ΤΕΤΑΡΤΗ ΓΡΑΠΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΛΠ 20 1 ΘΕΜΑ «Ποιο ήταν το οργανωτικό και θεσμικό πλαίσιο ανάπτυξης του μοναχισμού από την αρχαιότερη εμφάνισή του ως την υστεροβυζαντινή περίοδο» Να ληφθούν υπόψη οι εξής παράμετροι: είδη μοναχισμού, ενδιαίτηση, καθημερινότητα, πηγές πληροφόρησης. Ο μοναχισμός ήταν το κίνημα των λαϊκών από όλα τα κοινωνικά στρώματα, που αναζητούσαν τη χαμένη αγνότητα των αποστολικών χρόνων και άφηναν τη ζωή τους για να αποσυρθούν στην έρημο. Μάλιστα ακόμη και αυτοκράτορες, όπως ο Μιχαήλ Α Ραγκαβές ή ο Ιωάννης ΣΤ Καντακουζηνός τερμάτισαν τη ζωή τους ως μοναχοί. / β1 σελ213 Εμφάνιση του μοναχισμού Ο μοναχισμός είναι ένα κίνημα που επηρέασε σημαντικά τη ζωή και τις αντιλήψεις των Βυζαντινών. Έλαβε διαστάσεις κατά τη διάρκεια του 4 ου αιώνα. Όμως, η κοινή ζωή των χριστιανών σε συνθήκες αυστηρής διαβίωσης όσο και η αναχώρηση ανθρώπων από τον κόσμο, ήταν γνωστά φαινόμενα από παλιά, κυρίως για την Αίγυπτο, που θεωρείται η πατρίδα του μοναχισμού. / β1 σελ213 Η κοιτίδα του μοναχισμού Στην Αίγυπτο εδραιώθηκε ένα κίνημα, ο μοναχισμός, που περιφρονούσε και αδιαφορούσε για την κοινωνική ζωή και τον πολιτισμό. / β1 σελ230 Αίτια επιλογής Αιγύπτου Μέχρι το 640 η Αίγυπτος δέχτηκε τον μεγαλύτερο αριθμό μοναχών και αυτό γιατί oι Αιγύπτιοι: 1. ήταν λαός με αναπτυγμένη θρησκευτικότητα. Με δεδομένο λοιπόν αυτόν τον ζήλο και την πίστη δεν είναι τυχαίος ο μεγάλος αριθμός θυμάτων κατά τη διάρκεια των μεγάλων διωγμών του 3 ου και 4 ου αιώνα και ο φανατισμός, που προκάλεσε έριδες και διαφωνίες γύρω από το δόγμα, όπως στις περιπτώσεις του αρειανισμού και του μονοφυσιτισμού, καθώς και σκληρούς διωγμούς εθνικών σε μεγάλες πόλεις όπως η Αλεξάνδρεια. 2. είχαν ανθεκτικότητα και αντοχή στις φυσικές δυσκολίες ζώντας σε τόπο με κλιματικές αντιξοότητες. Η αντίθεση μεταξύ ερήμου και πολιτισμένου κόσμου είναι περισσότερο φανερή από οπουδήποτε αλλού. / β1 σελ231 Έτσι άνθρωποι κάθε ηλικίας και κοινωνικής τάξης, κινούμενοι από υψηλά ή και ταπεινά κίνητρα ήρθαν να κατοικήσουν τόπους που ο πολιτισμός δεν είχε αγγίξει και οι οποίοι προσφέρονταν για απομόνωση και επαφή με το Θεό. / β1 σελ231 Οι αναχωρητές της αιγυπτιακής ερήμου ήταν κατά κανόνα Κόπτες, όπως φαίνεται και από τα ονόματα που υπάρχουν σε συλλογές, όπως τα Αποφθέγματα των αγίων Γερόντων ή η Λαυσαϊκή Ιστορία. / β1 σελ231 Άλλες χώρες Η απομάκρυνση από τον κόσμο διαμορφώνει ένα καθημερινό τρόπο ζωής με ιδιαιτερότητες ή ακόμα ακρότητες. Με μικρές παραλλαγές το ασκητικό ιδεώδες ακολουθούν κατά τον 4 ο αιώνα άνθρωποι στην Παλαιστίνη, τη Συρία, τη Μικρά Ασία και ύστερα στη δυτική Ευρώπη. / β1 σελ230 Στην Παλαιστίνη, η περιοχή που συγκέντρωσε μοναστήρια και ασκητές ήταν κυρίως η έρημος της Ιουδαίας, που βρισκόταν ανάμεσα στην Ιερουσαλήμ, τον ποταμό Ιορδάνη και τη Νεκρά θάλασσα. Χαρακτηριστικό των αναχωρητών ήταν η ποικίλη προέλευσή τους. Στη Συρία, όπου το τοπίο είναι πιο φιλικό προς τον άνθρωπο, οι άγιοι ασκητές, που ήταν κατά κανόνα γηγενείς, δε βρέθηκαν ποτέ σε απόλυτη απομόνωση. Οι περιοχές όπου εγκαθίστανται ασκητές στη Μικρά Ασία ήταν το όρος Όλυμπος της Βιθυνίας και το όρος Κυμινάς στην ίδια περιοχή, τα όρη Λάτμος και Γαλήσιον στις δυτικές ακτές.
2 Στην Ελλάδα οι πρώτες μαρτυρίες ασκητών χρονολογούνται στα τέλη του 8 ου αιώνα. Πρώτα περιοχές όπως το Άγιο Όρος και τα Μετέωρα υποδέχονται ερημίτες και μετά τα οργανωμένα κοινόβια. / β1 σελ231-232 Κίνητρα των ασκητών: 1. απαλλαγή από φορολογικά βάρη και υποχρεώσεις του δημόσιου βίου 2. μεταφυσική αγωνία 3. έκφραση αποδοκιμασίας προς ένα χριστιανισμό που εκκοσμικεύεται και εδραιώνεται με την υποστήριξη του κράτους 4. αποζήτηση αγνότητας με την επιστροφή σε μια φυσική ζωή. / β1 σελ230 Είδη μοναχισμού Δύο μορφές μοναχισμού προέκυψαν: ο αναχωρητικός και ο κοινοβιακός και διαδόθηκαν στην Παλαιστίνη, τη Συρία (στυλίτες) και τη Μικρά Ασία (εκεί ο Μέγας Βασίλειος θέσπισε μια σειρά από κανόνες και έδωσε αίγλη). Στα περίχωρα της Ιερουσαλήμ ιδρύθηκαν οι λαύρες, μοναστήρια δηλαδή με χαλαρή κοινοβιακή ζωή (λαύρα του αγίου Σάββα). / β1 σελ214 Πατέρας του αναχωρητισμού θεωρείται ο Αντώνιος, που έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του σε συνθήκες απομόνωσης, προσευχής και νηστείας. / β1 σελ214 Οι αναχωρητές μπορούν να χωριστούν με βάση τον τρόπο ζωής τους σε: 1. ερημίτες: οι ασκητές που για ένα διάστημα ζουν σε απόλυτη απομόνωση. 2. αναχωρητές: κατοικούν σε καλύβες ή σπηλιές και έχουν τη δυνατότητα να έρθουν σε επαφή με άλλους ασκητές ή κοινοβίτες. 3. αναχωρητές με μαθητές: συνήθως οι ασκητές της 2 ης κατηγορίας δέχονται μαθητές, ο αριθμός των οποίων εξαρτάται από την προσωπικότητα και το χαρακτήρα του αναχωρητή. Όταν οι μαθητές γινόντουσαν πολλοί, η ομάδα μετατρεπόταν σε μοναστήρι. Τότε ο αναχωρητής μπορούσε να μείνει ο ίδιος ηγούμενος ή κρατούσε την πνευματική καθοδήγηση. Διαφορετικά ανέθεταν τη διεύθυνση σε έναν ηγούμενο της εκλογής τους και άρχιζαν μια νέα ερημιτική ζωή. 4. ασκητές που εξαρτώνται από ένα κοινόβιο. Αυτή η κατηγορία γνωρίζει μεγάλη ανάπτυξη κατά τον 8 ο με 11 ο αιώνα. Διαφέρει από τις προηγούμενες γιατί οι ασκητές δεν ήταν ελεύθεροι να διαθέσουν τον εαυτό τους, αλλά πρακτικά και πνευματικά ήταν σε εξάρτηση από τον ηγούμενο του κοινοβίου του οποίου ήταν μέλη. / β2 σελ60-64 Ιδρυτής του κοινοβιακού μοναχισμού θεωρείται ο Παχώμιος. Προσευχή και τράπεζα απαιτούσαν την από κοινού συμμετοχή, ενώ ο κάθε μοναχός ήταν επιφορτισμένος με κάποια εργασία. Άξονας συνοχής ήταν η υπακοή στον ηγούμενο. / β1 σελ214 Ο Παχώμιος οργάνωσε το πρώτο κοινοβιακό ίδρυμα στην Ταβέννησο εφαρμόζοντας ένα στρατιωτικό πρότυπο. Το μοναστήρι συστήθηκε σε καλλιεργήσιμη γη κοντά στον Νείλο και είχε μορφή και οργάνωση στρατοπέδου, με εξωτερικό τείχος να το προστατεύει. Ήταν κατανεμημένο σε οίκους, όπου οι μοναχοί εργάζονταν, προσεύχονταν και έτρωγαν όλοι μαζί. / β1 σελ238-239 Η κοινοβιακή ζωή στο Βυζάντιο γνωρίζει δύο τύπους: 1. τα κοινόβια, όπου μοναχοί ζουν και προσεύχονται από κοινού μέσα σε οικήματα που τα προστατεύει ένα εξωτερικό τείχος, και 2. τις λαύρες, όπου η κοινοβιακή ζωή είναι χαλαρή. Οι μοναχοί ζουν μόνοι τους ή με ένα - δύο μαθητές, σε κελιά ή σπηλιές. Μόνο το Σάββατο ή την Κυριακή συγκεντρώνονται σε έναν κοινό οίκο. Υπήρχε κάποιος ηγούμενος για όλους, αλλά ο καθένας ήταν ηγούμενος στο κελί του. Το είδος αυτό μοναχισμού θα εμφανιστεί τον 5 ο αιώνα. Ο βασικός λόγος συγκέντρωσης ήταν η θεία ευχαριστία. Ακολουθούσε η αγάπη. / β1 σελ240 Παλαιστινιακές λαύρες και βυζαντινές μοναστικές ομάδες Μια παλαιστινιακή λαύρα αποτελείται από δύο οργανικά τμήματα: 1. τον κεντρικό πυρήνα, που περιλαμβάνει την εκκλησία, την τραπεζαρία, μια κοινή αίθουσα και βοηθητικά οικήματα 2. τα κελιά, που ήταν στην έρημο σε κάποια απόσταση μεταξύ τους και από το κέντρο της λαύρας.
3 Οι ασκητές ζούσαν μόνοι εργαζόμενοι ή προσευχόμενοι. Κάθε Σάββατο έρχονταν στο κέντρο, εκκλησιάζονταν, παρέδιδαν στον οικονόμο τα εργόχειρά τους, έπαιρναν προμήθειες και γύριζαν στο κελί τους Κυριακή βράδυ. / β2 σελ 65-66 Κατά τη διάρκεια του 8 ου μέχρι τον 11 ο αιώνα στους Βίους των αγίων δεν αναφέρεται τέτοια οργάνωση. Αντίθετα περιγράφεται ένα πλήθος από κοινόβια που ακολουθούν ένα τυπικό και έχουν τρία κοινά χαρακτηριστικά: 1. κοινή ζωή 2. κοινή προσευχή 3. υπακοή στον ηγούμενο. / β2 σελ66-67 Το κοινοβιακό ιδεώδες περιλάμβανε τρία στάδια : κοινοβίτης αναχωρητής ιδρυτής κοινοβίου. Η πράξη που καθόριζε την ίδρυση ενός μοναστηριού ήταν η αφιέρωση της εκκλησίας, που ονομάζεται καθολικόν ή κυριακός ναός, σε κάποιον άγιο. / β1 σελ240 Διαφορές Κοινοβιακή ζωή το κοινόβιο βρίσκεται πλησιέστερα προς τον κόσμο η καθημερινότητα είναι προκαθορισμένη (διακονήματα) η υπακοή στον ηγούμενο είναι υποχρεωτική δεν απουσιάζει η εργασία οι σχέσεις με τον κόσμο έπρεπε να είναι περιορισμένες Ασκητική ζωή οι ασκητές επιζητούν την απομόνωση δεν υπάρχει πρόγραμμα πέραν της ανάγκης για συνεχή προσευχή η ζωή των ασκητών είναι θέμα εσωτερικής πειθαρχίας Κοινά Ιδιόρρυθμα μοναστήρια: ήταν διαφορετικός τύπος μοναχισμού, όπου τα πράγματα δεν ήταν τόσο αυστηρά και ο κάθε μοναχός ακολουθούσε το δικό του ασκητικό πρόγραμμα, φρόντιζε για την αυτοσυντήρησή του, μπορούσε να διατηρεί ορισμένα περιουσιακά στοιχεία ή να κερδίζει χρήματα και έτρωγε μόνος του. Ο τύπος αυτός του μοναχισμού αντιμετωπίστηκε με δυσπιστία και άνθησε κατά και μετά την υστεροβυζαντινή περίοδο. / β1 σελ241-242 Το κίνημα του ησυχασμού Η θεολογική αντιπαράθεση ανατολικής και δυτικής εκκλησίας αποτελεί μια από τις παραμέτρους της ησυχαστικής έριδας. Η ησυχαστική θεωρία, η οποία δίχασε τη βυζαντινή Εκκλησία τον 14 ο αιώνα, αντιπροσωπεύει την παράδοση των μοναχών της Ανατολής, που αποσείοντας κάθε κοσμική φροντίδα αποβλέπουν μόνο στην ένωση και θέα του Θεού. Τον πόλεμο κατά του ησυχασμού πυροδότησε η παρουσία ενός δυτικού λόγιου μοναχού, του Βαρλαάμ του Καλαβρού, που ήρθε στην Κωνσταντινούπολη για να καταγγείλει τον μυστικισμό των αγιορειτών μοναχών ως έκφραση σκοτεινής δεισιδαιμονίας. Αντιμέτωπο βρήκε τον Γρηγόριο Παλαμά, ο οποίος κήρυττε τη δυνατότητα του ανθρώπου να υπερκεράσει την απόσταση με το θείο και να γεφυρώσει το χάσμα ανάμεσα στο υπερβατικό και το εγκόσμιο. Αντίπαλοι του Παλαμά στο βυζαντινό θεολογικό πεδίο ήταν οι Γρηγόριος Ακίνδυνος και Νικηφόρος Γρηγοράς, οι θέσεις των οποίων θα αποδοκιμαστούν σε τρεις διαδοχικές συνόδους, το 1347, το 1351 και το 1368, όταν ο Παλαμάς θα ανακηρυχθεί άγιος. Έτσι με την επίσημη αναγνώριση του ησυχασμού, το Βυζάντιο θα επιστρέψει στις ρίζες της εκκλησιαστικής του παράδοσης. / β1 σελ220-221 Αλληλεπίδραση των διαφόρων ειδών μοναχισμού Από τη στιγμή που ο Παχώμιος ίδρυσε τα πρώτα κοινοβιακά μοναστήρια στην Αίγυπτο και αφότου ο άγιος Βασίλειος έδωσε στον κοινοβιακό βίο την αίγλη που του έλειπε μέχρι τότε, ο κοινοβιτισμός, οι αναχωρητές και ο αναχωρητικός βίος κρατούν την αυθεντία τους και τα προνόμιά τους. Ανάλογα με τις εσωτερικές παρορμήσεις, ο καθένας στρέφεται προς το είδος που του ταιριάζει. / β2 σελ55 Ένας μοναχός δεν μπορεί να επιδοθεί ωφέλιμα στον αναχωρητισμό χωρίς να περάσει πρώτα από ένα κοινόβιο. / β2 σελ56 Έτσι όλοι σχεδόν περνούσαν πρώτα από ένα μοναστήρι και μετά, έχοντας τη συναίνεση του ηγουμένου τους, γινόντουσαν ερημίτες. Σε κάποιες περιπτώσεις οι νέοι έκαναν την εκπαίδευσή τους κοντά σ έναν αναχωρητή. / β2 σελ56-58 Όταν ο αναχωρητής φτάσει στην τελειότητα της άσκησης, την απάθεια, θα ξαναπλησιάσει τον κόσμο για να θέσει την πνευματική του εμπειρία στην υπηρεσία του. / β2 σελ59-60
4 Η ενδιαίτηση Το πλέον πρόσφορο κατάλυμα των ασκητών ήταν οι σπηλιές. Το κελί είτε ήταν φυσικό είτε ήταν τεχνητό έπρεπε να βρίσκεται σε απόσταση ασφαλείας από τον κόσμο, ακόμα και από τα απαραίτητα πηγάδια ή τα έλη. / β1 σελ232 Η ενδυμασία Η αναζήτηση της ησυχίας στην έρημο συνοδευόταν και από την απόρριψη της κοσμικής ενδυμασίας ή και κάθε ενδυμασίας, κυρίως για όσους είχαν φτάσει σε υψηλό πνευματικό στάδιο. Οι δόκιμοι μοναχοί έπρεπε να ενδυθούν το μοναστικό ένδυμα, το λεγόμενο αγγελικό σχήμα, με βασικά χαρακτηριστικά τη μηλωτή, τη ζώνη, τον ανάλαβο και το κουκούλιον. Σταδιακά η ένδυση με το μοναστικό σχήμα έλαβε συμβολική σημασία και μαζί με την κουρά είχε γίνει ταυτόσημη με τελετή εισόδου στη μοναστική ζωή. / β1 σελ233 Η διατροφή Η αυστηρή νηστεία και η λιγοστή τροφή ήταν τα χαρακτηριστικά της διατροφής των ασκητών. Πλατιά διάδοση γνώριζε και η αποχή από το φαγητό μέχρι τη δύση του ηλίου. Βασικό στοιχείο διατροφής ήταν το ψωμί καθώς και λαχανικά, καρποί δέντρων, χόρτα και όσπρια. Εξαιρέσεις προβλέπονταν για ασθενείς και οδοιπόρους. / β1 σελ233-235 Η καθημερινότητα Η ημέρα και η νύχτα ενός ασκητή στο κελί Η ημέρα ενός ασκητή στην έρημο ήταν αφιερωμένη στην προσευχή και στην ανάγνωση. Ο μοναχός έπρεπε να βιώνει στην καθημερινότητά του την ησυχία αποδιώχνοντας τους πειρασμούς. Ο βασικός πειρασμός ήταν η ακηδία, δηλαδή η στιγμιαία ή διαρκής κατάσταση πλήξης ή αποθάρρυνσης και η οποία αντιμετωπιζόταν με προσευχή, ανάγνωση ή με διάφορα εργόχειρα. Για να κοιμηθεί ο ασκητής ξάπλωνε πάνω στο χώμα ή σε μια ψάθα, χωρίς να ακουμπά το κεφάλι του στον τοίχο. Αυτή ήταν η λεγόμενη χαυμενία που αποσκοπούσε στην σκληραγώγηση και στην εγρήγορση. / β1 σελ235-236 Η ζωή των μοναχών στο κοινόβιο Οι δουλείες μοιράζονταν σε όλους και είχαν τα χαρακτηριστικά τους ονόματα:μάγκιψ ή αριστητήριος, κτηνίτης, τραπεζάριος, ορειάριος ή κελαρίτης, εκκλησιάρχης, επιστημονάρχης, σκευοφύλαξ, χαρτοφύλαξ, ξενοδόχος. Η εργασία αποτελούσε το ένα κομμάτι της ημέρας, η προσευχή και η ανάγνωση το δεύτερο, η τροφή και η ξεκούραση το τρίτο. / β1 σελ239 Η καθημερινή προσευχή περιλάμβανε πέντε ακολουθίες: νυχτερινή αγρυπνία, όρθρος, εσπερινός, απόδειπνο. Με το σήμαντρον δηλωνόταν κάθε φορά η σύναξη των μοναχών. / β1 σελ239 Η τράπεζα ήταν ίδια για όλους, όλοι έτρωγαν σιωπηλοί, καθισμένοι γύρω από ένα τραπέζι, ενώ ένας μοναχός διάβαζε όρθιος ιερά κείμενα. Οι υποχρεώσεις κάθε μοναχού ήταν κατανεμημένες σε διακονήματα. Απαραίτητη προϋπόθεση για ένα μοναχό ήταν η stabilitas loci, δηλαδή η σταθερή παραμονή στο μοναστήρι. / β1 σελ240-241 Το πλαίσιο λειτουργίας ενός μοναστικού κοινοβίου βασιζόταν στην ιεραρχία και την υπακοή στον ηγούμενο ή αβά, ο οποίος ήταν ο πνευματικός πατέρας των μοναχών του. Δεύτερος στην ιεραρχία ήταν ο δευτεράριος, που ήταν υπεύθυνος σε οικονομικά και διοικητικά ζητήματα. Τέλος λόγο για τα ζητήματα της μονής είχαν οι γέροντες μοναχοί. / β1 σελ240 Οι πηγές για τη μελέτη της εκκλησιαστικής ζωής και ιστορίας στο Βυζάντιο Τα λογοτεχνικά είδη που πρωτοεμφανίστηκαν την πρώιμη βυζαντινή περίοδο ήταν: 1. αγιολογικά κείμενα Σχετίζονται με τη ζωή, τη διδασκαλία και τις δραστηριότητες των αγίων. Σ αυτά υπάγονται τα: I. Μαρτύρια (=δραματικές αφηγήσεις των δοκιμασιών που υφίστανται οι χριστιανοί για την πίστη τους από αλλόθρησκους ή αιρετικούς) II. Εγκώμια (=πανηγυρικοί λόγοι που αναφέρονται στο μαρτύριο ή τον βίο ενός αγίου, αλλά είναι σύμφωνοι με τους κανόνες της ρητορικής) III. Βίοι αγίων (=βιογραφίες ιερών προσώπων που γράφονται από λόγιους κατά παραγγελία ή από κάποιον μαθητή του βιογραφούμενου προσώπου, με σκοπό τη διάσωση όσων πραγματοποίησε στη ζωή του και τη διάδοση της λατρείας του π.χ. Βίος του Μεγάλου Αντωνίου από τον Αθανάσιο, που θεωρείται η πρώτη χριστιανική βιογραφία)
5 IV. Συλλογές θαυμάτων (=μικρές ιστορίες θεραπείας ή σωτηρίας ανθρώπων από αρρώστιες ή κάποιο κακό ύστερα από τη θαυματουργή επέμβαση ενός αγίου σε κάποιο προσκύνημα στην πόλη ή στην ύπαιθρο) V. Αποφθέγματα των Πατέρων της Ερήμου (=σύντομα αφηγηματικά ή διδακτικά κείμενα ανεκδοτολογικού χαρακτήρα κυρίως από τον χώρο της ερήμου, που συγκεντρώθηκαν σε συλλογές που ονομάζονται Γεροντικά ή Πατερικά από μαθητές αναχωρητών) VI. Ψυχωφελείς ιστορίες (=σύντομα αφηγηματικά ή διδακτικά κείμενα ανεκδοτολογικού χαρακτήρα που σώζονται ως αυτόνομα κείμενα στα χειρόγραφα). Οι βίοι μοναχών αγίων, τα αποφθέγματα των Πατέρων και οι ψυχωφελείς ιστορίες συνιστούν το βασικό υλικό για τη μελέτη του αναχωρητικού και μοναστικού βίου. Ειδικότερα για τη ζωή των ασκητών και των μοναχών της Ανατολής υπάρχουν κείμενα που έχουν αποκληθεί λογοτεχνία της ερήμου. Οι Βίοι αγίων μάλιστα αποτελούν την πιο πλούσια πηγή για την καταγραφή της καθημερινής ζωής όχι μόνο των μοναχών αλλά και των λαϊκών. / β1 σελ226 2. εκκλησιαστική ιστοριογραφία Γεννήθηκε με τον Ευσέβιο ως αντίδραση στην ιστοριογραφία των εθνικών. Είχε ως αντικείμενο όλα τα γεγονότα που σημάδεψαν τον χριστιανικό κόσμο (διωγμοί, σύνοδοι, συγκρούσεις ορθόδοξων και αιρετικών, το κίνημα του αναχωρητισμού), με κύριο άξονα τις πράξεις των αυτοκρατόρων που ευνόησαν τον χριστιανισμό και με στόχο την απόδειξη της παντοδυναμίας του Θεού. Οι πληροφορίες που υπάρχουν για τη λατρευτική ζωή, τον ρόλο των επισκόπων, τον τρόπο ζωής ή τις συγκρούσεις ορθόδοξων και αιρετικών είναι πολύτιμες. / β1 σελ227 3. μοναστηριακά Τυπικά Ήταν σημαντική πηγή για την μελέτη του τρόπου ζωής στα μοναστικά κοινόβια. Συγγραφείς τους ήταν οι κτήτορες ή ιδρυτές μοναστηριών, στα οποία ήθελαν να προσδώσουν νομική υπόσταση και να τα εξοπλίσουν με εσωτερικό κανονισμό, το Τυπικό, που ήταν σύμφωνο με τις προσωπικές αντιλήψεις τους. Τα Τυπικά έδιναν λεπτομέρειες για την καθημερινότητα ενός μοναστηριού, καθώς και για τα ήθη και τα έθιμα της βυζαντινής κοινωνίας. Σήμερα σώζονται 60 με σημαντικότερα: i. του αγίου Σάβα που έχει λειτουργικό περιεχόμενο ii. του αγίου Θεοδώρου Στουδίτη (9 ος αιώνας) iii. της μονής της Ευεργέτιδος στην Κωνσταντινούπολη. / β1 σελ227 Η γένεση ενός μοναστηριού Ο Νικηφόρος Φωκάς πρότεινε στον Αθανάσιο να του διαθέσει το ποσό που χρειαζόταν για την ανέγερση μοναστηριού στον Άθω, το οποίο θα διηύθυνε ο Αθανάσιος και στο οποίο αργότερα θα αποσυρόταν και ο Φωκάς. Ο Αθανάσιος γύρισε στο κελί του στον Άθω και προς το τέλος του έτους 961 ή κατά τα μέσα του 962 ο Νικηφόρος έστειλε μια επιστολή και τα αναγκαία χρήματα για την έναρξη των εργασιών με τον Μεθόδιο. Η κατασκευή ξεκίνησε, αλλά σταμάτησε το 963 εξαιτίας της φυγής του Αθανασίου, ο οποίος έφυγε, μόλις έμαθε ότι ανέβηκε στον αυτοκρατορικό θρόνο ο Φωκάς. Μόλις πληροφορήθηκε όμως ότι κινδύνευε η ύπαρξη της Λαύρας επέστρεψε, έβαλε σε τάξη τα πράγματα στη μονή και προγραμμάτισε ταξίδι στην Κωνσταντινούπολη. / β2 σελ207-213 Τρόπος λειτουργίας και πηγές εισοδημάτων της Λαύρας ως το 964 Οι αντιλήψεις του Νικηφόρου Φωκά, ιδρυτή της Λαύρας, για τα μοναστήρια εκφράζονται σε Νεαρά του 964: 1. είναι προτιμότερο κάποιος να βοηθήσει ένα ερειπωμένο μοναστήρι, από να οικοδομήσει ένα καινούργιο. 2. ένα νέο ίδρυμα πρέπει να είναι μακριά από πόλεις, στην ερημιά. / β2 σελ213-214 Τρεις πηγές, οι δύο Βίοι και το τυπικό του Αθανασίου εκφράζουν την ίδια εικόνα για τη βυζαντινή λαύρα: ένα κοινόβιο από το οποίο εξαρτάται ένας μικρός αριθμός αναχωρητικών κελιών. Πάνω σ αυτό τον τύπο έγινε και το μοναστήρι που ίδρυσε ο Αθανάσιος. / β2 σελ214-215 Ο Αθανάσιος, αν και ήταν αυστηρός ασκητής, προσανατολιζόταν περισσότερο στην πνευματική άσκηση και πουθενά στο Βίο του δεν αναφέρονται υπερβολές. Ο ίδιος υποστήριζε ίση κατανομή της ημέρας ανάμεσα στην εργασία και στην προσευχή, ενώ η άσκησή του περιλάμβανε νηστείες, ταπεινοφροσύνη, αποφυγή κάθε άνεσης. / β2 σελ215-216 Ο Αθανάσιος πίστευε στην ανωτερότητα του ησυχασμού, αλλά θεωρούσε ότι λίγοι άνθρωποι μπορούσαν να τον ασκήσουν. / β2 σελ216
6 Από τον 10 ο αιώνα ο Αθανάσιος επέτρεψε στους πιο αξιόλογους μοναχούς ένα τρόπο ζωής ανάμεσα στην κοινοβιακή και ησυχαστική ζωή, δηλαδή ο μοναχός ζει στη μονή, αλλά είναι απομονωμένος στο κελί του. Οι ασκητές αυτοί ήταν απαλλαγμένοι από τις κοινές υπηρεσίες της λειτουργίας της μονής. / β2 σελ216-217 Κατά την περίοδο 962-964 η Λαύρα ήταν μικρό κοινόβιο και δεν διέφερε από τα άλλα μοναστήρια του Όρους. Εξάλλου τα χρήματα που έστειλε ο Νικηφόρος Φωκάς αρκούσαν για την οικοδόμηση κελιών και κοινοβίου μικρών διαστάσεων. Όταν ο Αθανάσιος έφυγε το 963 υπήρχε μια οργανωμένη κοινότητα, ο αριθμός της οποίας πρέπει να έφτανε σε μερικές δεκάδες. Μετά τη φυγή του Αθανασίου η μονή κλονίστηκε από ταραχές, έριδες και λιμό. Μάλιστα οι γειτονικές μονές την βοήθησαν. / β2 σελ218-221 Το έτος 964 αποτελεί καμπή για τη Λαύρα και τον Άθω. Όταν ο Νικηφόρος Φωκάς, ο αναγνωρισμένος κτήτορας, έγινε αυτοκράτορας αυτόματα η μονή από ιδιωτική πέρασε στην κατηγορία των βασιλικών μοναστηριών. Ήταν το πρώτο μοναστήρι του Άθω που πήρε αυτό τον τίτλο. / β2 σελ221 Όταν ο Αθανάσιος πήγε στην Κωνσταντινούπολη, ύστερα από τη συνάντηση που είχε με τον Νικηφόρο, ο τελευταίος εξέδωσε τρία χρυσόβουλλα, τα οποία παραχωρούσαν στη μονή σημαντικές δωρεές. / β2 σελ221-222 1. μια ετήσια επιδότηση από 244 χρυσά νομίσματα 2. μια ετήσια επιδότηση σε είδος 3. την κυριαρχία στη μονή Περιστερών 4. επιβεβαίωση της κατοχής 32 παροίκων εγκατεστημένων στην περιοχή της Ιερισσού 5. τρία λείψανα, τις κάρες δύο αγίων και ένα τεμάχιο τίμιου ξύλου. / β2 σελ224 Η αριθμητική υπεροχή της μονής και η οικονομική της δύναμη ανησύχησε τους άλλους Αθωνίτες. Γι αυτό ο Αθανάσιος φρόντισε να εξασφαλίσει προνόμια και για τα άλλα μονές. / β2 σελ225 Το πρώτο χρυσόβουλλο πρέπει να εκδόθηκε πριν από το Μάιο του 964 και δε σώζεται. Το μόνο χρυσόβουλλο που σώζεται επικύρωνε τα δύο προηγούμενα και περιείχε και μια ρήτρα μεγάλης σημασίας για το μοναστήρι: κανείς δεν είχε το δικαίωμα να επεμβαίνει στη Λαύρα εκτός από τον αυτοκράτορα. Ο Νικηφόρος, κτήτορας της μονής, είχε την κυριότητά της μέχρι το θάνατό του. Μετά η κυριότητα περιέχεται στον Αθανάσιο. Μετά το θάνατο αυτών των δύο, απαγορεύεται η παραχώρηση της μονής σε πρόσωπο απέξω απ αυτή. / β2 σελ223 Βιβλιογραφία 1. Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Ελλάδα Ι, Τόμος Β, Πάτρα 2001 2. Παπαχρυσάνθου Δ., Αθωνικός μοναχισμός, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2004