Μεσογειακή διατροφή και κατανάλωση δημητριακών στην Ελλάδα ( ).

Transcript

1 Μεσογειακή διατροφή και κατανάλωση δημητριακών στην Ελλάδα ( ). Σωτηρόπουλος Ιωάννης*, Γεωργακόπουλος Γεώργιος**, Φράγκος Κωνσταντίνος***, Φράγκος Χρήστος**** και Βασιλείου Κωνσταντίνος***** * Αναπληρωτής καθηγητής, ΤΕΙ Ηπείρου, Σχολή Διοίκησης Οικονομίας, Τμήμα Χρηματοοικονομικής και Ελεγκτικής, Περιοχή Ψαθάκι, Τ.Κ , Πρέβεζα. sotiropoulosioan@yahoo.gr ** Assistant Professor, Accounting Section, The Faculty of Economics and Business, Amsterdam Business School, University of Amsterdam, Roetersstraat 11, 1018 WB Amsterdam, The Netherlands. g.georgakopoulos@uva.nl *** Division of Medicine, Centre of gastroenterology & Clinical Nutrition, University College London, Ifor Evans Hall Site, 109 Camden Road, NW1 9HZ, London, UK. constantinos.frangos.09@ucl.ac.uk **** Καθηγητής, ΤΕΙ Αθήνας, Σχολή Διοίκησης Οικονομίας, Τμήμα Διοίκησης επιχειρήσεων. Αγ. Σπυρίδωνος, Αιγάλεω, Τ.Κ Αθήνα. cfragos@teiath.gr ***** Επιστημονικός Συνεργάτης, ΤΕΙ Πάτρας, Σχολή Διοίκησης Οικονομίας, Τμήμα επιχειρησιακού σχεδιασμού και πληροφοριακών συστημάτων, Κουκούλι, Τ.Κ Πάτρα. vasileiou@teipat.gr Περίληψη Στην εργασία αυτή περιγράφεται και αναλύεται η κατανάλωση δημητριακών στην Ελλάδα κατά τη μεταπολεμική περίοδο ( ). Η Ελλάδα αποτελούσε τυπικό παράδειγμα και κοιτίδα του παγκόσμιας εμβέλειας διατροφικού πολιτισμού γνωστού ως «Μεσογειακή διατροφή» και οι Έλληνες χαρακτηρίζονταν ήδη από την εποχή του Ομήρου ως «αρτοφάγος» λαός. Αυτός ο διατροφικός πολιτισμός έχει γνωρίσει, κατ αυτή τη χρονική περίοδο ( ), τεράστιες μεταβολές με κύρια χαρακτηριστικά τη συρρίκνωση και παρακμή. Τα δημητριακά («Ψωμί, αλεύρι, δημητριακά» στις «Έρευνες Οικογενειακών Προϋπολογισμών» και «Εθνικούς Λογαριασμούς» της «Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας της Ελλάδας» - Ε.Σ.Υ.Ε.) έχουν υποστεί σοβαρή μείωση στο σύνολο της διατροφής και σημαντικές μεταβολές χαρακτηριστικών. Οι μεταβολές αυτές αφορούν και την εσωτερική διάρθρωση των καταναλώσεων δημητριακών όπου επίσης παρατηρείται παρακμή των Μεσογειακών χαρακτηριστικών και «διεθνοποίηση-δυτικοποίηση» των προτύπων. Για τον προσδιορισμό των συμπεριφορών χρησιμοποιείται η συνάρτηση «χαρακτηρισμού των προτύπων» και τα στοιχεία στα οποία βασίζεται η έρευνα είναι των «Εθνικών Λογαριασμών» και των «Ερευνών Οικογενειακών Προϋπολογισμών» της Ε.Σ.Υ.Ε. Λέξεις κλειδιά: κατανάλωση δημητριακών, διατροφικές δαπάνες, διατροφικά πρότυπα.

2 Mediterranean diet and cereal s consumption in Greece ( ). Sotiropoulos Ioannis*, Georgakopoulos Georgios**, Frangos Konstantinos***, Frangos Christos**** and Vasileiou Konstantinos ***** * Associate Professor, ΤΕΙ of Epirus, School of economics and management, Department of finance and auditing, Psathaki, 48100, Preveza. sotiropoulosioan@yahoo.gr ** Assistant Professor, Accounting Section, The Faculty of Economics and Business, Amsterdam Business School, University of Amsterdam, Roetersstraat 11, 1018 WB Amsterdam, The Netherlands. g.georgakopoulos@uva.nl *** Division of Medicine, Centre of gastroenterology & Clinical Nutrition, University College London, Ifor Evans Hall Site, 109 Camden Road, NW1 9HZ, London, UK. constantinos.frangos.09@ucl.ac.uk **** Professor, ΤΕΙ of Athens, School of economics and management, Department of business administration. Ag.Spiridonos, Aegaleo, Αθήνα. cfragos@teiath.gr ***** Adjunct Lecturer, ΤΕΙ of Patras, School of economics and management, Department of business planning and information systems, Koukouli, Patra. vasileiou@teipat.gr Abstract An attempt is made in this paper to describe the development of dietary consumption of cereals and bread in Greece during the period 1957 to All dimensions of alimentary consumption patterns of vegetables and pulse are examined here with a specific focus on: a) their natural characteristics; b) technical features of the production process (primary, secondary and tertiary transformation processes); and c) socio-economic attributes of these patterns of consumption (i.e. consumption features of the different economic, social, professional, demographic and geographic layers of the population). Key words: consumption of cereals, economic variables, dietary patterns. JEL Classification: D12, M31, G14 1. Εισαγωγή Η εργασία αυτή περιγράφει και αναλύει την κατανάλωση μιας σημαντικής κατηγορίας τροφίμων στην Ελληνική διατροφή, των δημητριακών. Η κατηγορία αυτή (δημητριακά) συμπεριλαμβάνει το ψωμί, χαρακτηριστικό στοιχείο με συμβολικές διαστάσεις στην παραδοσιακή Μεσογειακή διατροφή. Η χρονική περίοδος της μελέτης καλύπτει τη μεταπολεμική χρονική περίοδο: (μετά το Β παγκόσμιο πόλεμο) αφ ότου αρχίζουν να υπάρχουν οργανωμένα διαθέσιμα στοιχεία. Δεν περιορίζεται στην απλή περιγραφή προτύπων στο σύνολο του πληθυσμού αλλά: Α) Αναλύει τα διαθέσιμα στοιχεία ανά οικονομική, κοινωνικο-επαγγελματική, δημογραφική κατηγορία πληθυσμού καθώς και

3 με γεωγραφικά και εποχιακά κριτήρια. Β) Διασπά και ανασυνθέτει τα στοιχεία (συνόλου πληθυσμού και επί μέρους κοινωνικο-οικονομικών κατηγοριών) προκειμένου να χαρακτηρίσει εις βάθος τα πρότυπα. Γ) Προσπαθεί να θέσει τις βάσεις ερμηνείας της διαμόρφωσης και εξέλιξης των προτύπων δημητριακών και να κατανοήσει γιατί υπήρξαν αναδιαμορφώσεις και αλλαγές. 2. Θεωρητικό υπόβαθρο και μεθοδολογία Η καταναλωτική συμπεριφορά στη διατροφή εκφράζει ευρύτερους τρόπους ζωής και πολιτισμού. Είναι αποτέλεσμα των παραγωγικών δυνατοτήτων του οικονομικού συστήματος επηρεάζοντας, ταυτόχρονα, νέες παραγωγικές δυνάμεις σε ένα ρευστό και διαρκώς μεταβαλλόμενο διατροφικό περιβάλλον (A.Deaton 1992, p. 104). Το πρωτογενές στοιχείο της διατροφής, το τρόφιμο, είναι ένα «πακέτο χαρακτηριστικών ιδιοτήτων» (ψυχολογικών, κοινωνικών, οικονομικών κ.ά.) με πολλαπλές χρησιμότητες και όχι μόνον την απλή βιολογική (K.Lankaster, 1966, p. 133). Αυτό έχει πολύ μεγαλύτερη αξία όταν πρόκειται για το ψωμί των «αρτοφάγων» (κατά τον Όμηρο) Ελλήνων (M.Montanari 1997, σελ. 30), σε αντίθεση με τους «κρεοφάγους» βόρειους λαούς. Το αντικείμενο της εργασίας αυτής έχει, τέλος, ευρύτερες γεωγραφικές διαστάσεις εάν συνυπολογιστεί ότι η κατανάλωση δημητριακών στη Μεσογειακή λεκάνη λαμβάνει πολλές διαφορετικές μορφές παρασκευήςπαραγωγής, κατανάλωσης και τρόπων ζωής με ιστορικές διαστάσεις (π.χ. ζυμαρικά, πίτσα, κους-κους, μπομπότα, κατσαμάκι, πρόσφορα, πίττες, τυρόπιτες, βασιλόπιτες, χυλοπίτες, μπουγάτσες, τραχανάς, κουλουράκια, κρουασάν κ.ά.). Η απλή παράθεση, συνεπώς, και ανάλυση των στοιχείων «Εθνικών Λογαριασμών» και «Ερευνών Οικογενειακών Προϋπολογισμών» (Ε.Ο.Π. 1957/58, 1963/64, 1974, 1981/82, 1988/89, 1993/94, 1998/1999, 2004/05) της Ε.Σ.Υ.Ε. δεν αρκεί. Χρειάζεται διάσπαση και επανασύνθεση των στοιχείων και επεξεργασία της εσωτερικής δομής των προτύπων. Αυτό γίνεται με τη «συνάρτηση χαρακτηρισμού των προτύπων» (I. Sotiropoulos, 2010b, p ): Q διατροφικό πρότυπο = (Q φυσικά, Q τεχνικά, Q βιολογικά συστατικά ) και αναλυτικότερα η: Q διατροφικό πρότυπο = (Q φυτ., Q ζωικά, Q αγροτ., Q βιομηχ., Q βιολ. συστατ. ) Η συνάρτηση αυτή απορρέει από τη γενική φόρμουλα: CM d =(Ch n,ch d ) και είναι δυνατό να εφαρμοστεί σε κάθε κατηγορία πληθυσμού (με οικονομικά, κοινωνικο - επαγγελματικά, γεωγραφικά, δημογραφικά, εποχιακά κ.ά. κριτήρια). Δημιουργούνται, έτσι,

4 με βάση αυτή τη συνάρτηση αριθμοδείκτες και με αυτούς συγκροτούνται πίνακες και διαγράμματα που περιγράφουν και χαρακτηρίζουν τα διατροφικά πρότυπα. Οι πίνακες αυτοί και τα διαγράμματα θέτουν, επίσης, τις βάσεις κατανόησης και είναι αφετηρία ερμηνείας των διατροφικών προτύπων δημητριακών. 3. Η κατανάλωση δημητριακών (και ψωμιού) στο σύνολο του πληθυσμού. Η καθημερινή διατροφή του νεοέλληνα καταναλωτή γίνεται, κατά τη διάρκεια του χρονικού διαστήματος που αναφέρεται η παρούσα έρευνα ( ), όλο και περισσότερο λιπαρή και πιο πλούσια σε θερμίδες, πρωτεΐνες και σάκχαρα. (I.Sotiropoulos, 2010a, p. 123). Αναλυτικότερα, στο παραδοσιακό Ελληνικό «Μεσογειακό» διατροφικό πρότυπο της δεκαετίας του 50 η υπεροχή των φυτικής (ψωμί, όσπρια, λαχανικά, φρούτα, ελαιόλαδο, κρασί) έναντι των ζωικής προέλευσης τροφίμων ήταν συντριπτική. Η κατάσταση αυτή άλλαξε κατά τη δεκαετία 80 υπέρ των ζωικής προέλευσης τροφίμων για να επανέλθει αργότερα (προς τα τέλη της δεκαετίας 90: εποχή των νέων «βιομηχανικών - διεθνοποιημένων προτύπων») με υπεροχή εκ νέου των φυτικών προϊόντων. Ενδεικτικά: Το 1950 οι δαπάνες για «άρτο και λοιπά δημητριακά» ανέρχονταν στο 22,6% του συνόλου των δαπανών για τρόφιμα και περίπου μια πεντηκονταετία μετά οι αντίστοιχες δαπάνες είχαν περιοριστεί στο 6,8% (Ι.Σωτηρόπουλος, 2002, σελ. 463). Τα δημητριακά και τα φρουτολαχανικά (οι δυο μεγαλύτερες κατηγορίες φυτικών προϊόντων) μέχρι τα μέσα της δεκαετίας απορροφούσαν συνολικά το ½ των διατροφικών δαπανών, ποσοστό που έκτοτε μειώνεται στο 1 / 3 λόγω της μείωσης των δημητριακών. Βάσει των στοιχείων ΕΟΠ (βλ.σχ. 1) φαίνεται ότι η δομή των διατροφικών προτύπων Σχήμα 1.α. (ΕΟΠ 1957/58) και 1.β. (ΕΟΠ 2004/05). Δομή των διατροφικών προτύπων στην Ελλάδα ( ) ,3 2,1 0,9 15,6 6,4 8,0 10,0 16,1 5,3 11,1 12, ,7 8,6 3,7 0 4,2 4,9 7,5 14,4 5,4 3,6 12, ΕΟΠ 1957/ ΕΟΠ 2004/05 Όπου: 1. Αλεύρι, ψωμί, δημητριακά κλπ., 2. Κρέας, 3. Ψάρια, 4. Έλαια και λίπη, 5. Γαλακτοκομικά προϊόντα και αυγά, 6. Όσπρια, πατάτες, και λαχανικά, 7. Φρούτα νωπά, ξηρά, και συντηρημένα, ξηροί καρποί, 8. Ζάχαρη και είδη ζαχαροπλαστικής, 9. Άλλα τρόφιμα, 10. Έξοδα εκτός οικίας, 11. Μη οινοπνευματώδη ποτά (και παγωτά στην ΕΟΠ 1957/58). Πηγή στοιχείων: ΕΣΥΕ, ΕΟΠ 1957/58 και 2004/05.

5 είναι τελείως διαφορετική ανά χρονική περίοδο μεταπολεμικά. Στις δεκαετίες 1950 έως 1970 έχει τη γενική μορφή του σχήματος 1.α. και το 2005 τη μορφή του σχήματος 1.β. Αναλυτικότερα: Στις δεκαετίες οι διατροφικές κατηγορίες που κυριαρχούν είναι αυτές των δημητριακών, οσπρίων, λαχανικών, φρούτων, «ελαίων-λιπών». Κατά το 2005 όλες οι σημαντικές, για τις δεκαετίες 50-60, κατηγορίες υποχωρούν (δημητριακά, όσπρια, λαχανικά, φρούτα, έλαια), υπέρ αυτής των εξόδων εκτός οικίας, κ.ά. βιομηχανικών ειδών όπως τα μη οινοπνευματώδη ποτά. Ο Louis Malassis (1986, σελ. 45) με στοιχεία 1975/77 καταγράφει 9 τυπικά και βασικά διατροφικά πρότυπα σε διεθνές επίπεδο: Το άγγλο-σαξονικό, το κεντρο-ευρωπαϊκό, το σκανδιναβικό, το μεσογειακό, το ανατολικο-ευρωπαϊκό, το ιαπωνικό, το παραδοσιακό αγροτικό δημητριακών, το παραδοσιακό αγροτικό λαχανικών (πατάτες κ.ά.), και το παραδοσιακό μικτό (δημητριακά, γάλα, κρέας) των νομαδικών πληθυσμών-κτηνοτρόφων (πίν. 1.). Πίνακας 1. Τυπικά προϊόντα χαρακτηριστικών διατροφικών προτύπων άγγλοσαξονικευρωπαϊκό κέντρο- σκανδι- ιαπωνικό μεσογειακό παραδοσιακά ναβικό Κρέας Κρέας Λιπαρά Ψάρια Δημητριακά Α)Δημητριακών Γάλα Γάλα Γάλα Δημητριακά Όσπρια Β)Λαχανικών Λίπη Λίπη* Ψάρια Φρουτολαχανικά Γ)Νομαδικών πληθυσμών** Ζάχαρη Ζάχαρη* Ελαιόλαδο * (λιγότερες ποσότητες από το αγγλο-σαξονικό) **(δημητριακά, γάλα, κρέας) Πηγή: (L.Malassis, 1986, σελ. 45) Φαίνεται, συνεπώς, από τη σύγκριση της δομής των διατροφικών προτύπων σε διεθνές επίπεδο, ότι υπάρχουν ουσιώδεις διαφορές μεταξύ μεσογειακών προτύπων και αγγλο-σαξονικών καθώς και ευρωπαϊκών. Αυτές οι διαφορές τείνουν να εκλείψουν κατά την τελευταία εικοσαετία (βλ. σχήμα 1.β.) γιατί η ελληνική διατροφή βιομηχανοποιείται με ταχύτατους ρυθμούς και προσεγγίζει τα αγγλο-σαξονικά και κεντρο-ευρωπαϊκά πρότυπα. Πίνακας 2. Δομή προτύπου κατανάλωσης δημητριακών , (σε ποσοστά %). ΕΟΠ: 57/58 63/ /82 87/88 93/94 98/99 04/05 Ψωμί 67,0 31,3 55,3 55,1 49,9 55,6 50,5 50,7 Αλεύρι 6,4 24,1 8,7 8,2 5,2 3,9 4,1 3,9 Ρύζι 7,5 11,1 13,2 7,9 8,1 6,5 6,3 6,0 Βιομηχανικά δημητριακά 18,9 17,5 20,4 23,1 31,1 31,2 39,1 39,4 Σίτος, αραβόσιτος κ.ά. είδη 16,0 2,1 5,6 5,7 2,8 Σύνολο δημητριακών Πηγή στοιχείων: ΕΣΥΕ, ΕΟΠ 1957/58, 1963/64, 1974, 1981/82, 1987/88, 1993/94, 1998/99, 2004/05.

6 Η κατηγορία «Αλεύρι, ψωμί, δημητριακά» είναι ενδεικτικό παράδειγμα στη βιομηχανοποίηση των διατροφικών προτύπων της σύγχρονης Ελλάδας (βλ. πίν. 2.). Τα ποσοστά των παραδοσιακών προϊόντων μειώνονται με την πάροδο του χρόνου, ενώ ταυτόχρονα των βιομηχανικών αυξάνονται. Το ψωμί έχει σταθεροποιηθεί στο ½ του συνόλου κατανάλωσης της κατηγορίας, ενώ τα βιομηχανικά δημητριακά, υποκαθιστώντας τα αγροτικά είδη της κατηγορίας τείνουν να καλύψουν το υπόλοιπο ½. Στην αρχή αυτής της περιόδου τα βιομηχανικά δημητριακά απορροφούσαν δαπάνες κατώτερες του 1 / 5. Αυτό ισχύει και για την αυτοκατανάλωση όπου από 15,2% το 1963/64 δεν υπερβαίνει το 2% στο τέλος της περιόδου (δημητριακά /σύνολο αυτοκατανάλωσης) και όπου το ψωμί από 90,7% έχει περιοριστεί στο 47,5% και τα βιομηχανικά κ.ά. δημητριακά από 5,1% ανέρχονται στο 38,1% του συνόλου της κατηγορίας (Ι.Σωτηρόπουλος 2004.α, σελ. 409). Η (συμβολική, για τη μεσογειακή διατροφή) κατηγορία, έτσι, των δημητριακών βιομηχανοποιείται με αργούς ρυθμούς στις πρώτες δύο δεκαετίες (ζυμαρικά, μπισκότα, παξιμάδια κ.ά.) χάνοντας επίσης με αργούς ρυθμούς τα αγροτικά - αγροτοβιομηχανικά και παραδοσιακά της χαρακτηριστικά (αλεύρι, ψωμί, ρύζι κ.ά. δημητριακά όπως σίτος, καλαμπόκι). Το σημαντικότερο, από άποψη ποσοστών, είδος αυτής της κατηγορίας, το ψωμί, μειώνει ραγδαία τα ποσοστά του μετά τη δεκαετία 50 (15,6% το 1957/58, 8,6% το 1981/82, 10,0% το 1993/94, 8,6% το 2004/05) και έως τη δεκαετία 80, για να σταθεροποιηθεί σε χαμηλά επίπεδα έκτοτε, και είναι αυτό που επηρεάζει καθοριστικά τη συμπεριφορά ολόκληρης της κατηγορίας των δημητριακών. Μετά τη δεκαετία 80 οι ρυθμοί βιομηχανοποίησης εντείνονται με νέο-βιομηχανικά χαρακτηριστικά (κορν-φλέικς, γαριδάκια, κρακεράκια, κρέπες, τάρτες, ποπ-κορν, κουάκερ, ομογενοποιημένες παιδικές τροφές, προϊόντα διαίτης κ.ά.). Αυτά τα προϊόντα έχουν «δυτική» προέλευση και ακολουθούν τα διεθνή πρότυπα στη διατροφή. Τα πρότυπα αυτά έχουν βιο-ιατρικές (π.χ. παχυσαρκία) και κοινωνικές αναφορές (: νέες αξίες και τρόποι ζωής όπως π.χ. η εμφάνιση στις παραλίες το καλοκαίρι μετά την ανάπτυξη του τουρισμού, οι απαιτήσεις ορισμένων επαγγελμάτων, η κυριαρχία της εικόνας στην ψηφιακή εποχή κ.ά.). Με την επικράτηση του προτύπου εξωτερικής εμφάνισης που προκρίνει το λεπτό αντί του ευτραφούς (όπως π.χ. σε προγενέστερες εποχές στη Δ. Ευρώπη: Μεσαίωνας, αρχές-μέσα 20 ου αιώνα) σώματος μειώνεται η συμμετοχή των ζυμαρικών και των δημητριακών που περιέχουν ζάχαρη στο σύνολο των διατροφικών δαπανών. Αυτό συμβαίνει πολύ περισσότερο στην εποχή της «ζαχαροφοβίας» και της «λιποφοβίας» (μετά τη

7 δεκαετία 60, βλ. LMalassis, 1986, σελ , 72, 225, 294 και Cl. Fischler, 1990, σελ. 272 και 297). 4. Η κατανάλωση δημητριακών (και ψωμιού) στις διαφορετικές κατηγορίες πληθυσμού. Πίνακας 3.1. Κατανάλωση δημητριακών ανά πληθυσμιακή κατηγορία ( ). Σε ποσοστά %. ΕΟΠ: 1957/ / / / / / /05 Κατηγορία πληθυσμού: δρχ Δημητριακά 9,8 19,5 5,4 6,3 6,6 8,4 5,9 5,0 Κατηγορία πληθυσμού: Μέχρι 249 δρχ. Μέχρι 74 Μέχρι 999 Μέχρι Μέχρι Μέχρι Μέχρι Μέχρι Δημητριακά 21,9 19,6 23,7 15,5 14,6 17,5 16,3 16,0 Κατηγορία πληθυσμού: Αθήνα κατ. Αστικαί περιοχαί Αστικές Αστικές Αστικές Αστικές Αστικές Δημητριακά 14,0 14,4 8,5 8,0 8,3 9,3 8,1 8,3 Κατηγορία πληθυσμού: χιλ. κατοικοι Μέχρις 199 κατ. Αγροτ. περιοχαί Αγροτ. Αγροτ. Αγροτ. Αγροτ. Αγροτ. Δημητριακά 18,8 49,4 13,0 9,9 9,9 11,9 10,4 10,0 Ανώτερες επαγγελματικές τάξεις α. 1 10,4 10,5 6,0 6,3 7,0 8,2 6,7 6,3 Ανώτερες επ. τάξεις β. 2 12,6 12,9 7,6 7,2 6,9 7,9 7,2 6,8 Κατώτερες επαγγελματικές τάξεις α. 3 16,1 17,7 9,2 8,4 8,6 9,7 8,4 8,0 Κατώτερες επ. τάξεις β. 4 18,0 18,6 9,7 8,8 8,7 10,5 9,6 9,0 Κατώτερες επ. τάξεις γ. 5 14,4 18,6 9,8 9,0 9,2 10,5 9,1 9,1 Ολιγομελή νοικοκυριά. 6 12,3 14,9 9,1 7,2 8,2 8,9 7,6 7,4 Πολυπληθή νοικοκυριά. 7 21,2 19,2 10,9 10,2 10,9 12,8 11,2 11,1 «Ζευγάρι με 2 παιδιά» 15,6 17,9-8,2 8,8 10,1 9,1 9,0 «Ζευγάρι με 3 παιδιά» 20,8 27,7-9,3 10,2 11,9 11,1 11,2 Μεγαλύτερες ηλικίες. 8-15,7 11,4 9,5 10,5 12,2 10,7 10,1 Μικρότερες ηλικίες. 9-15,3 7,1 7,2 6,9 6,8 6,7 6,4 1 Διευθυντές κ.ά., 2 Εργοδότες κ.ά., 3 Μισθωτοί ή ημερομίσθιοι, 4 Τεχνίτες ή εργάτες, χειριστές μεταφορικών μέσων, 5 Μη εργαζόμενοι ή ζητούντες εργασία για πρώτη φορά, 6 1 μέλος, 7 8 μέλη & άνω, 8 75 ετών, 9 Μέχρι 24 ετών Πηγή στοιχείων: ΕΣΥΕ, ΕΟΠ 1957/58, 1963/64, 1974, 1981/82, 1987/88, 1993/94, 1998/99, 2004/05.

8 Μεταξύ των διαφορετικών (οικονομικών, επαγγελματικών, δημογραφικών, αστικώναγροτικών κ.ά.) στρωμάτων του πληθυσμού παρατηρούνται σημαντικές διαφοροποιήσεις στη διατροφική κατανάλωση κατά τη διάρκεια του χρόνου (πεντηκονταετία ή ενδιάμεσα χρονικά διαστήματα) αλλά και κατά την ίδια χρονική στιγμή. Παρατηρούνται καινοτομικές- «ηγετικές» συμπεριφορές, παραδοσιακές, ενδιάμεσες «μέσου Έλληνα», ιδιαιτερότητες κ.ο.κ. Η υπεροχή, για παράδειγμα, των ανώτερων έναντι των κατώτερων εισοδηματικών τάξεων στα νέα, κατά την παραδοσιακή δεκαετία 50, προϊόντα κρέατος αλλά και στα έξοδα εκτός οικίας είναι σημαντική (I. Sotiropoulos, 2010a, p. 124). Οι διαφορές αυτές στη δομή των προτύπων διευρύνονται κατά την τελευταία δεκαετία και μόνον κρέας και γαλακτοκομικά διατηρούν ποσοστά περί το 10%, με τις υπόλοιπες κατηγορίες να συρρικνώνονται σε πολύ μικρά ποσοστά. Τα δημητριακά που προσέγγιζαν το 10% κατά τη δεκαετία 50, δεν απορροφούν παρά το ½ περίπου αυτών των ποσοστών στο τέλος της περιόδου (πίν. 3.1.). Αντίθετα, τα διατροφικά πρότυπα των κατώτερων εισοδηματικών τάξεων ελάχιστα έχουν διαφοροποιηθεί στο τέλος αυτής της πεντηκονταετίας, από αυτά της δεκαετίας 50 ενώ δαπάνες όπως ψωμί-δημητριακά, κρέας, γαλακτοκομικά, κυμαίνονται σε πολύ υψηλά επίπεδα (άνω του 16%). Η διατροφική κατανάλωση των ανώτερων εισοδηματικών τάξεων θα μπορούσε, έτσι, να χαρακτηριστεί «βιομηχανική-διεθνοποιημένη», ενώ η διατροφή των κατώτερων οικονομικών στρωμάτων του πληθυσμού ουδέποτε απομακρύνθηκε από τα αγροτικά και παραδοσιακά της χαρακτηριστικά (Ι.Sotiropoulos, 2010a, p. 124). Ενδεικτική σχετικά είναι η δομή (πίν. 4.1.) των καταναλώσεων δημητριακών όπου τα αγροτικά προϊόντα μειώνουν τη συμμετοχή τους στο σύνολο της κατανάλωσης της κατηγορίας και τα βιομηχανικά αντίθετα την αυξάνουν. Τα αλεύρι και ρύζι μειώνουν τα ποσοστά τους σε όλες τις εισοδηματικές κατηγορίες, το ψωμί (παραδοσιακό Μεσογειακό προϊόν) μειώνει, επίσης, τα ποσοστά του και ειδικά στις ανώτερες οικονομικές ομάδες του πληθυσμού. Τα νεο-βιομηχανικά, τέλος, προϊόντα (φρυγανιές, μπισκότα, κ.ο.κ.) αυξάνουν πολύ σημαντικά τα ποσοστά τους υπερδιπλασιάζοντάς τα στις ανώτερες εισοδηματικές κατηγορίες. Σε αντίθεση με τα διαφορετικά οικονομικά στρώματα του πληθυσμού όπου οι διαφορές εξακολουθούν να υφίστανται ή και εντείνονται συν τω χρόνω, στα επαγγελματικά στρώματα (πίν. 4.2.) οι διαφορές ήσαν σημαντικές κατά τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες έως και τη δεκαετία 70, οπότε και αρχίζουν να αμβλύνονται, με ποσοτικές όμως

9 διαφοροποιήσεις μεταξύ τους και χρονική υστέρηση τα κατώτερα σε σχέση προς τα ανώτερα επαγγελματικά στρώματα. Η χρονική υστέρηση συνίσταται στο γεγονός ότι οι «νέες» διατροφικές συμπεριφορές υιοθετούνται πρώτα από τα ανώτερα επαγγελματικά στρώματα του πληθυσμού και ακολουθούν σταδιακά (μετά την ΕΟΠ 1974) τα κατώτερα επαγγελματικά στρώματα. Οι ποσοτικές διαφοροποιήσεις συνίστανται στο ότι οι ανώτερες επαγγελματικές τάξεις παρουσιάζουν μεγαλύτερα ποσοστά συγκριτικά με τις κατώτερες επαγγελματικές τάξεις σ αυτά τα (νέα) διατροφικά προϊόντα, ενώ στο σύνολο της κατηγορίας των δημητριακών οι ανώτερες επαγγελματικές ομάδες παρουσιάζουν μικρότερα ποσοστά συγκριτικά με τις κατώτερες (πίν. 3.1.). Πίνακας 4.1.α. Δομή των καταναλώσεων δημητριακών στις κατώτερες και ανώτερες εισοδηματικές τάξεις. (ΕΟΠ 57/58 & 04/05, σε ποσοστά %). Κατώτερες εισοδηματικές τάξεις Ανώτερες εισοδημ. τάξεις ΕΟΠ 57/58 ΕΟΠ 04/05 ΕΟΠ 57/58 ΕΟΠ 04/05 Ψωμί 66,1 64,7 63,5 37,4 Αλεύρι 10,8 5,4 5,9 4,0 Βιομηχ. δημητριακά 15,2 22,2 23,2 52,5 Ρύζι 7,9 7,7 7,4 6,0 Πηγή στοιχείων: ΕΣΥΕ, ΕΟΠ 1957/58 και 2004/05. Πίνακας 4.1.β. Δομή της κατανάλωσης ψωμιού στην ΕΟΠ 1957/58. (σε ποσοστά %). Κατώτερες οικονομικές τάξεις Ανώτερες οικονομικές τάξεις Άρτος (μέλας) και άρτίδια 57,5% 10,0% Άρτος (λευκός) και άρτίδια 42,5% 90,0% Σύνολο 100,0% 100,0% Σημ: Στην ΕΟΠ 1974 και έκτοτε η καταγραφή των διαφόρων τύπων ψωμιού καταργείται. Πηγή στοιχείων: ΕΣΥΕ, ΕΟΠ 1957/58. Πίνακας 4.2. Δομή των καταναλώσεων δημητριακών στις κατώτερες και ανώτερες επαγγελματικές τάξεις. (ΕΟΠ 63/64* & 04/05, σε ποσοστά %). Ανώτερες κοινωνικοεπαγγελματικές τάξεις Κατώτερες κοινωνικοεπαγγελματικές τάξεις Ανώτερες επαγγελματικές τάξεις Κατώτερες επαγγελματικές τάξεις Εργοδότες Εργοδότες Μη εργαζόμ. Ανεργοι Διευθυντές Διευθυντές Εργάτες Τεχνίτες/ εργάτες ΕΟΠ: 63/64 04/05 63/64 04/05 63/64 04/05 63/64 04/05 Ψωμί 34,5 45,1 35,5 58,4 55,5 40,8 39,2 54,5 Αλεύρι 24,2 3,7 23,8 3,9 13,8 3,4 13,1 3,2 Βιομηχ. 21,7 44,8 19,9 31,3 15,6 49,1 15,6 36,7 δημητριακά Ρύζι 9,7 6,3 11,5 6,5 15,1 6,7 8,1 5,6 Λοιπά δημητριακά** 10,0 9,3 24,1 * Χρησιμοποιήθηκαν στοιχεία της ΕΟΠ 1963/64 γιατί τα στοιχεία της ΕΟΠ 1957/58 δεν είναι, γι αυτές τις τάξεις του πληθυσμού, αναλυτικά κατά προϊόν ** (σίτος, αραβόσιτος κλπ.) Πηγή στοιχείων: ΕΣΥΕ, ΕΟΠ 1963/64 και 2004/05.

10 Πίνακας 4.3. Δομή των καταναλώσεων δημητριακών στις αστικές και αγροτικές. (ΕΟΠ 57/58 & 04/05, σε ποσοστά %). Αστικές Αγροτικές ΕΟΠ: 57/58 81/82 04/05 63/64* 81/82 04/05 Ψωμί 67,0 58,7 47,2 31,3 4,6 47,6 Αλεύρι 6,4 4,3 3,5 24,1 71,5 16,2 Βιομηχ. δημητριακά 18,9 30,2 43,0 17,5 17,0 25,9 Ρύζι 7,5 6,8 6,2 11,1 6,9 10,3 * Χρησιμοποιήθηκαν στοιχεία της ΕΟΠ 1963/64 γιατί η ΕΟΠ 1957/58 διεξήχθη αποκλειστικά και μόνον στα αστικά νοικοκυριά και η ΕΟΠ 1963/64 στα αγροτικά. Πηγή στοιχείων: ΕΣΥΕ, ΕΟΠ 1957/58, 1963/64, 1981/82, 2004/05. Πίνακας 4.4. Δομή των καταναλώσεων δημητριακών σε Αθήνα, Θεσ/νίκη, Κρήτη και Θεσσαλία. (ΕΟΠ 57/58, 81/82 & 04/05, σε ποσοστά %). Αθήνα Θεσ/νίκη Κρήτη* Θεσσαλία* ΕΟΠ: 57/58 81/82 04/05 57/58 81/82 04/05 81/82 04/05 81/82 04/05 Ψωμί 68,6 57,6 43,9 75,5 66,4 47,4 48,0 48,7 51,5 60,1 Αλεύρι 3,0 3,2 3,4 3,8 3,0 3,5 9,5 4,8 9,3 5,1 Βιομηχ. δημητριακά 20,8 32,7 46,4 13,6 24,4 42,8 31,6 39,8 29,4 28,6 Ρύζι 7,4 6,6 6,4 7,2 6,2 6,3 10,9 6,6 9,8 6,2 * Για Κρήτη και Θεσσαλία δεν υπάρχουν προγενέστερα στοιχεία. Πηγή στοιχείων: ΕΣΥΕ, ΕΟΠ 1957/58, 1981/82 και 2004/05. Παρόμοιες είναι οι διαπιστώσεις και στη μελέτη βάσει γεωγραφικών κριτηρίων (πίν και 4.4.). Οι διαφορές των συμπεριφορών κατά τις δεκαετίες 50 και 60 ήσαν «δομικές» μεταξύ αγροτικού και αστικού χώρου. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα τα διατροφικά πρότυπα των πολυπληθέστερων και αυτά των μικρότερων χωριών στην ΕΟΠ 1963/64 (Ι.Σωτηρόπουλος, 2006α, σελ. 468). Στην πρώτη περίπτωση απεικονίζεται ένα τυπικό διατροφικό πρότυπο των ανώτερων κοινωνικο-οικονομικών και επαγγελματικών τάξεων του πληθυσμού, και στη δεύτερη περίπτωση ένα πρότυπο που στηρίζεται σχεδόν αποκλειστικά στα δημητριακά (49,4%), πρότυπο που συναντάται σε ορισμένες του Γ κόσμου και της Ν. Μεσογείου (παράδειγμα: Μαρόκο) (L.Malassis, 1986, σελ. 45). Στην ΕΟΠ 1974 οι διαφορές μεταξύ αγροτικών και αστικών διατροφικών προτύπων έχουν ήδη σημαντικά αμβλυνθεί ώστε από ποιοτική, τουλάχιστον, άποψη να μην αναγνωρίζονται ουσιαστικά διαφορές. Διαφορές εξακολουθούν να υπάρχουν, ωστόσο, στον τρόπο που εξελίσσονται σε μακροπρόθεσμη βάση οι επί μέρους διατροφικές συμπεριφορές. Στην κατανάλωση ψωμιού-δημητριακών για παράδειγμα, οι αγροτικές, ενώ παρουσιάζουν τελικά μείωση στο τέλος της πεντηκονταετίας, αυτό γίνεται μετά από διακυμάνσεις πιο έντονες απ αυτές του αστικού χώρου, ενώ τα ποσοστά είναι πάντοτε μεγαλύτερα των αστικών (πιν. 3.1.).

11 Ενδεικτική σχετικά είναι η συμπεριφορά των βιομηχανικών δημητριακών (πιν. 4.3.). Τα παραδοσιακά βιομηχανικά προϊόντα (όπως το ψωμί) μειώνουν τα μερίδιά τους στα αστικά νοικοκυριά, ενώ αντίθετα τα αυξάνουν στα αγροτικά νοικοκυριά. Τα νεοβιομηχανικά δημητριακά, όμως, αυξάνουν και στις δυο κατηγορίες νοικοκυριών τα ποσοστά τους αλλά με εντελώς διαφορετικούς ρυθμούς: ταχύτερους στα αστικά νοικοκυριά, και πολύ αργότερους στα αγροτικά νοικοκυριά. Φαίνεται δηλαδή πως αυτά (τα νεο-βιομηχανικά) υποκαθιστούν ουσιαστικά το αλεύρι και το ψωμί στα αστικά νοικοκυριά, ενώ στα αγροτικά νοικοκυριά τα νεο-βιομηχανικά δημητριακά και το ψωμί υποκαθιστούν το αλεύρι. Η διαφορά, πάντως, είναι σημαντική στα ποσοστά (43,0%-25,9%) στην ΕΟΠ 2004/05. Παρατηρούνται, δηλαδή, ιδιαιτερότητες και ειδικές αποκλίσεις στη σύγκλιση των προτύπων, πολύ περισσότερο που η σχετική αφετηρία τις δεκαετίες (18,9%-17,5%) δεν εμφάνιζε μεγάλες διαφορές ποσοστών. Πίνακας 4.5. Δομή των καταναλώσεων δημητριακών στα ολιγομελή και στα πολυμελή νοικοκυριά. (ΕΟΠ 57/58, 81/82 & 04/05, σε ποσοστά %). Ολιγομελή νοικοκυριά Πολυμελή νοικοκυριά ΕΟΠ: 57/58 81/82 04/05 57/58 81/82 04/05 Ψωμί 61,2 50,6 46,7 64,3 49,8 58,5 Αλεύρι 1,7 5,5 4,2 6,8 14,1 4,3 Βιομηχ. δημητριακά 28,1 34,1 41,3 22,8 27,8 32,5 Ρύζι 8,4 9,7 7,7 6,3 8,3 4,6 Πηγή στοιχείων: ΕΣΥΕ, ΕΟΠ 1957/58, 1981/82, 2004/05. Η ανάλυση βάσει δημογραφικών κριτηρίων (πίν και ) αναδεικνύει εναργέστερα αυτές τις διαφορές και πιστοποιεί τη διαχρονικότητά τους: Η δομή της διατροφικής κατανάλωσης των πολυπληθών νοικοκυριών και πολύ περισσότερο των μεγάλων ηλικιών ελάχιστα άλλαξε κατά την τελευταία πεντηκονταετία, αν και απομακρύνθηκε με αργούς ρυθμούς από τα αγροτικά και φυτικά της χαρακτηριστικά. Αντίθετα, τα ολιγομελή νοικοκυριά και πιο πολύ οι νεότερες ηλικίες συγκαταλέγονται, μαζί με τις ευπορότερες τάξεις, στους leaders των βιομηχανικών-διεθνοποιημένων συμπεριφορών και στις αλλαγές των διατροφικών προτύπων στην Ελλάδα. Αν και με κοινή περίπου αφετηρία αρχικά, στο τέλος της περιόδου οι μικρότερες ηλικίες παρουσιάζουν τα μικρότερα ποσοστά (μετά τις ανώτατες οικονομικά τάξεις) κατανάλωσης δημητριακών σε αντίθεση με τις μεγάλες ηλικίες (: αρκετά υψηλά ποσοστά) και υψηλό βαθμό βιομηχανοποίησης. Στα νοικοκυριά μεγάλης ηλικίας παρατηρείται, τέλος, μέτριος βαθμός βιομηχανοποίησης στην κατανάλωση δημητριακών.

12 Πίνακας 4.6. Δομή των καταναλώσεων δημητριακών βάσει ηλικιών. (ΕΟΠ 63/64*, 81/82 & 04/05, σε ποσοστά %). Μεγάλης ηλικίας αρχηγός του νοικοκυριού Μικρής ηλικίας αρχηγός του νοικοκυριού ΕΟΠ: 63/64 81/82 04/05 63/64 81/82 04/05 Ψωμί 41,4 55,9 51,7 24,8 54,1 48,2 Αλεύρι 25,4 7,5 5,3 27,0 1,5 2,0 Βιομηχ. δημητριακά 20,1 24,7 35,0 16,5 39,6 44,5 Ρύζι 12,6 11,8 7,9 8,4 4,9 5,3 Λοιπά δημητριακά 0,5 23,4 * Χρησιμοποιήθηκαν στοιχεία της ΕΟΠ 1963/64 γιατί τα στοιχεία της ΕΟΠ 1957/58 δεν είναι, γι αυτές τις τάξεις του πληθυσμού, αναλυτικά κατά προϊόν Πηγή στοιχείων: ΕΣΥΕ, ΕΟΠ 1963/64, 1981/82 και 2004/05. Εάν, πάντως, χαμηλότερα οικονομικά στρώματα και μεγάλες ηλικίες δεν αλλάζουν στον ίδιο βαθμό με τις άλλες κοινωνικο-οικονομικές ομάδες του πληθυσμού διατροφική συμπεριφορά, ανάλογα φαίνεται να ισχύουν και για τη διατροφική κατανάλωση στις διαφορετικές εποχές του χρόνου (πίν. 4.7.): Αυξημένα ποσοστά το φθινόπωρο κατ αρχάς, αλλά και το χειμώνα μετά την ΕΟΠ Η άμβλυνση της εποχικότητας αφορά ιδίως τα βιομηχανικά δημητριακά. Πίνακας 4.7. Δομή των καταναλώσεων δημητριακών ανά εποχή του έτους. (ΕΟΠ 63/64*, 81/82 & 04/05, σε ποσοστά %). Καλοκαίρι Φθινόπωρο Χειμώνας Άνοιξη ΕΟΠ: 63/64 81/82 04/05 63/64 81/82 04/05 63/64 81/82 04/05 63/64 81/82 04/05 Ψωμί 41,8 51,2 48,4 29,3 58,0 53,3 21,8 55,1 50,5 31,8 55,3 49,4 Αλεύρι 18,1 9,4 4,4 33,3 6,7 3,4 22,1 8,2 4,1 23,9 5,7 5,0 Βιομηχ. Δημητρ. 15,0 31,9 41,3 19,9 27,0 36,6 19,0 28,8 39,1 16,4 30,5 39,9 Ρύζι 11,1 7,6 5,9 11,9 8,3 6,7 10,2 7,9 6,3 11,2 8,5 5,8 Λοιπά δημητρ. 14,1 5,6 26,9 16,6 * Χρησιμοποιήθηκαν στοιχεία της ΕΟΠ 1963/64 γιατί τα στοιχεία της ΕΟΠ 1957/58 δεν είναι, γι αυτές τις τάξεις του πληθυσμού, αναλυτικά κατά προϊόν Πηγή στοιχείων: ΕΣΥΕ, ΕΟΠ 1963/64, 1981/82 και 2004/05. Ειδικά, τέλος, για το συμβολικό είδος της κατηγορίας, το ψωμί, έχει μεγάλη αξία το διατροφικό περιβάλλον της κατανάλωσης. Το περιβάλλον αυτό δεν είναι θετικό, από βιολογική άποψη, στο τέλος αυτής της πεντηκονταετίας, σε κατανάλωση θερμίδων, λίπους, σακχάρων και πρωτεϊνών, αφού είναι ήδη κορεσμένο σχετικά, αλλά και η φύση της εργασίας και κοινωνικών σχέσεων δεν έχουν αυτού του είδους τις ανάγκες. Η εργασία δεν είναι πλέον

13 χειρωνακτική στο βαθμό που ήταν στη δεκαετία 50, γιατί το ποσοστό αγροτών και εργατών έχει μειωθεί δραστικά, αλλά και οι τεχνολογικές συνθήκες στους αντίστοιχους χώρους είναι εντελώς διαφορετικές: Αυτοματισμοί, κλιματισμός, εργονομία, κ.ά. τεχνολογικές βελτιώσεις, και ειδικά ο «πολιτισμός του γραφείου», δεν απαιτούν πλέον το «χορταστικό» με βάση το ψωμί και φθηνό ταυτόχρονα γεύμα ή κολατσιό, αλλά περισσότερες βιταμίνες και μεταλλικά στοιχεία που γενικά ενισχύουν τις λειτουργίες μνήμης κ.ά. πνευματικές λειτουργίες του ανθρώπινου οργανισμού. Οι συνθήκες μεταφορών, επικοινωνιών, κατοικίας δεν είναι ενεργοβόρες, και διευκολύνουν στην αύξηση των διατροφικών επιλογών, στη διάσπαση της διατροφικής μονοτονίας και στο συνδυασμό της με άλλες δραστηριότητες (εργασία, διασκέδαση, κ.ά.). «Αποϊεροποιείται» έτσι και διασπάται το κλασικό γεύμα-δείπνο (που έχει βάση το ψωμί) της παραδοσιακής «πατριαρχικής» οικογένειας με μικρότερες και συχνότερες διατροφικές λήψεις (: snacks, chips, toast, sandwich, τυρόπιτες, σουβλάκια, έως και «γρήγορο φαγητό» π.χ. hamburger στα fast foods), και ανακατανέμεται ο διατροφικός χρόνος. Συμπεράσματα Με τη χρησιμοποίηση της συνάρτησης χαρακτηρισμού των προτύπων μπορεί να προσδιοριστεί και είναι μετρήσιμη η κατεύθυνση και τα χαρακτηριστικά των διατροφικών προτύπων. Στην περίπτωση των προτύπων δημητριακών στην Ελλάδα μεταπολεμικά ( ) παρατηρείται αλλαγή χαρακτηριστικών, βιομηχανοποίηση και διεθνοποίηση. Ανατρέπονται προαιώνια παραδοσιακά πρότυπα που χαρακτηρίζονταν «αρτοφαγικά», η κατανάλωση δημητριακών (και ιδίως του παραδοσιακού ψωμιού) μειώνεται δραστικά και αυξάνεται η κατανάλωση βιομηχανικών και διεθνούς-«δυτικής» προέλευσης προϊόντων. Οι κοινωνικο-οικονομικές κατηγορίες που συντελούν σ αυτές τις αλλαγές είναι οι ανώτερες οικονομικές και επαγγελματικές τάξεις του πληθυσμού, οι νεότερες ηλικίες, τα αστικά νοικοκυριά και ιδίως Αθήνα-Θεσσαλονίκη και τα νοικοκυριά με λίγα μέλη. Αντίθετα οι μεγάλες ηλικίες, τα κατώτερα επαγγελματικά στρώματα του πληθυσμού, τα αγροτικά νοικοκυριά και κυρίως τα κατώτερα οικονομικά στρώματα έχουν σχετικά παραδοσιακές συμπεριφορές και βιομηχανοποιούν-διεθνοποιούν με πιο αργούς ρυθμούς τις καταναλωτικές τους προτιμήσεις. Βιβλιογραφία Deaton A. (1992) «Understanding consumption», Oxford, Clarendon Press. Fischler Cl. (1990). «L Homnivore», Paris, Odile Jacob.

14 Lancaster K. (1966). A new approach to consumer theory, Journal of political economy, n o 74. σελ Malassis L. (1986). Economie agroalimentaire, Tome III, Paris, Cujas. Montanari M. (1997). Πείνα και αφθονία στην Ευρώπη, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα. Renaud S. (1996). Η μεσογειακή διατροφή, Αθήνα, Π. Τραυλός-Ε. Κωσταράκη. Σωτηρόπουλος Ι. και Μ. Ντεμούσης (2002). Η διατροφική κατανάλωση στην Ελλάδα κατά τη μεταπολεμική πεντηκονταετία ο Πανελλήνιο Συνέδριο Αγροτικής Οικονομίας, Η κοινωνία της υπαίθρου σε ένα μεταβαλλόμενο αγροτικό χώρο, 21-23/11/2002, Πρακτικά, σελ Σωτηρόπουλος Ι. και Ε. Μυγδάκος (2004α). H διατροφική αυτοκατανάλωση στην Ελλάδα ( ). 17o Πανελλήνιο Συνέδριο Στατιστικής, Ελληνικό Στατιστικό Ινστιτούτο (Ε.Σ.Ι.), Στατιστική και Περιβάλλον, 14-18/4/2004, Πρακτικά, σελ Σωτηρόπουλος Ι., Ε. Μυγδάκος και Α. Ρεζίτης (2006α). Αστικά και Αγροτικά Διατροφικά Πρότυπα στην Ελλάδα την περίοδο : Οικονομική Ανάλυση Χαρακτηριστικών και Εξέλιξη αυτών. 19o Πανελλήνιο Συνέδριο Στατιστικής, Ελληνικό Στατιστικό Ινστιτούτο (Ε.Σ.Ι.), Δημοσκοπήσεις και Στατιστική, 26-29/4/2004, Πρακτικά, σελ Sotiropoulos I., Georgakopoulos G. and Kyritsis K. (2010a). Globalisation of the Alimentary Consumption Patterns in Greece (1957 to 2005); An economic analysis, International Journal of Economics and Finance, Vol. 2, No 1. Sotiropoulos I., Frangos Const. and Frangos Chr. (2010b). On a Broader Descripton of Alimentary Consumption Patterns: The case of Greece ( ), Journal of Mathematics Research, Vol. 2, No 2.