-Hefti, Ευστράτιο Γρίβα, Maoz Hagit, Joran Heggtveit, Leanne Handreck, Karen Heath, Joran Heggtveit, Stefan Heyer- Krug, Barbara Holländer, Hans Holländer, Rock Hushka, Γιώργο Ιωακειµίδη, Kirsi Kaisla, Μιχάλη Καλοσκάµπη, Μαρία Καµπούρη, Kathleen Jones, Barbara Katus, Χρήστο Κεφαλή, David L. Kencik, Martha King, Μπάµπη Κοιλιάρη, Maija Koskinen, Ευθυµία Κούντουρα, Χρήστο Κούντουρα, Αλεξάνδρα Κουσουλάκου, Gina Koziatek, Glenn D. Lowry, Hein Maassen, Colin Mackenzie, Γιώργο Μακρόπουλο, Λίλη Μαστιχιάδη, Denise McColgan, Shilpa Mehraa, ηµοσθένη Μιχαηλίδη, Susan B. Moldenhauer, Brigitte Monti, Amber E. Morgan, Νίκο Μπεργιόπουλο, Γεωργία Μπούρδα, Carol Murray, Istvan Nemeth, Bob Newick, Alex Newson, Susan Newton, Kathleen P. Omalley, Lynda Palma, ήµητρα Παπανικόλα-Μπακιρτζή, Χρήστο Πιλάλη, Maritta Pitkanen, Dianna Pulling, Jeanne Rosen, Beth Ryan, Anett Sänger, Colleen Schafroth, Bettina Trabert, Nanny Sehujrrerg, Anna Sheppard, Stacey Sherman, Ann Sinfield, Jan Smits, Kimsey Sorensen, Έλλη 9

Σπερδόκλη, Jill Springall, Lucille Stiger, Νίκο Στρατηγάκη, Ana Tavasci, Solveig Tønseth, Bettina Trabert, Sandra Tsatsakis, Ευθύµη Τσοµάκο, Marleen Wijnbergen, Winnie Tyrrell, Rosemary Vence, Bill Wall, Jennifer Widman, Μιχάλη Χατζηδάκη, George Zombakis. Ευχαριστώ ιδιαίτερα για τις µεταφράσεις από τα λατινικά και ιταλικά τη Ντίνα Κουσουλάκου, από τα γερµανικά την Ελένη Τσιτσιρίκου, από τα γαλλικά την Νικολέττα Τζάνη και για την αγγλική περίληψη την Ήβα Χρυσογιάννη. Για την ευγενική συνεργασία και για την παραχώρηση υλικού απευθύνω τις ευχαριστίες µου στα παρακάτω Μουσεία, Ιδιωτικές συλλογές, Βιβλιοθήκες, Αρχεία, Πανεπιστήµια και Γκαλερί: - Agence photo de la Réunion des musées nationaux RMN, Paris. - Allen Memorial Art Museum, Oberlin College, Oberlin. - Art Gallery & Museum Kelvingrove, Glasgow. - Ashmolean Museum, Oxford. - Bonhams, London. - Carnegie Museum of Art, Pittsburgh. - Childs Gallery, Boston - Cornell Fine Arts Museum / Rollings College, Winter Park, U.S.A. - ηµοτική Πινακοθήκη Χίου, Χίος. - Fine Arts Museums of San Francisco, South San Francisco, U.S.A. - Frye Art Museum, Seattle, Washington, USA. - Gösta Serlachius Museum of Fine Arts, Mänttä, Finland. - Hood Museum of Art-Dartmouth College-Hanover, New Hampshire. - Indiana University Art Museum,Bloomington, Indiana, U.S.A. - Koninklijke Bibliotheek, Den Haag. - Koninklijk Museum Voor Schone Kunsten Antwerpen, Antwerpen. - Kröller-Müller Museum, Otterlo. - Lauren Rogers Museum of Art, Laurel, Mississippi, U.S.A. - Library of Congress, Washington, U.S.A. - Montclair Art Museum, Montclair, New Jersey U.S.A. - Musée d art et d histoire, Gèneve. - Musée d'orsay, Paris. 10

- Musée du Louvre, Departement des Objets d' art, Paris. - Museum of Art Brigham Young University, North Campus Drive, Provo, Utah. - Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam. - Museum of Fine Arts, Budapest. - Museum of Fine Arts, Houston, Houston, Texas, U.S.A. - National Gallery (Nasjonalgalleriet), Oslo. - National Gallery of Australia, Canberra. - National Gallery of Canada, Canada. - National Gallery of Scotland, Picture Library, Edinburg. - Maryhill Museum of Art, Goldendale, Washington. - National Portrait Gallery, London. - New Orleans Museum of Art, New Orleans. - Oberelin, Oberelin College, Allen Memorial Art Museum, Oberelin, Ohio, U.S.A. - Oskar Reinhart "Am Römerholz" Collection, Winterthur. - Pennsylvania Academy of the Fine Arts, Pennsylvania. - Réunion des Musées Nationaux, Agence photographique, Paris. - Rockefeller Museum, Jerusalem - San Diego Museum of Art, San Diego, California, U.S.A. - Scottish National Gallery of Modern Art, Edinburgh. - Stad Antwerpen-Sport en cultur, Antwerpen. - Stedelijk Museum, Amsterdam. - Sylvan Cole Gallery, ADAA., New York. - Szepmuveszeti Museum-Museum des Beaux-Arts, Budapest. - Tacoma Art Museum, Tacoma. - Tate Britain, Millbank, London. - Tate Liverpool, Liverpool. - Tate Modern, London - Tate Enterprises Ltd, Millbank, London. - The Baltimore Museum of Art, Baltimore. - The Bridgeman Art Library, United Kingdom. - The Cleveland Museum of Art, Slide Library Sales Order, Cleveland, U.S.A. 11

- The David and Alfred Smart Museum of Art, The University of Chicago, Chicago, Illinois U.S.A. - The Library of Congress, Washington. - The Israel museum, Jerusalem. - The Museum of Modern Art, MoMA, New York. - The Nelson-Atkins Museum of Art, Kansas City, U.S.A. - The Saint Louis Art Museum, Forest Park, Saint Louis. - University of Michigan Museum of Art, Michigan, U.S.A. - University of Wyoming Art Museum, Laramie, Wyoming, U.S.A. - Ville de Genève, Musée d'art et d'histroire, Genève. - Yale Center For British Art, New Haven. - Winterthur Museum Garden & Library Winterthur, USA. Για χρήσιµες συζητήσεις και υποδείξεις ευχαριστώ τη Λουκρητία Γουναροπούλου. Για την πρόθυµη βοήθειά του σε πρακτικά θέµατα οφείλω ευχαριστίες στον Νίκο Παππά. Ένα µεγάλο και ξεχωριστό ευχαριστώ οφείλω να απευθύνω στους φίλους µου σκακιστές και φιλοτελιστές, τους οποίους ανέφερα καθώς και στην οικογένειά µου για την πολύπλευρη συµπαράστασή της. Τέλος οι ευχαριστίες από τη θέση αυτή δεν είναι αρκετές, για να δείξουν το µέγεθος της επιστηµονικής αλλά και ηθικής υποστήριξης της συζύγου µου Ντίνας Κουσουλάκου που µε τις χρήσιµες υποδείξεις και τις ουσιαστικές παρατηρήσεις της µε βοήθησε στην ολοκλήρωση αυτής της έρευνας. 12

ΕΠΕΞΗΓΗΣΗ ΣΚΑΚΙΣΤΙΚΩΝ ΣΥΜΒΟΛΩΝ* + Σαχ. ++ ιπλό Σαχ. # Ματ. X Κόψιµο ή πάρσιµο αντίπαλου υλικού. 0-0 Μικρό ροκέ. 0-0-0 Μεγάλο ροκέ.! Καλή κίνηση.!! Κακή κίνηση.? Κακή κίνηση.?? Αβλεψία.!? Ενδιαφέρουσα κίνηση.?! Ριψοκίνδυνη κίνηση, κίνηση αµφιβόλου αξίας. 1-0 Νίκη Λευκών. 0-1 Νίκη Μαύρων. ½-½ Ισοπαλία. + - = Νίκη/ες του Λευκού, Νίκη/ες του Μαύρου, Ισοπαλία/ες. * Έχουν συµπεριληφθεί όσα αναφέρονται στο κείµενο. ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ F.I.D.E. Fédération Internationale des Echecs [= ιεθνής Σκακιστική Οµοσπονδία]. H ανώτερη αγωνιστική έκφραση του σκακιού, η οποία ιδρύθηκε στις 20/7/1924. χ.χ. Χωρίς χρονολόγηση. 13

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Cabanne 1989 Cabanne Pierre, Ο Μηχανικός του Χαµένου Χρόνου- Συνεντεύξεις µε τον Marcel Duchamp, Αθήνα, 1989. Cabanne 1996 Cabanne Pierre, Duchamp & Cie, Paris, 1996. Finkenzeller, Ziehr και Bührer 1989* Finkenzeller Roswin, Wilhelm Ziehr και Emil M. Bührer, Chess-A Celebration of 2000 years, Lucerne, 1989. Gombrich 1998 Gombrich, E. H., Το Χρονικό της Τέχνης, Αθήνα, 1998. Gizycki 1972* Gizycki Jerzy, A History of Chess, (original title: Z Szachami Przez Wieki i Kraje) London, 1972. Holländer 2005 Holländer Hans και Barbara, Schachpartie Durch Zeiten und Welten, Heidelberg, 2005. Keats 1985 Keats Victor, Chessmen-for collectors-, London, 1985. Pièces d'échecs 1990* Pièces d'échecs, Bibliothèque nationale, Cabinet des médailles et antiques 7 Juin-30 Septembre 1990, Paris, 1990. Roesler 1973 Roesler Manfred, Chess in Art, Davenport, 1973. Saidy και Lessing 1974* Saidy Anthony και Lessing, Norman, The World of Chess, London and Glasgow, 1974. Schafroth 2002* Schafroth Colleen, The Art of Chess, New York, 2002. Schwarz 1974 Schwarz Arturo, La mariée mise à nu chez Marcel Duchamp, même, Paris, 1974. Williams 2000* Williams Gareth, Master pieces-the Architecture of Chess, New York, 2000. Wilson 1981* Wilson Fred, A picture history of chess, New York, 1981. Yalom 2004 Yalom Marilyn, Birth of Chess Queen, New York, 2004. Έννοιες της Μοντέρνας Τέχνης 2003 Στάγκος Νίκος (επιµ.), Έννοιες της Μοντέρνας Τέχνης-Από τον Φωβισµό στον Μεταµοντερνισµό, Αθήνα, 2003. Κεφαλής 2004 Κεφαλής Χρήστος, Σκάκι και κουλτούρα, Αθήνα, 2004. * Η συντοµογραφία χρησιµοποιήθηκε κυρίως για τις φωτογραφίες των εικόνων. * Abbreviations were used mainly for photographs of the pictures. 14

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ackerman M. Gerald, Jean-Léon Gérôme, Les Orientalistes vol.4, Paris, 2000. Ackerman M. Gerald, Jean-Léon Gérôme, Sa vie, son œvre, Paris, 1997. Apollinaire G., Chroniques d Art (1902-1918), Paris, 1960. Arbinger Roland και Reither Franz, Schach und Sport, (Πραγµατογνωµοσύνη για την ένταξη του Σκακιού στον Αθλητισµό), εκέµβριος, 1976. A Russian Wonder, Les Merveilles Russes, χ.χ. Αsh Russell, Sir Lawrence Alma-Tadema, New York, 1989. Averbakh Yuri, Chess Collector, vol.χι, 3, 2002. Barrow R. J., Lawrence Alma-Tadema, London, 2001. Bentein-Stoelen M.-R., Collection Catalogue of the Open-Air Museum of Sculpture Middelheim, Antwerp, 1993. Bourdon David, The Razed Sites of Carl Andre: A Sculptor Laid Low by the Brancusi Syndrome, vol.ii, 1996. Brace Edward R., An Illustrated Dictionary of Chess, London-New York- Sydney-Toronto, 1977. Brady Frank, Bobby Fischer: Profile of a Prodigy, New York, 1973. Bronstein D. και Smolyan G., Chess in the Eighties, United Kingdom, 1982. Cabanne Pierre, Entretiens avec Marcel Duchamp, Paris, 1967. Cabanne Pierre, Duchamp & Cie, Paris, 1996. Calvocoressi Richard, Magritte, New York, 1979. Cartier Alfred, Le Cercle des artistes, Genève, 1901. Cendre Anne, en collaboration avec Lucien Boissonnas, Peintures de Genève, Genève, 1998. Christensen Erwin O., A Pictoral History of Western Art, United States, 1964. Constable Olivia Remie, Chess and Courtly Culture in Medieval Castile: The Libro de ajedrez of Alfonso X, el Sabio, περ. Speculum, A Journal of Medieval Studies, vol.82, No. 2, Cambridge, Massachusetts, 2007. Cottington David, Cubism in the Shadow of War: The Avant-Garde and Politics 1905-1914, New Haven, 1998. Curtis Renée L. (edit.), Le Roman de Tristan en Prose, vol.ii, Leiden, 1976. 15

Diehl Gaston, Vasarely, Budapest, 1979. Du Milan S. La (edit.), The Medieval French Roman d Alexandre, Princeton, New Jersey, 1937. Dunstan Bernard R.A., Painting methods of the Impressionists, New York, 1979. Edge Frederick Milne, The Exploits and Triumphs in Europe of Paul Morphy, The Chess Champion, New York, 1973. Elon Amos, The Pity of It All, New York, 2002. Ernst Bruno, The Magic Mirror of M. C. Escher, Norfolk, 1985. Fabel Karl C. E. Kemp, Schach ohne Grenzen, (T. R. Dawsons Märchenschach), Düsseldorf & Kempten, 1969. Faber Marion, Das Schachspiel in der europäischen Malerei und Graphik, 1550-1700, Wiesbaden, 1988. Ferrier Jean-Louis, Gespräche mit Victor Vasarely, Köln, 1971. Finkenzeller Roswin - Wilhelm Ziehr - Emil M. Bührer, Chess, A Celebration of 2000 years, Lucerne, 1989. Flippo Willem G., Lexicon of the Belgian Romantic painters, Antwerpen, 1981. Foster Hal, Krauss Rosalind, Bois Yve-Alain και Buchloh Benjamin H.D., Art Since-Modernism, Antimodernism, Postmodernism, London, 2004. Freedgood Lillian, Great Artists of America, New York, 1966. Gibson Michael, Symbolism, Köln, 2006. Gizycki Jerzy, A History of Chess, (original title: Z Szachami Przez Wieki i Kraje) London, 1972. Gizycki Jerzy, Sachy, Vsech Dob a Zemi, Prace, Praha, 1975. Golombek Harry, The Times, The Inside Story of the World Chess Championship Fischer vs Spassky, London, 1973. Golombek Harry (edit.), The Encyclopedia of Chess, London, 1977. Gottfried, Johann Ludwig: Historische Chronica, Oder Beschreibung der Fürnemsten Geschichten/so sich von Anfang der Welt biß auff das Jahr Christi 1619 zugetragen, Frankfurt, 1657. Grössel Hans (edit.), Raymond Roussel, Eine Dokumentation, Edition Text + Kritik, München 1977. Holländer Hans και Barbara, Schachpartie Durch Zeiten und Welten, Heidelberg, 2005. Hugill Andrew, περ. Propaganda 6, Ο Μπέκετ, Ο Ντυσάν και το σκάκι στη δεκαετία του 1930, Β Εξάµηνο 2000. 16

Jürgen Pech, Max Ernst, The King playing with the Queen, Berlin/Brühl, 2002. Kasparov Gary και Keene Raymond, Batsford Chess Openings, London, 1986. Keats Victor, Chessmen-for collectors-, London, 1985. Le Symbolisme en Europe, Musées Nationaux de Paris, 1976. Lemaire Gérard-Georges, The Orient in Western Art, Paris, 2000. Levitt Gerald M., The Turk, Chess Automation, North Carolina, 2000. Levy David N. L., How Fischer Plays Chess, Great Britain, 1975. Li David H., The genealogy of chess, Bethesda Maryland, 1998. Linde Antonius van der, Das Schachspiel des XVI. Jahrhunderts, Berlin 1874. Löhr Robert, Der Schachautomat, München, 2005. Mander Karel van, The Lives of the Illustrious Netherlandish and German painters, vol.i, vol.ii, vol.iii, edit. by Hessel Miedema, Doornspijk, Davaco 1994-1996. Matanović Aleksandar, Chess is chess, Chess Gallery, Chess Informator, 2000 (cd). Meiss Millard, French Painting in the time of Jean de Berry: The Limbourgs and their Contemporaries, London, 1974. Meuris Jacques, Magritte, Köln, 1998. Mink Janis, Duchamp, Köln, 2000. Murray H. J. R., A history of chess, New York, 1913. Néret Gilles, Matisse, Köln, 2002. Oates Bennett Phillis, Ιστορία του Επίπλου στη ύση, Αθήνα, 1981. Payne Blance, Winakor Geitel και Farrell-Beck Jane, Ιστορία της Ενδυµασίας II, Αθήνα, 2004. Pfleger H., Stocker K., Pabst H. και Haralambie G., Sportmedizinische Untersuchung an Schachspielern der Spitzenklasse, περ. MMW Münchener Medizinische Wochenschrift, München, (Sonderdruck), 122. Jahrgang 1980. Pièces d'échecs, Bibliothèque nationale, Cabinet des médailles et antiques 7 Juin-30 Septembre 1990, Paris, 1990. Poldauf Susanna, Philidor Eine einzigartige Verbindung von Schach und Musik, Berlin, 2001. 17

Reinfeld Fred, The Joys of Chess, London, 1972. Remke Kruk, Yvette Nagel Seirawan, Henriëtte Reerink και Hans Scholten, Dame aan zet-vrouwen en schaken/queen s move-women and chess through the ages, Den Haag, 2000. Robbins Daniel, The David and Alfred Smart Museum of Art, A Guide to the Collection, New York, 1990. Roesler Manfred, Chess in Art, Davenport, 1973. Rosenthal Gisela, Vieira da Silva, Köln, 1998. Roswin-Ziehr, Wilhelm-Bührer, Emil M., Chess, A Celebration of 2000 years, Lucerne, 1989. Saidy Anthony και Lessing Norman, The World of Chess, London and Glasgow, 1974. Salomonsky Verna Cook, Masterpieces of Furniture, New York, 1974. Schafroth Colleen, The Art of Chess, New York, 2002. Schoell-Glas Charlotte (edit.), Caspar Voght, Lebensgeschichte, Hamburg, 2001. Schönle Siegfried, Das Schachspiel in den Schriften von Jean Paul (1763-1825), Seevetal 2000. Schwarz Arturo, La mariée mise à nu chez Marcel Duchamp, même, Paris, 1974. Standage Tom, The Turk, U.S.A., 2002. Steiger Arnald (edit.), Alfonso el Sabio, Libros de Acedrez, Dados e Tablas. Das Schachzabelbuch Koenig Alfons des Weisen, Genf & Zuerich- Erlenbach 1941. Strouhal Ernst, Duchamps Spiel, Wien, 1994. Strouhal Ernst, Schach, Die Kunst des Schachspiels, Hamburg, 2000. The Art Book, London, 1994. The Art Book, London, 1996. Thomson Brad, περ. The Case for Chess as Sport, Fide Forum, March-April, Lausanne, 1997. Turner Jane (edit.), The Dictionary of Art, vol.2, 3, 4, 5, 10, 14, 20, 21, 22, 23, 24, 32, 33, London, 1996. Vallier Dora, Vieira da Silva, Paris, 1971. Vsevolozhskaya Svetlana και Kostenevich Albert, Italian Painting-The Hermitage, Leningrad, 1984. 18

Wall Bill, Chess automatons, περ. Black & White, India, February 2006. Waterman Andrew (edit.), The Poetry of Chess, London, 1981. Weickhmann Christoph, New-erfundenes Grosses Königs-Spihl, Ulm, 1664. Welch Evelyn, Art and Society in Italy 1350-1500, Oxford History of Art, Oxford, 1997. Williams Gareth, Master pieces-the Architecture of Chess, New York, 2000. Wilson Fred, A picture history of chess, New York, 1981. Yalom Marilyn, Birth of Chess Queen, New York, 2004. Αλεξαντριάν Μπρετόν, Αθήνα, 1986. Αργκάν Τζούλιο Κάρλο, Η Μοντέρνα Τέχνη, Ηράκλειο, 1998. Αρνέλλος Αννίβας Αννίβα, Μια παρτίδα σκάκι, Αθήνα, 2002. Βάλντµπεργκ Πάτρικ, Σουρρεαλισµός, Αθήνα, 1982. Vasari Giorgio, Καλλιτέχνες της Αναγέννησης, Αθήνα, 1995. Βοκάκιος, εκαήµερον, τόµ. Β, Αθήνα, 1993. Gleick James, Χάος, Μία Νέα Επιστήµη, Αθήνα, 1990. Gombrich E. H., Το Χρονικό της Τέχνης, Αθήνα, 1998. Γρίβας Στράτος, Αθάνατοι-Παγκόσµια Πρωταθλήµατα Fide 1886-2005, Αθήνα, 2005. ασκαλοθανάσης Νίκος, Ο Giorgio De Chirico και η άρθρωση του µεταφυσικού χώρου, ιδακτορική ιατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης, Σχολή Καλών Τεχνών, Τµήµα Εικαστικών και Εφαρµοσµένων Τεχνών, Θεσσαλονίκη, 1996. ιαµαντίδης Αντώνης, περ. Σκάκι και φιλοτελισµός, Φιλοτελικά νέα, περίοδος δ, Θεσσαλονίκη, 2001. ρεπανιώτης Τάκης, 1989 - Μια Χρονιά Επέτειος, περ. Κάισσα, Μηνιαίο Σκακιστικό Περιοδικό, Β Περίοδος, Αύγουστος 1989, τεύχ.9. Έκο Ουµπέρτο, Τέχνη και Κάλλος στην Αισθητική του Μεσαίωνα, Αθήνα, 1992. Έσερ Μ. Κ., Köln, 2005. Essers Volkmar, Ανρί Ματίς, 1869-1954, Ο Μάστορας των Χρωµάτων, Αθήνα, 2005. Ευαγγελόπουλος ηµήτρης, Ιερή Γεωµετρία, Θεσσαλονίκη, 2002. 19

Ζάππας Βύρων, Σκακιστικές Συνθέσεις, Επιλεγµένα προβλήµατα του συγγραφέα µε ανάλυση και ερµηνεία θεµάτων, Αθήνα, 1990. Zeki Semir, Εσωτερική Όραση, Μια Εξερεύνηση της Τέχνης και του Εγκεφάλου, Κρήτη, 2002. Zu Sun, Η Τέχνη του Πολέµου, Θεσσαλονίκη, 1998. Ιγνατιάδου έσποινα, Ελληνιστικό επιτραπέζιο παιχνίδι µε γυάλινους πεσσούς, Αρχαία Μακεδονία VI, τόµ.1, Θεσσαλονίκη, 1999. Ιλαντζής Σπύρος, περ. Ελληνικό Σκάκι, Περίοδος Ε -τεύχ.10/2006. Καβάφης Κ. Π., Άπαντα τα Ποιήµατα, Αθήνα, 2003. Καγιάµ Όµαρ, Ρουµπαγιάτ, Αθήνα, 1997. Cabanne Pierre, Ο Μηχανικός του Χαµένου Χρόνου, Συνεντεύξεις µε τον Marcel Duchamp, Αθήνα, 1989. Kandisky Wassily, Για το Πνευµατικό στη Τέχνη, Αθήνα, 1981. Καραπιδάκης Ν. Ε, Ο Άνθρωπος και ο Θάνατος, Εφηµ. Η Καθηµερινή, 15 Οκτωβρίου 2000. Κάρολ Λιούις, Μέσα από τον Καθρέπτη, Αθήνα, 1991. Κεντρωτής Γεώργιος. (επιµ.), Paul Klee, Τα Ηµερολόγια, 1898-1918, τόµ.β, Αθήνα, 1986. Κέφαλος Κοσµάς, Μπόµπι Φίσερ, Ο πεσµένος πύργος, περ. Ταχυδρόµος, 26/1/2007. Κεφαλής Χρήστος, Εγκυκλοπαίδεια Σκακιού, Υπό έκδοση. Κεφαλής Χρήστος, Σκάκι και κουλτούρα, Αθήνα, 2004. Κεφαλίδου Ευρυδίκη, Νικητής, Εικονογραφική Μελέτη του Αρχαίου Ελληνικού Αθλητισµού, Θεσσαλονίκη, 1996. Keene Raymond, Ο Συνδυασµός στο Σκάκι από τον Φιλιντόρ στον Κάρπωφ, Αθήνα, 1979. Κίρικο Τζιόρτζιο ντε, Αναµνήσεις από τη ζωή µου, Αθήνα, 1985. Κλαιρ Ζαν, Σκέψεις για την Κατάσταση των Εικαστικών Τεχνών, Κριτική της Μοντερνικότητας, Αθήνα, 1983. Κότοβ Αλεξάντερ, Σκέψου όπως ένας Μεγάλος Μετρ, Αθήνα, 1987. Κουρκουνάκης Ηλίας, Από την Ιστορία του Σκακιού, Αθήνα, 1986. Κουρκουνάκης Ηλίας, περ. Propaganda 6, Η Σοβιετική Σχολή στο Σκάκι, Β Εξάµηνο 2000. Κουρκουνάκης Ηλίας και Μπαµπασάκης Ίκαρος, Bobby Fischer, Αυτοδίδακτη Μεγαλοφυία, Αθήνα, 2004. 20