Η Εποχικότητα στην Κατανάλωση: Οικονομική Ανάλυση της Διατροφικής Κατανάλωσης στην Ελλάδα κατά τις 4 Εποχές του Έτους (1957-2005) Ι. Σωτηρόπουλος 1, Γ. Γεωργακόπουλος 2, Β. Φ. Φίλιος 3, Χρ. Γκόγκος 4 1 Τμήμα Χρηματοοικονομικής και Ελεγκτικής, Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Ηπείρου, Ελλάδα 2 The Faculty of Economics and Business, University of Amsterdam, Netherlands. 3 Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων Αγροτικών προϊόντων και τροφίμων, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Ελλάδα. 4 Τμήμα Χρηματοοικονομικής και Ελεγκτικής, Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Ηπείρου, Ελλάδα 1 g.georgakopoulos@uva.nl, 2 sotiropoulosioan@yahoo.gr, 3 vfilios@cc.uoi.gr, 4 cgogos@teiep.gr Περίληψη Το άρθρο αυτό αναλύει τις χρηματοοικονομικές δαπάνες των νοικοκυριών στη μεταπολεμική Ελλάδα (1957-2005) και περιγράφει την κατανάλωση προϊόντων διατροφής κατά τις τέσσερις εποχές του έτους (άνοιξη, καλοκαίρι, φθινόπωρο, χειμώνας). Αναλύονται τα χαρακτηριστικά (αγροτικά-βιομηχανικά, ζωικά-φυτικά, εντός - εκτός οικίας) των διατροφικών καταναλώσεων και γίνεται προσπάθεια να κατανοηθεί και χαρακτηριστεί από ποιοτική άποψη η διαχρονική τους εξέλιξη και αλλαγές. Η βασική αλλαγή συνίσταται στην άμβλυνση της εποχικότητας στη διατροφική κατανάλωση στην Ελλάδα. Κατά τη δεκαετία 50 οι καταναλώσεις συμβάδιζαν με τη συγκομιδή των προϊόντων, μετά τη δεκαετία 70 βιομηχανοποιούνται και διαχέονται σε όλες τις εποχές του έτους. Παραμένει, πάντως, ένα σημαντικό χαρακτηριστικό στοιχείο: Φυτικές και αγροτικές καταναλώσεις το καλοκαίρι - ζωικές και βιομηχανικές το χειμώνα. Η ανάλυση γίνεται με μεθόδους της περιγραφικής στατιστικής και τα στοιχεία προέρχονται από τις Έρευνες Οικογενειακών Προϋπολογισμών της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας της Ελλάδας (Ε.Σ.Υ.Ε). Λέξεις Κλειδιά: Χρηματοοικονομικές δαπάνες, εποχική κατανάλωση, καταναλωτικά - διατροφικά πρότυπα. PROCEEDINGS 1
1. Εισαγωγή Οι χρηματοοικονομικές δαπάνες για προϊόντα διατροφής στη χρονική περίοδο 1957-2009 κατά τις 4 διαφορετικές εποχές του έτους είναι το αντικείμενο αυτής της εργασίας. Βάσει αυτών διαπιστώνονται μεγάλες αλλαγές στην καταναλωτική συμπεριφορά διατροφής στη μεταπολεμική Ελλάδα: Ανατρέπεται η προαιώνια παράδοση των «Μεσογειακών» παραδοσιακών συμπεριφορών και επικρατούν σταδιακά νέες «βιομηχανικές» - «μεταβιομηχανικές» συμπεριφορές. Στα παραδοσιακά πρότυπα κατανάλωσης στη διατροφή παρατηρούνταν σημαντικές διαφορές μεταξύ των διαφορετικών εποχών του έτους. Κατά τους καλοκαιρινούς μήνες τα χαρακτηριστικά των συμπεριφορών ήσαν «Μεσογειακά» ενώ κατά τους χειμερινούς «βιομηχανικά» και διεθνοποιημένα. Με την παρακμή των παραδοσιακών προτύπων οι διαφορές αυτές αμβλύνονται ενώ επικρατούν τα σύγχρονα βιομηχανικάμεταβιομηχανικά διεθνοποιημένα πρότυπα σε όλες τις εποχές του έτους. 2. Μεθοδολογία Η ανάλυση γίνεται με τη συνάρτηση: Q διατροφικό πρότυπο = (Q φυτικά, Q ζωικά, Q αγροτ., Q βιομηχ., Q βιολ. ) (1) όπου: Q φυτικά = φυτικά χαρακτηριστικά Q ζωικά = ζωικά χαρακτηριστικά Q αγροτ = αγροτικά χαρακτηριστικά Q βιομηχ = βιομηχανικά χαρακτηριστικά Q βιολ = βιολογικά χαρακτηριστικά Η συνάρτηση αυτή (Sotiropoulos, 2010b) αφορά τη διατροφική κατανάλωση και βασίζεται στη συνάρτηση που αφορά την κατανάλωση όλων των προϊόντων και υπηρεσιών. CM d = (Ch n, Ch t ) (2) όπου: CM d = Περιγραφή του καταναλωτικού προτύπου Ch n = φυσικά χαρακτηριστικά Ch t = τεχνικά χαρακτηριστικά Σε ευρύτερο θεωρητικό επίπεδο και επειδή για την εποχιακή διατροφική κατανάλωση δεν υπάρχει ερευνητικό έργο, η παρούσα εργασία βασίζεται στη γενικότερη θεώρηση οικονομικής ανάλυσης της διατροφικής κατανάλωσης (Lancaster, 1966). Τα στοιχεία που χρησιμοποιούνται είναι αυτά των Ερευνών Οικογενειακών Προϋπολογισμών της ΕΣΥΕ PROCEEDINGS 2
(Ε.Ο.Π. 1957/58, 1963/64, 1974, 1981/82, 1987/88, 1993/94, 1998/99, 2004/05) που καταγράφει τη διατροφική κατανάλωση ανά τρίμηνο διενέργειας της έρευνας, όπου όμως δεν υπάρχει απόλυτα σταθερή τυπική ταξινόμηση ανά εποχή π.χ. άνοιξη, καλοκαίρι κ.ο.κ. Παρά ταύτα είναι δυνατή η ανάλυση ανά εποχή, κυρίως συγκριτικά με τις υπόλοιπες, εφ όσον σε κάθε τρίμηνο συμπεριλαμβάνονται δύο μήνες μιας εποχής του χρόνου (π.χ. καλοκαίρι) και ένας μήνας της προηγούμενης (π.χ. άνοιξη) ή επόμενης εποχής (π.χ. φθινόπωρο). Επί πλέον πρέπει να ληφθεί υπ όψη ότι τα στοιχεία τεσσάρων σχετικά πρόσφατων ΕΟΠ (1981/82, 1987/88, 1998/99 και 2004/05) παρουσιάζουν μικρή διαφοροποίηση από τις τρεις παλαιότερες (1957/58, 1963/64, 1974) και την ΕΟΠ 1993/94 ως προς τους μήνες που έχουν ληφθεί τα στοιχεία. 3. Παραδοσιακά και σύγχρονα διατροφικά πρότυπα 3.1. Τα παραδοσιακά διατροφικά πρότυπα Στα παραδοσιακά διατροφικά πρότυπα της δεκαετίας 50 (Sotiropoulos, 2010a) κυριαρχούν τα αγροτικά προϊόντα φυτικής προέλευσης (δημητριακά, φρούτα-λαχανικά, όσπρια και ειδικά η παραδοσιακή «φασολάδα» - «Εθνικό φαγητό» των Ελλήνων άλλοτε, ελαιόλαδο, κρασί). Μετά τη δεκαετία 60 αυξάνεται ραγδαία η κατανάλωση κρέατος και βιομηχανικών προϊόντων με αποτέλεσμα την πλήρη ανατροπή των προαιώνιων «Μεσογειακών» διατροφικών προτύπων (Renaud, 1996) και επικράτηση των διεθνοποιημένων - Δυτικής προέλευσης βιομηχανικών. Στα «Μεσογειακά» διατροφικά πρότυπα (Πίνακας 1.) τα παραδοσιακά χαρακτηριστικά (και αγροτικά προϊόντα φυτικής προέλευσης) είναι εντονότερα κατά τους θερινούς μήνες (και την άνοιξη), ενώ τα ποσοστά των προϊόντων ζωικής προέλευσης (κρέας, ψάρια, λίπη αλλά και έλαια) παρουσιάζονται αυξημένα κατά τους χειμερινούς - φθινοπωρινούς μήνες. Τότε (φθινόπωρο-χειμώνας) είναι και υψηλότερα από το γενικό μέσο όρο του συνόλου του πληθυσμού της χώρας. Αυτό συμβαίνει και με τα προϊόντα ζαχαροπλαστικής. Αντίθετα, τα φυτικής προέλευσης προϊόντα (λαχανικά και φρούτα) παρουσιάζουν αυξημένες καταναλώσεις κατά τους θερινούς μήνες συγκριτικά με τους χειμερινούς και υψηλότερα από το γενικό μέσο όρο του συνόλου του πληθυσμού. PROCEEDINGS 3
Πίνακας 1. Διατροφικές δαπάνες (Μ.Ο. ανά τρίμηνο) σε ποσοστά %. ΕΟΠ 1957/58. Τρίμηνα έρευνας: Απριλίου- Ιουν.1957 Ιουλίου- Σεπτ.1957 Οκτωβρ.- Δεκ. 1957 Ιανουαρίου- Μαρτ. 1958 Ολόκλ. έτος 1 Δημητριακά 15,5 15,3 15,9 15,6 15,6 2 Κρέας 15,5 14,7 17,5 16,6 16,1 3 Ψάρια 5,0 4,8 5,6 5,9 5,3 4 Έλαια 10,5 10,5 12,5 10,9 11,1 5 Γαλακτοκομικά 13,0 11,2 11,3 13,0 12,1 6 Λαχανικά και Φρούτα 18,0 20,5 17,3 16,2 17,9 7 Ζάχαρηζαχαροπλαστ. 6,5 4,8 7,1 7,1 6,4 8 Έτερα τρόφιμα 16,1 18,1 12,8 14,6 15,3 Διατροφή 100 100 100 100 100 Διατροφή / κατανάλωση (%) 42,0 42,8 39,0 39,4 40,6 Σημ.: Η ΕΟΠ 1957/58 διεξήχθη στα αστικά νοικοκυριά, η ΕΟΠ 1063/64 στα αγροτικά και όλες οι υπόλοιπες ΕΟΠ στο σύνολο των νοικοκυριών της χώρας Πηγή στοιχείων: ΕΣΥΕ, ΕΟΠ 1957/58. Αυτή τη δεκαετία αρχίζει και η αύξηση της κατανάλωσης βιομηχανικών ειδών και εξόδων εκτός οικίας (εστιατόρια-καφενεία). Στα στοιχεία των ΕΟΠ της ΕΣΥΕ αυτά συμπεριλαμβάνονται στην κατηγορία των «ετέρων τροφίμων», τα ποσοστά των οποίων είναι επίσης αυξημένα κατά τους θερινούς εαρινούς μήνες συγκριτικά με τους χειμερινούς φθινοπωρινούς, αλλά και υψηλότερα επίσης από το γενικό μέσο όρο του συνόλου του πληθυσμού της χώρας. Τα γαλακτοκομικά, τέλος, παρουσιάζουν αυξημένα ποσοστά το χειμώνα και την άνοιξη, και μειωμένα τους θερινούς - φθινοπωρινούς μήνες. Ο χειμώνας και η άνοιξη είναι οι μήνες παραγωγής νωπού γάλακτος (πρόβειου γίδινου, δηλαδή Μεσογειακών χαρακτηριστικών) και συμπίπτουν με τις αυξημένες καταναλώσεις, ενώ το καλοκαίρι και το φθινόπωρο η μειωμένη παραγωγή συμπίπτει με τη μειωμένη κατανάλωση. Η εποχικότητα κατανάλωσης στα παραδοσιακά πρότυπα διατροφής φαίνεται να συσχετίζεται με την εποχικότητα παραγωγής των προϊόντων: Αυξημένες καταναλώσεις των αντίστοιχων ειδών την περίοδο παραγωγής τους και μειωμένες κατά τους υπόλοιπους μήνες του έτους. PROCEEDINGS 4
Στα παραδοσιακά, τέλος, πρότυπα τα «Μεσογειακά» χαρακτηριστικά των προτύπων είναι έντονα κατά τους θερινούς και εαρινούς μήνες. Κατ αυτούς τους μήνες παρατηρούνται, επίσης, αυξημένα ποσοστά διατροφικών στο σύνολο των δαπανών κατανάλωσης, σημαντικό χαρακτηριστικό στοιχείο των παραδοσιακών καταναλωτικών προτύπων της δεκαετίας 50 που με την πάροδο των ετών αμβλύνεται μειουμένων των διατροφικών στο σύνολο των καταναλωτικών δαπανών. 3.2. Τα βιομηχανικά-δυτικής προέλευσης διατροφικά πρότυπα Πίνακας 2. Διατροφικές δαπάνες (Μ.Ο. ανά τρίμηνο) σε ποσοστά %: ΕΟΠ 2004/05. Φεβρουαρ.- Τρίμηνα έρευνας: Μαΐου- Ιουλ. 04 Αυγούστου- Οκτ. 2004 Νοεμβρ.2004- Ιαν. 2005 Απριλ. 2004 Ολόκλ. έτος 1 Δημητριακά 8,0 8,3 9,7 8,4 8,6 2 Κρέας 13,1 14,4 15,4 14,8 14,4 3 Ψάρια 4,3 5,0 6,1 6,2 5,4 4 Έλαια 3,4 3,5 4,2 3,3 3,6 5 Γαλακτοκομικά 11,8 12,3 12,8 11,1 12,0 6 Λαχανικά 7,5 6,9 7,4 8,3 7,5 7 Φρούτα 5,1 4,7 5,4 4,6 4,9 8 Ζάχαρηζαχαροπλαστ. 4,2 4,0 4,0 4,7 4,2 9 Έξοδα εκτός οικίας 37,9 36,3 30,3 34,2 34,7 10 Μη οινοπν. ποτά 4,1 3,8 3,7 3,5 3,7 11 Άλλα τρόφιμα 0,7 0,8 1,0 0,9 0,9 Διατροφή 100 100 100 100 100 Διατροφή/ κατανάλωση(%) 26,4 26,5 26,6 25,3 26,2 Πηγή στοιχείων: ΕΣΥΕ, ΕΟΠ 2004/05 PROCEEDINGS 5
Η άμβλυνση της εποχικότητας (Πίνακας 2.) είναι η κύρια διαπίστωση στην έρευνα διατροφικής κατανάλωσης μετά τη δεκαετία 50: Τα δημητριακά παρουσιάζουν αυξημένες καταναλώσεις το χειμώνα και την άνοιξη, στα ζαχαρώδη οι καταναλώσεις μετατοπίζονται σε άνοιξη - καλοκαίρι, και στα γαλακτοκομικά ανατρέπονται οι τάσεις των τελευταίων δεκαετιών με ενίσχυση των καταναλώσεων το χειμώνα. Στα έξοδα εκτός οικίας και στα μη οινοπνευματώδη ποτά οι αυξημένες καταναλώσεις παρατηρούνται εκτός από το καλοκαίρι και την άνοιξη, στο κρέας και στα ψάρια επίσης, ενώ στα έλαια-λίπη μόνον το χειμώνα. Τα μη οινοπνευματώδη ποτά παραμένοντας σε άνοιξη καλοκαίρι συντηρούν τις παλαιές συνήθειες, παρά την ενίσχυση των καταναλώσεων του χειμώνα ενώ τα λαχανικά παραμένουν ως καταναλώσεις της άνοιξης, όπως και τα φρούτα (άνοιξη - χειμώνα). Οι αναλογίες των διατροφικών προς το σύνολο των καταναλωτικών δαπανών συνεχώς μειώνονται, ενώ ειδικότερα των εξόδων εκτός οικίας και των μη οινοπνευματωδών ποτών ως προς το σύνολο της διατροφής αυξάνουν, του κρέατος μειώνονται (συγκριτικά με τις προηγούμενες ΕΟΠ των δεκαετιών 80 και 90), ενώ των δημητριακών παραμένουν σχετικά σταθερές. Αυτά στοιχειοθετούν την άποψη της άμβλυνσης της εποχικότητας των διατροφικών συνηθειών με την επικράτηση των νέων βιομηχανικών (με αυξημένη προστιθέμενη αξία υπηρεσιών) διεθνοποιημένων προτύπων. 3.3. Χαρακτηριστικά και εξέλιξη της βιομηχανοποίησης των διατροφικών συμπεριφορών ανά εποχή του έτους. Η βιομηχανοποίηση και «Δυτικοποίηση» των διατροφικών προτύπων στη μεταπολεμική Ελλάδα (Πίνακας 3 και 4) είχε διαφορετική ένταση και χαρακτηριστικά ανά εποχή του έτους. Ο χειμώνας είναι η εποχή που παρατηρούνται αυξημένες δαπάνες για βιομηχανικά διεθνοποιημένα τρόφιμα και το καλοκαίρι για αγροτικά. Αυτό συμβαίνει έως και τη δεκαετία 70, έκτοτε όμως (με εξαίρεση την τελευταία ΕΟΠ 2004/05) τα ποσοστά των βιομηχανικών προϊόντων αυξάνονται την άνοιξη και το καλοκαίρι και μειώνονται το χειμώνα, στοιχειοθετώντας και ενισχύοντας την άποψη της άμβλυνσης της εποχικότητας των διατροφικών συνηθειών. Στα αγροτικά προϊόντα, μετά τη ίδια δεκαετία ( 70), και ιδίως μετά τη δεκαετία 80, παρατηρούνται αυξημένες καταναλώσεις το φθινόπωρο και το χειμώνα, πράγμα που ανατρέπει τις σχετικές εποχιακές κανονικότητες. Το ίδιο συμβαίνει και με τις παραδοσιακές κατηγορίες «αρνί-κατσίκι» αλλά και με τα όσπρια. Στα πρώτα («αρνί-κατσίκι») οι αυξημένες καταναλώσεις παρατηρούνταν (όταν επικρατούσαν τα παραδοσιακά διατροφικά πρότυπα των PROCEEDINGS 6
δεκαετιών 50-60) κατά την περίοδο από Χριστούγεννα μέχρι Πάσχα που είναι και η περίοδος παραγωγής και είναι ταυτόχρονα συνδεδεμένα με θρησκευτικές και ευρύτερα πολιτιστικές - τρόπων ζωής συμπεριφορές των Ελλήνων όπως και των πληθυσμών της Μεσογειακής λεκάνης. Μετά τη δεκαετία 70 (: ολοκλήρωση εξηλεκτρισμού της χώρας και ειδικότερα και των αγροτικών περιοχών, άνοδος του βιοτικού επιπέδου, εκχρηματισμός της οικονομίας, νέες εμπορικές πρακτικές - νέες μορφές εφοδιασμού της αγοράς στα «δυτικά» πρότυπα, βλ. και Maguire 2007, Vasileiou, K. and J. Morris, 2004 και 2006) αυξάνονται τα ποσοστά κατανάλωσης κρέατος το καλοκαίρι (αλλά και την άνοιξη στην τελευταία ΕΟΠ 2004/05). Στα όσπρια οι αυξημένες καταναλώσεις παρατηρούνταν το φθινόπωρο (αμέσως μετά τη συγκομιδή), και όχι άνοιξη και ιδίως καλοκαίρι (παρ ότι τα αποξηραμένα φασόλια και φακές είναι ασύμβατα ως κατανάλωση στα θερμά Μεσογειακά καλοκαίρια σε αντίθεση με τον κατεψυγμένο π.χ. αρακά), όπως επικράτησε να καταναλώνονται μετά τη δεκαετία 70 (με εξαίρεση, επίσης, την τελευταία ΕΟΠ 2004/05). Στην κατηγορία των εξόδων εκτός οικίας, τέλος, παρατηρούνταν (παραδοσιακά Μεσογειακά πρότυπα) ότι κατά το καλοκαίρι και ιδίως την άνοιξη τα έξοδα σε καφενεία ήταν σχετικά αυξημένα συγκριτικά με αυτά σε εστιατόρια. Τα έξοδα σε εστιατόρια ήταν, αντίθετα, αυξημένα το φθινόπωρο και το χειμώνα. Στις δυο τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται και σ αυτή την κατηγορία άμβλυνση της εποχικότητας με αύξηση των ποσοστών των εστιατορίων το χειμώνα και μείωση αυτών του φθινοπώρου. Στην τελευταία ΕΟΠ 2004/05 σημειώνεται πλήρης ανατροπή προτύπων με υπεροχή των εστιατορίων σε όλες τις εποχές του χρόνου ενώ τα μεγαλύτερα ποσοστά παρατηρούνται το φθινόπωρο. Πρόκειται για γενική τάση (εστιατόρια/καφενεία) μετά την επικράτηση του βιομηχανικού - διεθνοποιημένου προτύπου κατανάλωσης στην Ελλάδα μεταπολεμικά. Η αύξηση των δαπανών σε εστιατόρια συναρτάται, σύμφωνα με τα στοιχεία ΕΟΠ, με την επικράτηση των βιομηχανικών διεθνοποιημένων διατροφικών προτύπων στην Ελλάδα και την εξάπλωση σε όλη τη χώρα των νέων μορφών εστιατορίων (fast food) αντί των παραδοσιακών μαγειρείων, ζυθεστιατορίων, ταβερνών κ.ο.κ. PROCEEDINGS 7
Πίνακας 3. Αναλυτική δομή των δαπανών για δημητριακά, κρέας, όσπρια-λαχανικά, και έξοδα εκτός οικίας στις 2 εποχές του χρόνου (άνοιξη, καλοκαίρι). (ΕΟΠ 63/64, 81/82 και 04/05, σε ποσοστά %). Άνοιξη Καλοκαίρι ΕΟΠ: 63/64* 81/82 04/05 63/64 81/82 04/05 Ψωμί-δημητρ. Ψωμί 31,8 55,3 50,5 41,8 51,2 52,9 Αλεύρι 23,9 5,7 4,6 18,1 9,4 3,5 Βιομηχ. δημητρ. 16,4 30,5 39,1 15,0 31,9 41,6 Ρύζι 11,2 8,5 5,8 11,1 7,6 6,0 Λοιπά δημητρ. 16,6 14,1 Κρέας Μοσχάρι 11,4 45,7 34,3 23,7 37,6 44,0 Αρνί και κατσίκι 35,9 12,8 26,3 26,0 31,7 7,8 Παρασκευάσματα 2,4 7,5 10,5 2,2 5,9 11,1 Όσπρια-λαχαν. Όσπρια 12,7 15,7 6,6 9,9 11,2 3,9 Λαχαν. νωπά** 61,1 50,3 54,3 77,0 52,3 63,8 Βιομηχ. λαχανικά 6,7 16,8 9,9 12,0 Πατάτες 26,2 27,3 17,7 13,0 26,6 15,9 Έξ. εκτός οικίας Εστιατόρια 29,3 49,6 52,0 34,9 50,0 52,1 Καφενεία 70,7 50,4 48,0 65,1 50,0 47,9 * Χρησιμοποιήθηκαν στοιχεία της ΕΟΠ 1963/64 γιατί τα στοιχεία της ΕΟΠ 1957/58 δεν είναι, ανά εποχές, αναλυτικά κατά προϊόν. ** (και τοματοπελτές) στην ΕΟΠ 1963/64. Πηγή στοιχείων: ΕΣΥΕ, ΕΟΠ 1963/64, 1981/82, 2004/05. PROCEEDINGS 8
Πίνακας 4. Αναλυτική δομή των δαπανών για δημητριακά, κρέας, όσπρια-λαχανικά, και εξόδα εκτός οικίας στις 2 εποχές του χρόνου (φθινόπωρο, χειμώνας). (ΕΟΠ 63/64, 81/82 και 04/05, σε ποσοστά %). Φθινόπωρο Χειμώνας ΕΟΠ: 63/64 81/82 04/05 63/64 81/82 04/05 Ψωμί-δημητρ. Ψωμί 29,3 58,0 52,7 21,8 55,1 47,3 Αλεύρι 33,3 6,7 3,4 22,1 8,2 4,3 Βιομηχ. δημητρ. 19,9 27,0 37,6 19,0 28,8 42,6 Ρύζι 11,9 8,3 6,4 10,2 7,9 5,9 Λοιπά δημητρ. 5,6 26,9 Κρέας Μοσχάρι 20,0 50,9 43,7 12,8 46,2 27,0 Αρνί και κατσίκι 14,8 14,7 6,9 41,6 17,3 9,9 Παρασκευάσματα 5,9 5,8 12,8 3,9 6,4 12,4 Όσπρια-λαχαν. Όσπρια 28,5 3,2 6,1 31,2 9,1 10,3 Λαχαν. νωπά** 46,3 74,5 59,9 35,8 61,8 52,3 Βιομηχ. λαχανικά 3,1 14,1 5,2 17,5 Πατάτες 25,2 19,2 15,0 33,1 24,0 15,9 Έξ. εκτός οικίας Εστιατόρια 36,5 54,1 54,2 40,5 52,5 50,1 Καφενεία 63,5 45,9 45,8 59,5 47,5 49,9 * Χρησιμοποιήθηκαν στοιχεία της ΕΟΠ 1963/64 γιατί τα στοιχεία της ΕΟΠ 1957/58 δεν είναι, ανά εποχές, αναλυτικά κατά προϊόν. ** (και τοματοπελτές) στην ΕΟΠ 1963/64. Πηγή στοιχείων: ΕΣΥΕ, ΕΟΠ 1963/64, 1981/82, 2004/05. 4. Συμπεράσματα Το βασικό συμπέρασμα αυτής της εργασίας είναι ότι το καλοκαιρινό κλίμα συναρτάται θετικά με τα φυτικά και εκτός οικίας χαρακτηριστικά των διατροφικών προτύπων. Αντίθετα PROCEEDINGS 9
κατά το χειμώνα οι δαπάνες για ζωικά τρόφιμα και για βιομηχανικά είναι συγκριτικά αυξημένες σε σχέση με το καλοκαίρι. Αυτό συμβαίνει σε όλη την περίοδο που συμπεριλαμβάνει η έρευνα ανεξάρτητα κυρίαρχου προτύπου: «Μεσογειακά» παραδοσιακά ή «βιομηχανικά» - «μετα-βιομηχανικά» διεθνοποιημένα Δυτικής προέλευσης. Αυτή η γενική παρατήρηση μπορεί να αποτελέσει τη βάση για έρευνα σε διεθνές επίπεδο: Οι νότιοι λαοί των θερμών κλιματολογικών περιοχών όπως π.χ. η Μεσόγειος χαρακτηρίζονταν ανέκαθεν «αρτοφάγοι» (σύμφωνα με τον Όμηρο όπως αναφέρεται στον M.Montanari, 1997). Αντίθετα οι βόρειοι λαοί χαρακτηρίζονταν ως κρεοφάγοι (M.Montanari, 1997). Αυτή η γενική παρατήρηση θα μπορούσε να συγκροτήσει την εξής (σε πρώτη διατύπωση και ceteris paribus) υπόθεση προς έρευνα: Ψυχρές κλιματολογικές συνθήκες: ζωικά τρόφιμα, θερμές κλιματολογικές συνθήκες: φυτικά τρόφιμα. Στην παρούσα εργασία, ωστόσο, παρατηρήθηκε ότι υπάρχει άμβλυνση, με την πάροδο των δεκαετιών, της εποχικότητας. Αυτή η άμβλυνση αφορά όλες τις κατηγορίες προϊόντων ανεξάρτητα χαρακτηριστικών (φυτικής, ζωικής προέλευσης, βιομηχανικά ή αγροτικά). Αλλάζουν, έτσι, οι συμπεριφορές διαχέοντας τις καταναλώσεις σε όλες τις εποχές του έτους και δεν συναρτάται σε τόσο μεγάλο βαθμό η περίοδος παραγωγής με την περίοδο κατανάλωσης όπως στις παραδοσιακές κοινωνίες. Τείνουν, βάσει αυτών, να καταργηθούν τρόπον τινά οι 4 εποχές (προαιώνια παράδοση στην Ελληνική «Μεσογειακή» διατροφή) συμπυκνούμενες σε δύο, με άξονες χειμώνα και καλοκαίρι. Η εξέλιξη αυτή έχει την αφετηρία της στη δεκαετία 60 και ως προς τους παράγοντες που επέδρασαν διαπιστώνεται η ανάγκη ιδιαίτερης έρευνας. Βιβλιογραφία 1. Lancaster K., (1966), A new approach to consumer theory. Journal of political economy, No 74, pp. 132 157. 2. Maguire H, Paterson I and L Hakim, (2007), The soft side of Supply Chain Management: the importance of trust. In: ANZAM 2007: Managing Our Intellectural and Social Capital, 4-7 Dec 2007, Sydney, Australia. 3. Montanari M., (1997), Πείνα και αφθονία στην Ευρώπη, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα. 4. Renaud S., (1996), Η μεσογειακή διατροφή, εκδ. Π. Τραυλός-Ε. Κωσταράκη, Αθήνα. PROCEEDINGS 10
5. Sotiropoulos I., Georgakopoulos G. and Kyritsis, K., (2010a), Globalisation of the Alimentary Consumption Patterns in Greece (1957 to 2005); An economic analysis, International Journal of Economics and Finance, Vol. 2, No 1. 6. Sotiropoulos I., Frangos Const. and Chr. Frangos, (2010b), On a Broader Descripton of Alimentary Consumption Patterns: The case of Greece (1950-2005), Journal of Mathematics Research, Vol. 2, No 2. 7. Vasileiou, K. and Morris J, (2004), Exploring the Sustainability of the UK Food Supply Chain: The Case of Fresh Potatoes. Farm Management Journal, Vol 11, No 11, pp. 649-658. 8. Vasileiou, K. and Morris J, (2006), The Sustainability of the Supply Chain for Fresh Potatoes in Britain. International Journal of Supply Chain Management, Vol 11, No 4, pp. 317-327. PROCEEDINGS 11