Πόσιμο νερό Απόστολος Βανταράκης (avanta@upatras.gr), Μον. Περιβαλλοντικής Μικροβιολογίας, Εργαστήριο Υγιεινής, Τμήμα Ιατρικής, Παν/μιο Πατρών 1
1. Γενικά α. Τι ονομάζεται πόσιμο νερό; Ως πόσιμο νερό ορίζεται το νερό που προορίζεται για ανθρώπινη κατανάλωση ή χρήση, δεν πρέπει να περιέχει παθογόνους μικροοργανισμούς ή μικροοργανισμούς δείκτες μόλυνσης με περιττωματικές ουσίες ή συγκεντρώσεις χημικών ουσιών που μπορεί να προκαλέσουν βλάβη στην υγεία του ανθρώπου (KYA A2/2003). β. Προέλευση πόσιμου νερού Ο κύκλος του νερού αναφέρεται στο παρακάτω σχήμα. Από τον κύκλο του νερού προέρχεται και το νερό που προορίζεται για πόση. Σχήμα 1: Κύκλος νερού στη φύση (να τροποποιηθεί) Για να μπορεί κάποια ποσότητα νερού να χρησιμοποιηθεί για πόση, θα πρέπει να διασφαλιστεί ότι δεν θα είναι επικίνδυνο ή δυνητικά επικίνδυνο για την υγεία του ανθρώπου. Το πρώτο βήμα στη διαδικασία επιλογής και επεξεργασίας μιας ποσότητας νερού που θα χρησιμοποιηθεί προς πόση είναι η συλλογή του νερού. Το νερό που συλλέγεται και προορίζεται για πόσιμο θα πρέπει να διαθέτει την καλύτερη δυνατή χημική και μικροβιολογική ποιότητα. Σημαντικό ρόλο στην ποιότητα του πόσιμου νερού έχει το νερό που αρχικά συλλέγεται. Όσο καλύτερης ποιότητας είναι τόσο λιγότερη επεξεργασία χρειάζεται στα επόμενα στάδια. H συλλογή του νερού γίνεται συνήθως σε υδατοδεξαμενές, οι οποίες μπορεί να είναι είτε από τσιμέντο, είτε μεταλλικές. Το νερό που συλλέγεται στις δεξαμενές μπορεί να έχει προέλευση: α) Επιφανειακή, δηλαδή να προέρχεται από πηγές, λίμνες, ρυάκια, ποτάμια 2
β) Υπόγεια, δηλαδή να προέρχεται από ρηχά ή βαθιά υδροφόρα στρώματα κυρίως γεωτρήσεις γ) Από αφαλάτωση (στις παραθαλάσσιες και νησιωτικές περιοχές) δ) Από ανακύκλωση/επαναχρησιμοποίηση υγρών αποβλήτων ε) Όμβρια νερά δηλαδή από συλλογή βρόχινου νερού Στην Ελλάδα, παραδοσιακά, στις περισσότερες περιοχές, το πόσιμο νερό προέρχεται από γεωτρήσεις. Σε αυτές τις περιπτώσεις, το πιο σημαντικό στάδιο είναι ο καθορισμός του σημείου που θα κατασκευαστεί η γεώτρηση και από την οποία θα προέλθει το νερό. Τα κριτήρια για την επιλογή του κατάλληλου σημείου για την κατασκευή μιας γεώτρησης που θα χρησιμοποιηθεί για πόση είναι: Η γειτνίαση με παράγοντες επιβάρυνσης (μικροβιολογικούς ή χημικούς) του υδροφόρου ορίζοντα Το είδος και η σύσταση του εδάφους Η απόσταση από κατοικημένες περιοχές ή από παράκτιες περιοχές Ο έλεγχος των γεωργικών, βιομηχανικών δραστηριοτήτων στην περιοχή Σε πολλές πόλεις, σήμερα, έχει ξεκινήσει εκτεταμένα η χρήση επιφανειακού νερού. Τα κριτήρια για την επιλογή επιφανειακού νερού για πόση είναι παρόμοια με αυτά της γεώτρησης: Η γειτνίαση με παράγοντες επιβάρυνσης (μικροβιολογικούς ή χημικούς) Ο έλεγχος των γεωργικών, βιομηχανικών δραστηριοτήτων στην περιοχή Η περιοχή αν αποτελεί σημείο μετανάστευσης πτηνών γ. Προστασία περιοχής προέλευσης πόσιμου νερού Ένας από τους πιο σημαντικούς παράγοντες στην παραγωγή του πόσιμου νερού είναι η προστασία της περιοχής προέλευσης του πόσιμου νερού. Για την προστασία της περιοχής προέλευσης θα πρέπει να λαμβάνονται ορισμένα μέτρα τα οποία θα πρέπει να τηρούνται συστηματικά. Σε πρώτη φάση θα πρέπει να καταρτιστεί λεπτομερής γεωλογική και υδρογεωλογική μελέτη της περιοχής της πηγής/γεώτρησης έτσι ώστε να είναι γνωστά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της. Η περιοχή γύρω από την πηγή ή την γεώτρηση θα πρέπει να προστατεύεται από μικροβιολογική ή χημική ρύπανση σε μία ακτίνα αρκετών χιλιομέτρων. Συστήνεται η χαρτογράφηση της περιοχής προέλευσης του νερού και η αποτύπωση σε χάρτες με την ενσωμάτωση των γεωγραφικών πληροφοριών και τη χρήση τεχνολογίας GIS. Η προστασία της πηγής προέλευσης περιλαμβάνει αυστηρό έλεγχο της γειτονικής γεωργικής δραστηριότητας έτσι ώστε να αποφευχθεί η ρύπανση του υδροφόρου ορίζοντα με λιπάσματα και φυτοφάρμακα. Επίσης πρέπει να μην επιτρέπεται οποιαδήποτε άλλη 3
βιομηχανική/ κτηνοτροφική δραστηριότητα που να είναι δυνατόν να ρυπάνει/μολύνει τον υδροφόρο ορίζονται και κατ επέκταση το νερό της πηγής/γεώτρησης με βιομηχανικά απόβλητα, βαρέα μέταλλα, μολυσματικούς παράγοντες κ.α. Η ίδια η γεώτρηση ή η πηγή δεν θα πρέπει να είναι «ανοικτή» προς το εξωτερικό περιβάλλον αλλά να προστατεύεται μέσα σε ειδική κατασκευή («κουβούκλιο») της οποίας η καθαριότητα θα πρέπει να τηρείται σχολαστικά. 2. Επεξεργασία-Απολύμανση Η διαδικασία επεξεργασίας του πόσιμου νερού θεωρείται μια διαδικασία με πολλά στάδια και με σημαντικές, σε ορισμένες περιπτώσεις, τεχνικές δυσκολίες προκειμένου να επιτευχθεί η αποτελεσματική απολύμανση του νερού. Η βασική διαδικασία απολύμανσης αποτελείται από τα παρακάτω στάδια: α. Αερισμός (Αφαίρεση γεύσεων και οσμών) Κατά τη διαδικασία αυτή το νερό αερίζεται δηλαδή εμπλουτίζεται με οξυγόνο. Αυτό επιτυγχάνεται συνήθως με στροβιλισμό (μέσα από κανάλια) και ψεκασμό του νερού στον αέρα (υπό μορφή πιδάκων). Στόχος του σταδίου αυτού είναι η αποβολή δυσάρεστων δυσοσμιών (π.χ. μούχλα) και η πρόσληψη του οξυγόνου από το νερό. β. Προσθήκη θειικού αργιλίου Στη διάρκεια του σταδίου αυτού προστίθεται συνήθως θειικό αργίλιο Al 2 (SO 4 ) 3 στο μη επεξεργασμένο νερό που εισέρχεται στις δεξαμενές συλλογής. Πραγματοποιείται έντονη ανάδευση του μίγματος (κυρίως σε μεγάλες δεξαμενές). Στη συνέχεια γίνεται χημική αντίδραση του αργιλίου με τις βάσεις του νερού (ουσίες σαν τη σόδα). Αποτέλεσμα είναι η παραγωγή ζελατινώδους (jelly-like) ιζήματος υδροξειδίου του αργιλίου που παγιδεύει τις ακαθαρσίες. Το ίζημα που σχηματίζεται αποτελείται από πολύ μικρά σωματίδια που ονομάζονται μικρο-ιζήματα (microfloc). γ. Καθίζηση κροκίδων και άλλων υλικών Τρίτο βήμα στη διαδικασία επεξεργασίας του πόσιμου νερού είναι η ανάδευση, που παρέχει μέγιστη επαφή των κροκίδων και προκαλεί την παραγωγή μεγαλύτερων και βαρύτερων σωματιδίων. Μετά από 20-30 λεπτά, το ίζημα είναι εμφανές (macrofloc) και μοιάζει σαν ίνες γυαλιού ή μαλλιού, που διαχωρίζονται εύκολα από το καθαρό νερό. Στη συνέχεια γίνεται η καθίζηση σε δεξαμενές (Εικ.1) 4
Εικ. 1: Δεξαμενές καθίζησης (να τροποποιηθεί) δ. Δεξαμενές καθίζησης Οι δεξαμενές έχουν σαν στόχο την καθίζηση η οποία είναι η απομάκρυνση των στερεών από το νερό με τη βαρύτητα. Ο σχεδιασμός των δεξαμενών αποσκοπεί στη μείωση της θολερότητας. Υπάρχουν συνήθως 3 δεξαμενές ίσου μεγέθους που συγκρατούν ανάλογα με την περίσταση περίπου έως και 1.4 εκ γαλόνια νερού. Τα περισσότερα στερεά συλλέγονται ως λάσπη, η οποία χρησιμοποιείται σαν λίπασμα (αφού πρώτα πρέπει να ελεγχθεί για την χημική και μικροβιολογική της ποιότητα) (Εικόνα). Εικ. Λάσπη να τροποποιηθεί ε. Διήθηση (μέσα από στρώματα άμμου) Το νερό διηθείται στη συνέχεια μέσα από μικροσκοπικά σωματίδια που παίζουν το ρόλο φίλτρων. Τα φίλτρα που συνήθως χρησιμοποιούνται είναι στρώματα παχιάς άμμου (6 ίντσες), λεπτής άμμου (18 ίντσες), και ενεργού άνθρακα. Καθώς το νερό προχωράει από τα φίλτρα, μικρά σωματίδια περίπου 1 μm παραμένουν. Τα φίλτρα αυτά χρειάζονται καθάρισμα και τακτικό πλύσιμο. Για την απομάκρυνση των σωματιδίων, τα φίλτρα πλένονται (backwashed) για να απομακρυνθεί το ίζημα κάθε 60-72 ώρες. Η διαδικασία που ονομάζεται "backwashing" διαρκεί 3-5 λεπτά. Περίπου, 300.000 λίτρα νερού χρησιμοποιούνται για το πλύσιμο των φίλτρων, ενώ το νερό ανακυκλώνεται. 5
Εικ. Πλύσιμο φίλτρων (να τροποποιηθεί) Στη συνέχεια το νερό περνάει μέσα από φίλτρα (στρώματα άνθρακα, χώμα και αμμοχάλικο) που παγιδεύει και μετακινεί τα εναπομείναντα σωματίδια Εικ. Διαδικασία διήθησης (να τροποποιηθεί) στ. Απολύμανση νερού Η απολύμανση του νερού στο τελικό στάδιο γίνεται με κάποιο από τους παρακάτω τρόπους: Α. Χλωρίωση Β. Χρήση όζοντος Γ. Χρήση υπεριώδους ακτινοβολίας Δ. Εναλλακτικοί τρόποι (ανάστροφη ώσμωση, κ.α) i. Χλωρίωση Η πιο συνηθισμένη πρακτική είναι η προσθήκη μιας συγκέντρωσης χλωρίου ή χλωραμίνης στην παροχή νερού, όπου η οξειδωτική δυνατότητα αυτής της χημικής ουσίας καταστρέφει τους μολυσματικούς παράγοντες του νερού. Το χλώριο μπορεί αποτελεσματικά να εξουδετερώσει τα περισσότερα βιολογικά παθογόνα όπως τα βακτήρια. Η χλωρίωση δεν είναι ιδιαίτερα αποτελεσματική ενάντια σε κύστεις π.χ. που παράγονται από το Cryptosporidium ή τη Giardia ή σε ιούς (Αδενοϊούς, Ιός της Ηπατίτιδας Α). Η χλωρίωση γίνεται συνήθως στις 6
περισσότερες περιπτώσεις με αυτόματους χλωριωτήρες. Άλλες χημικές ουσίες, όπως το βρώμιο και το ιώδιο, μπορούν επίσης να χρησιμοποιηθούν για να απολυμάνουν το νερό μέσω της ίδιας σχεδόν διαδικασίας με τη χλωρίωση, αν και οι παράγοντες αυτοί δεν χρησιμοποιούνται συχνά. ii. Χρήση όζοντος Η επεξεργασία με όζον έχει συνήθως χρησιμοποιηθεί σε εμπορικές και βιομηχανικές εφαρμογές μεγάλης κλίμακα. Ωστόσο, παρατηρείται πρόσφατα μια αύξηση στον αριθμό των μονάδων όζοντος που σχεδιάστηκαν για χρήση σε σπίτι ή σε επιχείρηση. Η επεξεργασία με όζον οξειδώνει οργανικές ουσίες όπως το χλώριο. Μια γεννήτρια όζοντος μετατρέπει το οξυγόνο σε όζον. Όπως και με τη χλωρίωση, χρειάζεται να οριστούν κατάλληλες συγκεντρώσεις και ο χρόνος επαφής που είναι απαραίτητα για την απολύμανση. Το όζον είναι αποτελεσματικό για την επεξεργασία των παθογόνων όπως τα κοπρανώδη κολοβακτηριοειδή και η Legionella, αλλά δεν είναι αποτελεσματικό εναντίον κύστεων όπως το Cryptosporidium ή Giardia lamblia ή των ιών. iii. Χρήση υπεριώδους ακτινοβολίας Η υπεριώδη ακτινοβολία έχει χρησιμοποιηθεί από παλιά στην επεξεργασία του νερού. Ο σύγχρονος τρόπος επεξεργασίας με μονάδες υπεριώδους φωτός συνεπάγονται τη χρήση μιας λάμπας υπεριώδους φωτός τοποθετημένης σε ένα δοχείο, γύρω από το οποίο ρέει το μη επεξεργασμένο νερό. Η UV ακτινοβολία καταστρέφει το γενετικό υλικό των παθογόνων όπως τα κοπρανώδη κολοβακτηρίδια και η Legionella που τα εμποδίζει να αναπαράγονται. Η επεξεργασία του νερού με υπεριώδη ακτινοβολία δεν είναι αποτελεσματική για την καταστροφή των κυστών. iv. ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟΙ ΤΡΟΠΟΙ ΑΠΟΛΥΜΑΝΣΗΣ α. Μικροδιήθηση Χρησιμοποιούνται φίλτρα με μέγεθος πόρου μικρότερο από 0.2 μm για την παρεμπόδιση της εισόδου των μικροοργανισμών. Α) Τα κεραμικά φίλτρα και β) ο στερεός άνθρακας χρησιμοποιούνται συνήθως στη μικροδιήθηση. Τα κεραμικά φίλτρα έχουν πλεονέκτημα ότι μπορούν να πλυθούν και να επαναχρησιμοποιηθούν πολλές φορές πριν χάσουν την αποτελεσματικότητά τους. Η μικροδιήθηση είναι αποτελεσματική για την επεξεργασία νερού που περιέχει ποικιλία βιολογικών μολυσματικών παραγόντων 7
β. Απόσταξη Η απόσταξη παράγει υψηλής ποιότητας, επεξεργασμένο νερό μέσω θέρμανσης του επεξεργασμένου νερού έως ότου αρχίζει και αχνίζει. Ο ατμός ταξιδεύει μέσω μιας σπείρας συμπύκνωσης, όπου ψύχεται και συμπυκνώνεται πάλι σε υγρό σε ξεχωριστό διαμέρισμα. Τυπικά, οι μολυσματικοί παράγοντες που υπάρχουν όταν το νερό μετατρέπεται σε ατμό καταστρέφονται. Η συντήρηση μιας μονάδας συνήθως συνεπάγεται καθαρισμό του βραστήρα. Η απόσταξη προστατεύει από πολλούς μικροοργανισμούς. Δεν είναι συνήθως αποτελεσματική για ουσίες όπως το βενζόλιο και το ραδόνιο, που παράγουν βλαβερά αέρια. Οι ενεργειακές απαιτήσεις της απόσταξης και ο σχετικά μικρός χρόνος διαδικασίας περιορίζει τη χρήση του από την Π.Ο.Υ στο σπίτι και σε διάφορες εμπορικές αγορές. Μερικές αποστακτικές μονάδες έχουν επίσης εγκριθεί για την μείωση του βιολογικού φορτίου γ. Ανάστροφη Ώσμωση Η ανάστροφη ώσμωση (RO) είναι μια τεχνολογία επεξεργασίας που βοηθάει στην παραγωγή υψηλής ποιότητας νερού. Η διαδικασία λειτουργεί μέσω της πίεσης του νερού κάτω από υψηλή πίεση εναντίον μιας ημιπερατής μεμβράνης μέσω της οποίας γίνεται η ανταλλαγή ιόντων. Με την απομάκρυνση των ιόντων, τα μόρια νερού σχηματίζουν ένα εμπόδιο που επιτρέπει σε άλλα μόρια νερού να περάσουν αποκλείοντας τους μολυσματικούς παράγοντες. Απομάκρυνση των ιόντων γίνεται κατά 85%-95%, και ένα λίτρο μπορεί συνήθως να παραχθεί από 2-4 λίτρα μη επεξεργασμένου νερού, ανάλογα με την αρχική ποιότητα του νερού. Η συντήρηση περιλαμβάνει την αντικατάσταση της μεμβράνης του φίλτρου κάθε 2 με 3 χρόνια, και το φίλτρο του άνθρακα κάθε 6-12 φορές το χρόνο. Η Ανάστροφη ώσμωση είναι αποτελεσματική για τη μείωση ενός μεγάλου αριθμού μολυσματικών παραγόντων, μέσω της οποίας τυπικά δεν χρησιμοποιείται για τη μείωση βιολογικών παθογόνων. Σε μερικές αγροτικές περιοχές, έχουν αναπτυχθεί απλά συστήματα επεξεργασίας νερού (που συνήθως βασίζονται στο αστικό πολύ-επίπεδο μοντέλο). Αυτά περιλαμβάνουν τα στάδια της αποθήκευσης, κροκίδωσης ή διαλογής, προδιήθησης με αμμοχάλικο, διήθησης και απολύμανσης με άμμο αργιλίου. Στις περιοχές που τα δημοτικά συστήματα παροχής νερού έχουν εφαρμοστεί, το δίκτυο διανομής πόσιμου νερού έχει σχεδιαστεί για να μεταφέρει το νερό από τις εγκαταστάσεις επεξεργασίας προς τον καταναλωτή. Το σχέδιο και το μέγεθος του συστήματος καθορίζεται από την τοπογραφία και τη θέση και το μέγεθος της κοινότητας. Οι εγκαταστάσεις και ο εξοπλισμός που περιλαμβάνονται στα συστήματα παροχής πόσιμου νερού μπορούν να περιλαμβάνουν φράγματα, δεξαμενές, φρεάτια, δομές εισαγωγής όπως οι κεντρικοί αγωγοί μετάδοσης και οι αντλίες των σταθμών, τα συστήματα διανομής. 8
3. Αιτίες μόλυνσης/ρύπανσης του πόσιμου νερού Το πόσιμο νερό μπορεί να μολυνθεί στην πηγή, κατά τη διάρκεια της επεξεργασίας του, στο δίκτυο διανομής του ή/και στο σημείο της χρήσης του. Οι πιθανοί επικίνδυνοι παράγοντες για τη Δημόσια Υγεία διακρίνονται σε : Βιολογικούς παράγοντες όπως τα βακτήρια, οι ιοί, τα πρωτόζωα. Ο βιολογικοί παράγοντες που είναι παθογόνοι για τον άνθρωπο και εμφανίζονται πιο συχνά προκαλώντας το σημαντικότερο κίνδυνο πρόκλησης ασθενειών λόγω της παρουσίας τους στο πόσιμο νερό είναι τα βακτήρια, Σαλμονέλα, Σιγγέλα, E.coli, οι ιοί Αδενοϊοί, ιός της Ηπατίτιδας Α, και τα πρωτόζωα γιάρδια και κρυπτοσπορίδιο. Ανόργανες χημικά στοιχεία και ενώσεις όπως το αργίλιο, το κυανίδιο, ο μόλυβδος και γενικά τα βαρέα μέταλλα, ενώσεις νιτρικών Οργανικές χημικές ουσίες π.χ. χλωριωμένα αλκάνια, αιθένια, αρωματικοί υδρογονάνθρακες, λιπάσματα Φυτοφάρμακα όπως π.χ. DDT, EDB Απολυμαντικά και παραπροϊόντα απολύμανσης (Πίνακας ) Ραδιολογικοί μολυσματικοί παράγοντες (από την ανθρώπινη δραστηριότητα ή φυσική εμφάνιση). Είδος MCL or TT Πιθανές επιδράσεις επί της υγείας (mg/l) Βρωμικά 0.010 Αυξημένος κίνδυνος καρκίνου Χλωριώδη 1.0 Αναιμία: βρέφη και νεαρά παιδιά: επιδράσεις στο νευρικό σύστημα Αλογονοοξικά οξέα (HAA5) 0.060 Αυξημένος κίνδυνος καρκίνου Τριαλομεθάνια (THMs) 0.10-0.080 Ήπαρ, νεφρά ή προβλήματα στο κεντρικό νευρικό σύστημα. Αυξημένος κίνδυνος καρκίνου Πίνακας : Παραπροϊόντα απολύμανσης Για τον έλεγχο της μικροβιολογικής μόλυνσης χρησιμοποιούνται συνήθως (εκτός έκτακτων περιπτώσεων) δείκτες βιολογικής (μικροβιολογικής) ρύπανσης. Τέτοιοι δείκτες συνήθως χρησιμοποιούνται ως δείκτες α) της κοπρανώδους μόλυνσης για τον έλεγχο της επιδημιολογικής παρακολούθησης του νερού και επιβεβαίωσης της κοπρανώδους πρόσμειξης και μόλυνσης, β) της επικύρωσης της αποτελεσματικότητας των διαδικασιών εξυγίανσης του 9
νερού, όπως η διήθηση και η απολύμανση και γ) για να διαπιστωθεί αν το δίκτυο διανομής του νερού είναι ακέραιο και καθαρό. Υπάρχουν δείκτες κοπρανώδους ρύπανσης οι οποίοι υποδεικνύουν ρύπανση κοπρανώδους προέλευσης. Στην πλειοψηφία τους αποτελούν φυσική χλωρίδα του εντέρου του ανθρώπου, ζώων και δεν είναι παθογόνοι. Βρίσκονται στο έντερο σε μεγάλη συγκέντρωση. Ανιχνεύονται με απλές τεχνικές. Χρησιμοποιούνται και μη κοπρανώδεις δείκτες. Οι μικροοργανισμοί-δείκτες οφείλουν να πληρούν ορισμένους όρους: Να είναι μετρήσιμοι στα περιβαλλοντικά δείγματα με εύκολες και μη δαπανηρές τεχνικές που ωστόσο πρέπει να είναι ακριβείς και επαναλήψιμες. Να είναι ανθεκτικοί στις περιβαλλοντικές πιέσεις. Να υπάρχουν σε ικανό αριθμό στο περιβαλλοντικό δείγμα χωρίς να πολλαπλασιάζονται ή να υφίστανται σημαντικές γενετικές αλλαγές ώστε να επιτυγχάνεται ικανοποιητικά η εκτίμησή τους. Να έχουν σταθερή και αποκλειστική σχέση με την πηγή των παθογόνων. Να έχουν σταθερά χαρακτηριστικά. Για τον έλεγχο της χημικής ποιότητας του πόσιμου νερού διάφορα χημικά στοιχεία (όπως βαρέα μέταλλα, λιπάσματα, φυτοφάρμακα ελέγχονται ανάλογα με το σημείο προέλευσης του νερού. ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΗ ΣΗΜΑΣΙΑ ΧΗΜΙΚΩΝ ΠΑΡΑΜΕΤΡΩΝ Α. Οργανοληπτικοί Παράγοντες Χρώµα Το χρώµα είναι ανεπιθύµητο στο πόσιµο νερό. Οφείλεται σε διαλυµένες ή κολλοειδείς οργανικές ύλες, ή ανόργανες ουσίες. Παρουσία χρώµατος στο νερό δεν σηµαίνει ότι είναι πάντοτε επικίνδυνο και πρέπει να εξεταστεί χηµικά για να αναζητηθεί η προέλευση του χρώµατος. Θολότητα Οφείλεται σε κολλοειδείς ανόργανες ή οργανικές ύλες που αιωρούνται. Νερό που είναι θολό πρέπει να ελεγχθεί για ρύπανση. Η απολύµανση του πόσιµου νερού δεν είναι αποτελεσµατική αν υπάρχει θολότητα, γιατί πολλοί παθογόνοι οργανισµοί εγκλωβίζονται στα σωµατίδια που αιωρούνται και προστατεύονται από το απολυµαντικό. Το πόσιµο νερό πρέπει να είναι διαυγές όταν φτάσει στον καταναλωτή. Οσμή Γεύση Το πόσιµο νερό πρέπει να είναι άοσµο και άγευστο. Όλα τα νερά έχουν την ιδιαίτερη γεύση τους που οφείλεται στα διαλυµένα άλατα (ασβεστίου, νατρίου, µαγνησίου κ.λ.π.) και διαλυµένα αέρια (οξυγόνο ή CO 2 ) που περιέχουν. Οσµή και Γεύση που οφείλονται σε χηµικές ουσίες όπως φαινόλες, χλώριο, αµµωνία, υδρόθειο, κ.λ.π. είτε σε µικροοργανισµούς είναι ανεπιθύµητες. 10
Φυσικοχημικοί Παράγοντες Συγκέντρωση ιόντων υδρογόνου (ph) Το ph δείχνει αν το νερό είναι όξινο ή αλκαλικό. δείχνει αν το νερό είναι όξινο ή αλκαλικό. Η παραµετρική τιµή για το ph είναι: 6,5<pH<9,5. Tο ph δεν έχει άµεση επίπτωση στην υγεία, αλλά επηρεάζει τη διαβρωτικότητα του νερού. Αγωγιμότητα Η αγωγιµότητα είναι η αριθµητική έκφραση της ικανότητας ενός υδατικού διαλύµατος να άγει το ηλεκτρικό ρεύµα. Η αγωγιµότητα στα νερά αυξάνει µε την θερµοκρασία. Μετράται σε microsiemens ανά εκατοστό (µs/cm). Η παραµετρική τιµή είναι 2500 µs/cm στους 20 C. Σκληρότητα Η σκληρότητα εκφράζει το σύνολο των διαλυµένων αλάτων ασβεστίου και µαγνησίου. αλάτων ασβεστίου και µαγνησίου. ιακρίνεται σε ανθρακική σκληρότητα που οφείλεται στα όξινα ανθρακικά άλατα και µη ανθρακική σκληρότητα που οφείλεται στα υπόλοιπα άλατα ( χλωριούχα, θειικά, νιτρικά, ανθρακικά). Μεγάλες τιµές σκληρότητας δεν αποτελούν κίνδυνο για την υγεία, ενώ δεν έχει καλή γεύση. Νερό µε σκληρότητα µέχρι και 500 mg/l CaCO 3 µπορεί να χρησιµοποιηθεί για πόσιµο, αλλά οι πιο καλές τιµές είναι µεταξύ 80 και 150. Επιπλέον φυσικοχημικοί παράγοντες εξέτασης: - Χλωριούχα (Cl - ): Άλατα νατρίου, καλίου και ασβεστίου. εν έχουν επιβλαβή επίδραση στον ανθρώπινο οργανισµό, αλλά σε υψηλές συγκεντρώσεις δίνουν στο πόσιµο νερό γλυφή γεύση. Ενδεικτική παραµετρική τιµή είναι 250 mg/l. - Θειϊκά (SO 4-2 ): Άλατα νατρίου, ασβεστίου και μαγνησίου. Προκαλούν διάβρωση των σωληνώσεων. Παραμετρική τιμή 250 mg/l. - Ασβέστιο (Ca): Η συγκέντρωση ασβεστίου κυµαίνεται από µηδέν µέχρι µερικές εκατοντάδες mg/l ανάλογα µε την προέλευση και συµβάλλει στην ολική σκληρότητά του. Δεν έχει αρνητικές επιπτώσεις στην υγεία και δεν υπάρχει όριο. - Μαγνήσιο (Mg): Τα άλατά του µαζί µε τα άλατα του ασβεστίου αποτελούν την ολική σκληρότητα του νερού και όταν θερµανθούν σχηµατίζουν επικαθήµατα στις σωληνώσεις. Δεν υπάρχει όριο. - Νάτριο (Na): Τα άλατα νατρίου περιέχονται σε όλα τα φυσικά νερά σε συγκεντρώσεις που κυµαίνονται από 1-500 mg/l. Η παραμετρική τιμή είναι 200 mg/l. - Διαλυμένο Οξυγόνο: Η περιεκτικότητα του νερού σε διαλυµένο οξυγόνο πρέπει να είναι στο σηµείο κορεσµού, δηλ. 100, οπότε το νερό έχει ευχάριστη γεύση. Ελαττώνεται όταν αυξάνεται η θερµοκρασία και η αλατότητα του νερού. Κατά την έλλειψη του δηµιουργούνται αναερόβιες συνθήκες που βοηθούν την αναγωγή των νιτρικών σε νιτρώδη, των θειικών σε θειούχα, µε συνέπεια τη δηµιουργία δυσάρεστων οσµών. 11
Παράµετροι που αφορούν ανεπιθύµητες ουσίες - Ενώσεις αζώτου (Αµµωνία Νιτρώδη Νιτρικά): Ο προσδιορισµός των διαφόρων ενώσεων του αζώτου στο πόσιµο νερό αποτελεί δείκτη για την υγειονοµική ποιότητα του νερού. Τα νιτρώδη και νιτρικά, στο περιβάλλον του στοµάχου, σχηµατίζουν Ν - νιτροζοενώσεις, που είναι καρκινογόνες. - Σίδηρος (Fe): Μεγάλη ποσότητα μπορεί να προκαλέσει βλάβες στους ιστούς του ανθρώπινου σώματος. - Μαγγάνιο (Μn): Η απορρόφησή του στον οργανισµό συνδέεται άµεσα µε την απορρόφηση του σιδήρου. Υψηλές συγκεντρώσεις στο νερό προκαλούν δυσάρεστη γεύση. - Χαλκός (Cu), Ψευδάργυρος (Zn), Φώσφορος (P), Φθόριο (F) -Υπολειµµατικό χλώριο (Residual Chlorine): Σε νερά που χλωριώνονται πρέπει να µετρηθεί το υπολειµµατικό χλώριο, η τιµή του οποίου µας δείχνει αν η χλωρίωση που γίνεται είναι επαρκής. Παράµετροι που αφορούν τοξικές ουσίες - Αρσενικό (As): Τα περισσότερα φυσικά νερά περιέχουν αρσενικό σε συγκεντρώσεις πάνω από 5 µg/l. Είναι τοξικό και πιθανόν καρκινογόνο. - Κάδµιο (Cd): Είναι ένα από τα τοξικότερα µέταλλα, εναποτίθεται στα οστά, όπου αντικαθιστά το ασβέστιο προκαλώντας τη νόσο ITAI-ITAI και πιθανόν συνδέεται με καρκινοπάθειες. - Χρώµιο (Cr): Στα νερά βρίσκονται κυρίως άλατα του εξασθενούς χρωµίου. Το εξασθενές χρώµιο είναι πολύ τοξικό, προκαλεί βλάβες στο δέρµα και το συκώτι και θεωρείται καρκινογόνο. - Μόλυβδος (Pb): Είναι δηλητήριο µε συσσωρευτική δράση, προκαλεί βλάβες στο συκώτι, τον εγκέφαλο και το νευρικό σύστηµα. Τέλος στο πόσιμο γίνεται έλεγχος για ύπαρξη φυτοφαρμάκων, παρασιτοκτόνων, πτητικές οργανικές οργανικές ενώσεις (VOC s), πολυκυκλικούς αρωµατικούς υδρογονάνθρακες (ΡΑΗs), βενζόλιο, πολυχλωριωµένα διφαινύλια (PCB s), χλωριωμένα αλκάνια, χλωροαιθυλένια, διαλυτικά καθαρισμού, παραπροϊόντα απολύμανσης και ραδιενέργεια. Μικροβιολογικοί Παράμετροι Η εκτίµηση της ποιότητας του νερού, από µικροβιολογική άποψη, βασίζεται στην αναζήτηση µικροβιολογικών δεικτών, κυρίως παρουσίας περιττωµατικών ουσιών στο νερό. Οι δείκτες αυτοί είναι αλλόχθονοι µικροοργανισµοί, οι οποίοι περνούν παροδικά µέσα στο υδάτινο οικοσύστηµα, προερχόµενοι κυρίως από το γαστρεντερικό σωλήνα του ανθρώπου και των θερµοαίµων ζώων. Οι παθογόνοι µικροοργανισµοί, αν υπάρχουν στο νερό, υπάρχουν σε πολύ χαµηλότερο αριθµό από την κοινή φυσιολογική χλωρίδα του εντέρου, για δε την αποµόνωση τους απαιτούνται πολύπλοκες, χρονοβόρες και δαπανηρές εξετάσεις. Η 12
αναζήτηση παθογόνων µικροοργανισµών δεν είναι κατάλληλη για έλεγχο ρουτίνας, δεδοµένου ότι από άποψη ηµόσιας Υγείας µας ενδιαφέρει όχι τόσο εάν το νερό περιέχει πράγµατι παθογόνους µικροοργανισµούς, όσο το αν µπορεί να περιέχει. Οι συχνότερα χρησιµοποιούµενοι δείκτες όπως αναφέρεται παραπάνω είναι οι εξής: Ολικά Κολοβακτηριοειδή Εscherichia coli Εντερόκοκκοι Clostridium perfrigens Kοινοί μεσόφιλοι µικροοργανισµοί, Pseudomonas aeruginοsa Κρυπτοσπορίδιο Ολικά Κολοβακτηριοειδή (Τotal coliforms-tc) Ανήκουν στην οικογένεια των Εντεροβακτηριακών. Περιλαμβάνουν τα γένη Citrobacter, Enterobacter, Hafnia, Serratia, Klebsiella. εν θεωρούνται σαv ειδικοί δείκτες κοπρανώδους µόλυνσης του νερού, δεδοµένου ότι πολλά είδη είναι περιβαλλοντικής προέλευσης. Παρέχουν ενδείξεις για άλλης προέλευσης µικροβιακής µόλυνσης του νερού, συµπληρώνοντας έτσι τα στοιχεία που παρέχονται από άλλες παραµέτρους. Αποτελούν ενδεικτική παράµετρο. Εscherichia coli Ανήκει στα κωλοβακτηριοειδή και θεωρείται ο βασικός δείκτης κοπρανώδους µόλυνσης, τόσο του πρωτογενούς, όσο και του κατεργασµένου νερού. Η E.coli αποτελεί µόνιµο ξενιστή του εντέρου των ανθρώπων και των θερµόαιµων ζώων, όπου µπορεί να υπάρχει σε µεγάλους αριθµούς (µέχρι και 109/gr κοπράνων) και µπορεί να αντιπροσωπεύει το 95% των Eντεροβακτηριακών που ανευρίσκονται στα κόπρανα. Τα χαρακτηριστικά επιβίωσης και η ευαισθησία της στα απολυµαντικά είναι όµοια µε εκείνα πολλών παθογόνων µικροβίων, ιδιαίτερα δε µε την Σαλµονέλλα και την Σιγκέλλα. Λόγω των ιδιοτήτων αυτών, η E.coli είναι ο καλύτερος βιολογικός δείκτης κοπρανώδους µόλυνσης του νερού. Η αποµόνωση της από δείγµατα νερού, αποδεικνύει πέρα από κάθε αµφιβολία την πρόσµιξη του νερού µε περιττωµατικές ουσίες. Αν και τα περισσότερα κολοβακτηρίδια θεωρούνται µη παθογόνα, τo Escherichia coli Ο157:Η7 προκαλεί παθογένεια στον άνθρωπο. Πρόκειται για ένα µεταλλαγµένο είδος µε αντοχή στα αντιβιοτικά. Εντερόκοκκοι Ανήκουν στην οικογένεια των Στρεπτοκόκκων και αποτελούνται από διάφορα είδη που υπάρχουν στα κόπρανα ανθρώπων και θερµόαιµων ζώων. Σπανίως πολλαπλασιάζονται στο 13
νερό και παρουσιάζουν µεγαλύτερη ανθεκτικότητα στις περιβαλλοντικές αλλαγές και στην χλωρίωση από την E.coli. Η παρουσία τους αποτελεί απόδειξη µόλυνσης του ύδατος µε περιττωµατικές ουσίες και μάλιστα παλαιότερης µόλυνσης. Cl. perfrigens (βλαστικές µορφές και σπόροι). Αποτελεί είδος του γένους των θειοαναγωγικών κλωστηριδίων. Παράγει σπόρους ανθεκτικούς στο περιβάλλον που επιζούν στο νερό και στο περιβάλλον για πολύ µεγαλύτερο χρονικό διάστηµα από την E.coli. Στα κόπρανα ανευρίσκεται σε πολύ µικρότερους αριθµούς από ότι η E.coli και ο εντερόκοκκος. Παρόλα αυτά είναι λιγότερο ευαίσθητος δείκτης κοπρανώδους µόλυνσης. Αναζητείται όταν το νερό προέρχεται ή επηρεάζεται από επιφανειακά νερά. Χρησιµοποιείται σαν δείκτης ελέγχου της αποτελεσµατικότητας της επεξεργασίας του νερού. Έχει βρεθεί ότι η καμπύλη επιβίωσης του C.perfingens είναι η ίδια με αυτή του κρυπτοσποριδίου με αποτέλεσμα το βακτηρίδιο αυτό να θεωρείται βακτηριακός δείκτης για την πιθανή ύπαρξη κύστεων κρυπτοσποριδίου στο νερό. Ολικός αριθµός κοινών αερόβιων µικροβίων στους 37 0 C και 22 0 C Η παράµετρος αυτή, δεν παρέχει ακριβή στοιχεία για τη µικροβιολογική ποιότητα του νερού, δίνει όµως σηµαντικές πληροφορίες ως προς τη σταθερότητα της ποιότητας του, καθώς και της αποτελεσµατικότητας της χλωρίωσης και της σωστής λειτουργίας του υδραγωγείου. Pseudomonas aeruginosa Βρίσκεται στα κόπρανα των ανθρώπων, αλλά σε µικρότερη ποσότητα από ότι τα κολοβακτηριοειδή. Είναι ευκαιριακά παθογόνος µικροοργανισµός και δεν συνιστάται η αναζήτηση του σε επίπεδο ρουτίνας. Εχει σηµασία όµως για τα εµφιαλωµένα νερά και για νερά ειδικών περιπτώσεων (νοσοκοµειακά, παραγωγή φαρµάκων, κολυµβητικές δεξαµενές, spa). Κρυπτοσπορίδιο Τα περισσότερα επιφανειακά νερά περιέχουν Cryptosporidium. Από όλα τα είδη του Cryptosporidium µόνο το C. parvum είναι µολυσµατικό για τον άνθρωπο και άλλα θηλαστικά. Είναι ιδιαίτερα ανθεκτικές στις περιβαλλοντικές συνθήκες και µπορούν να επιβιώσουν για αρκετούς µήνες. Οι ενώσεις του χλωρίου δεν είναι αποτελεσµατικές στην καταπολέμηση, ενώ το όζον θεωρείται το πιο αποτελεσµατικό ενάντια των ωοκυστών. Παρ 14
όλα αυτά η απολύµανση δεν φαίνεται να αρκεί για την αδρανοποίηση των ωοκυστών του C. Parvum στο νερό ενώ βασικός τρόπος αποµάκρυνσης πρωτοζώων θεωρείται η διύλιση. Εκτός των παραπάνω δεικτών υπάρχουν και άλλοι μικροοργανισμοί που ενοχοποιούνται για υδατογενείς λοιμώξεις από πόση νερού: Salmonella typhimurium Salmonella typhi Vibrio cholerae Legionella pneumophila Shigella dysenteriae Yersinia enterocolitica Enteroviruses Giardia lamblia Entamoeba histolytica Campylobacter jejuni 4. Νομοθεσία που αφορά το πόσιμο νερό Το πόσιμο νερό διέπεται από την οδηγία για την ποιότητα του πόσιμου νερού από την WHO (3η έκδοση) 2002 και την οδηγία 98/83 EC οδηγία για την ποιότητα του πόσιμου νερού (3/11/98) από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Η οδηγία ισχύει για την Ελλάδα από 1/1/2004. Σύμφωνα με την οδηγία: το νερό, είτε στη φυσική του κατάσταση είτε μετά από επεξεργασία, που προορίζεται για πόση, μαγείρεμα, προπαρασκευή τροφής ή άλλες οικιακές χρήσεις, ανεξάρτητα από την προέλευση του και από το εάν παρέχεται από δίκτυο διανομής, από βυτίο, ή σε φιάλες ή δοχεία το νερό που χρησιμοποιείται στις επιχειρήσεις παραγωγής τροφίμων για την παρασκευή, επεξεργασία, συντήρηση ή εμπορία προϊόντων ή ουσιών που προορίζονται για ανθρώπινη κατανάλωση, εκτός αν οι αρμόδιες εθνικές αρχές κρίνουν ότι η ποιότητα του νερού δεν μπορεί να επηρεάσει την υγιεινή των τροφίμων στην τελική τους μορφή Το υγιεινό νερό για να είναι κατάλληλο προς πόση και οικιακή χρήση Το νερό πρέπει να είναι καθαρό, άχρωμο, διαυγές, άοσμο και χωρίς δυσάρεστη γεύση Η θερμοκρασία του νερού δεν πρέπει να υπερβαίνει τους 12 o C την ώρα της διανομής Το νερό πρέπει να είναι μέσης σκληρότητας (80-150 ppm CaCO3) στη γεύση) Το ph πρέπει να είναι 7-7.5 Να μην περιέχει δηλητηριώδεις ή τοξικές ουσίες και ενώσεις μετάλλων Η περιεκτικότητα σε αμμωνία, νιτρώδη, νιτρικά και χλωριούχα άλατα να είναι ελάχιστη και να μην υπερβαίνει τα επιτρεπόμενα όρια Η παροχή του νερού να είναι μόνιμη, χωρίς διακοπή και σε επαρκή ποσότητα 15
Να είναι απαλλαγμένο από παθογόνους μικροοργανισμούς Οι νομοθεσίες που αφορούν την ποιότητα του πόσιμου νερού αναφέρονται αναλυτικά στους παρακάτω πίνακες: 16
Το υπάρχον Θεσμικό Πλαίσιο για την ποιότητα του πόσιμου νερού περιλαμβάνει επίσης και τις ακόλουθες διατάξεις: Την Α5/288/86 (ΦΕΚ 53 Β 379 Β )Υγειονομική Διάταξη «Περί ποιότητας πόσιμου νερού» σε εναρμόνιση οδηγίας 80/778 /ΕΟΚ η οποία αναφέρεται στα ποιοτικά χαρακτηριστικά του πόσιμου νερού, στη συχνότητα των δειγματοληψιών και στις υποχρεώσεις των υπευθύνων. Την Γ3α/761/68 Υγ. Διαταξη, όπως έχει τροποποιηθεί (ΦΕΚ 189/68 Β, 988/74 Β) που περιλαμβάνει συμπληρωματικές διατάξεις για τους υπεύθυνους ύδρευσης του νερού, καθώς και τις υποχρεώσεις τους. Την ΥΜ/5673/57 (ΦΕΚ 5/58 Β) Υγ. Διαταξη, που αναφέρεται στις μεθόδους απολύμανσης του νερού ύδρευσης. Την Ε1β/221/65 (ΦΕΚ 138/τ.β/24-2-65) Υγ. Διάταξη, στην οποία προβλέπονται αποστάσεις ασφαλείας των πηγών υδροληψίας από χώρους διάθεσης λυμάτων. Τα άρθρα 8 έως 17 του Υγειονομικού Κανονισμού, που αναφέρονται σε μέτρα προστασίας πηγών υδροληψίας και συστημάτων ύδρευσης. Την Β1/οικ 5508/98 Υπουργική Απόφαση, που αναφέρεται στην αναγνώριση των Πανεπιστημιακών εργαστηρίων των Ιατρικών Σχολών, Θεσ/νίκης, Ιωαννίνων, Πατρών, Κρήτης και Αθηνών, ως Κέντρα Αναφοράς ελέγχου νερών κ.λ.π Την Α5/2280/85 (ΦΕΚ 720/τ.β./13-12-83) Υγ. Διάταξη, με την οποία ρυθμίζονται θέματα προστασίας των πηγών υδροληψίας της ευρύτερης περιοχής της Πρωτεύουσας ( λίμνες και υδραγωγεία Μαραθώνα, Υλίκης, Μόρνου), από υπέρμετρη ρύπανση και θεσπίζονται διάφοροι περιορισμοί και ζώνες προστασίας. Υπενθυμίζεται επίσης ότι η παράγραφος 1.1 του άρθρου 4 της Ε1β/221/65 Υγειονομικής Διάταξης έχει καταργηθεί, καθόσον ισχύουν τα προβλεπόμενα στην 46399/1352/86 (ΦΕΚ 438Β) Κοινή Υπουργική Απόφαση, με την οποία καθορίζονται τρεις κατηγορίες 17
επιφανειακών νερών, που προορίζονται για πόσιμα (Α1,Α2,Α3) και τα ποιοτικά χαρακτηριστικά τους σε συνδυασμό με την αντίστοιχη απαιτούμενη ελάχιστη επεξεργασία Σύμφωνα με τη νομοθεσία υπάρχουν τρεις τύποι παρακολούθησης του πόσιμου νερού. Η δοκιμαστική παρακολούθηση, η ελεγκτική παρακολούθηση και η συμπληρωματική παρακολούθηση. Σκοπός της δοκιμαστικής παρακολούθησης είναι να παρέχονται, σε τακτική βάση, στοιχεία για την οργανοληπτική και μικροβιολογική ποιότητα του νερού που διατίθεται για ανθρώπινη κατανάλωση καθώς και πληροφορίες για την αποτελεσματικότητα της επεξεργασίας του ποσίμου ύδατος (ιδίως της απολύμανσης) εφόσον γίνεται, ώστε να διαπιστωθεί κατά πόσον το νερό ανθρώπινης κατανάλωσης τηρεί τις σχετικές παραμετρικές τιμές της παρούσας οδηγίας. Οι ακόλουθες παράμετροι υπόκεινται σε δοκιμαστική παρακολούθηση. Τα κράτη μέλη μπορούν να προσθέτουν και άλλες παραμέτρους στον πίνακα αυτόν εάν το κρίνουν σκόπιμο. Η δοκιμαστική παρακολούθηση αναφέρεται στον παρακάτω πίνακα (περιλαμβάνονται οι σημειώσεις για ειδικές καταστάσεις) Παράμετρος Παραμετρική τιμή Μονάδα Σημειώσεις Αργίλιο 200 g/1 Αμμώνιο 0,50 mg/1 Χλωριούχα άλατα 250 mg/1 Σημείωση 1 Clostridium perfringens (συμπεριλαμβανομένων των σπορίων) Χρώμα 0 αριθμός/100 ml Αποδεκτό για τους καταναλωτές και άνευ ασυνήθους μεταβολής Αγωγιμότητα 2500 μs cm'1 στους Σημείωση 2 Σημείωση 1 20 C Συγκέντρωση ιόντων υδρογόνου > 6,5 και < 9,5 μονάδες ph Σημειώσεις 1 και 3 Σίδηρος 200 ^g/1 Μαγγάνιο 50 ^g/1 Οσμή Αποδεκτή στους καταναλωτές και άνευ ασυνήθους μεταβολής Οξειδωσιμότητα 5,0 mg/1 02 Σημείωση 4 θειικά άλατα 250 mg/1 Σημείωση 1 Νάτριο 200 mg/1 Γεύση Αποδεκτή στους καταναλωτές και άνευ ασυνήθους μεταβολής Αριθμός αποικιών σε 22 C Άνευ ασυνήθους μεταβολής Κολοβακτηριοειδή 0 αριθμός/100 Σημείωση 5 ml Ολικός οργανικός άνθρακας (TOC) Άνευ ασυνήθους μεταβολής Σημείωση 6 θολότητα Αποδεκτή στους καταναλωτές Σημείωση 7 και άνευ ασυνήθους μεταβολής Σημείωση 1: Το νερό δεν πρέπει να είναι διαβρωτικό 18
Σημείωση 2: Η παράμετρος αυτή χρειάζεται να μετράται μόνον όταν το νερό προέρχεται ή επηρεάζεται από επιφανειακό νερό. Σε περίπτωση μη τήρησης της παραμετρικής αυτής τιμής, τα κράτη μέλη εξετάζουν την παροχή νερού για να εξασφαλίσουν ότι δεν υπάρχει ενδεχόμενος κίνδυνος για την ανθρώπινη υγεία λόγω της παρουσίας παθογόνων μικροοργανισμών, όπως π.χ. Cryptosporidium. Σημείωση 3: Για το στάσιμο νερό που τοποθετείται σε φιάλες ή δοχεία, η κατώτατη τιμή μπορεί να μειώνεται σε 4,5 μονάδες ρη. Για το νερό που τοποθετείται σε φιάλες ή δοχεία και έχει φυσική περιεκτικότητα σε ή είναι τεχνητά εμπλουτισμένο με διοξείδιο του άνθρακα, η ελάχιστη τιμή μπορεί να είναι κατώτερη. Σημείωση 4: Η παράμετρος αυτή δεν χρειάζεται να μετράται εφόσον αναλύεται η παράμετρος ολικού οργανικού άνθρακα. Σημείωση 5: Για νερό που τοποθετείται σε φιάλες ή δοχεία, η μονάδα είναι: αριθμός/250 ml. Σημείωση 6: Η παράμετρος αυτή δεν χρειάζεται να μετράται για παροχές κάτω των 10 000 m3 ημερησίως. Σημείωση 7: Σε περίπτωση επεξεργασίας επιφανειακών υδάτων, τα κράτη μέλη επιδιώκουν παραμετρική τιμή που δεν υπερβαίνει την 1,0 NTU (νεφελομετρική μονάδα θολότητας) στο νερό που προέρχεται από εγκαταστάσεις επεξεργασίας. Σκοπός της ελεγκτικής παρακολούθησης είναι να παρέχονται τα στοιχεία που απαιτούνται για να διαπιστωθεί κατά πόσον τηρούνται όλες οι παραμετρικές τιμές της οδηγίας (KYA A2/2003). Όλες οι παράμετροι που καθορίζονται σύμφωνα με το άρθρο 5 παράγραφοι 2 και 3, υπόκεινται σε ελεγκτική παρακολούθηση, εκτός αν οι αρμόδιες αρχές αποφανθούν, για χρονική περίοδο που καθορίζουν οι ίδιες, ότι μια παράμετρος δεν υπάρχει πιθανότητα να εμφανισθεί σε μία δεδομένη παροχή νερού σε συγκεντρώσεις οι οποίες θα δημιουργούσαν κίνδυνο παραβίασης της αντίστοιχης παραμετρικής τιμής. Η παράγραφος αυτή δεν ισχύει για τις παραμέτρους σχετικά με τη ραδιενέργεια, οι οποίες, παρακολουθούνται σύμφωνα με τις απαιτήσεις παρακολούθησης του ειδικού άρθρου 12 της συγκεκριμένης οδηγίας. Στη συμπληρωματική παρακολούθηση εμπεριέχονται κατά περίπτωση παράμετροι (μικροβιολογικοί και χημικοί) ανάλογα με τους παράγοντες κινδύνου της περιοχής. Περιλαμβάνονται παράμετροι όπως τα παράσιτα (αν το νερό έχει επιφανειακή προέλευση), βακτηριοφάγοι (αν υπάρχει υποψία επιμόλυνσης από απόβλητα) ή φυτοφάρμακα αν στην περιοχή υπάρχουν εκτεταμένες γεωργικές καλλιέργειες. Στη συγκεκριμένη οδηγία αναφέρεται και η ελάχιστη συχνότητα δειγματοληψίας και αναλύσεων του νερού ανθρώπινης κατανάλωσης που παρέχεται από δίκτυο διανομής ή από βυτίο. Τα κράτη μέλη λαμβάνουν δείγματα από συγκεκριμένα σημεία παράγραφος 1 ώστε να εξασφαλίζουν ότι το νερό ανθρώπινης κατανάλωσης ανταποκρίνεται προς τις απαιτήσεις της οδηγίας. Ωστόσο, σε περίπτωση δικτύου διανομής, τα κράτη μέλη μπορούν να λαμβάνουν δείγματα εντός της ζώνης παροχής ή στις εγκαταστάσεις επεξεργασίας για συγκεκριμένες παραμέτρους εφόσον είναι δυνατόν να αποδειχθεί ότι δεν θα υπήρχε δυσμενής μεταβολή της μετρούμενης τιμής της συγκεκριμένης παραμέτρου. 19
Όγκος διανεμόμενου ή παραγόμενου νερού ημερησίως σε μια ζώνη παροχής (Σημειώσεις 1 και 2) m 3 Δοκιμαστική παρακολούθηση Αριθμός δειγμάτων ετησίως (Σημειώσεις 3, 4 και 5) Ελεγκτική παρακολούθηση Αριθμός δειγμάτων ετησίως (Σημειώσεις 3 και 5) < 100 (Σημείωση 6) (Σημείωση 6) > 100 < 1000 4 1 > 1000 < 10000 4 + 3 ανά 1 000 m 3 και 1+1 ανά 3300 m 3 και άνω/ ημερησίως άνω/ημερησίως του του συνολικού όγκου > 10000 < 100 000 συνολικού όγκου 3+1 ανά 10000 m 3 και άνω/ ημερησίως του συνολικού όγκου > 100 000 10+1 ανά 25000 m 3 και άνω/ ημερησίως του συνολικού όγκου Σημείωση 1: Ως ζώνη παροχής νοείται μια γεωγραφικά καθορισμένη περιοχή εντός της οποίας το νερό ανθρώπινης κατανάλωσης εισέρχεται από μία ή περισσότερες πηγές και εντός της οποίας η ποιότητα του νερού μπορεί να θεωρηθεί ως περίπου ομοιόμορφη. Σημείωση 2: Οι όγκοι υπολογίζονται ως μέσες τιμές για ένα ημερολογιακό έτος. Για τον καθορισμό της ελάχιστης συχνότητας, τα κράτη μέλη μπορούν να χρησιμοποιούν τον αριθμό κατοίκων μιας ζώνης παροχής αντί του όγκου του νερού, θεωρώντας ότι κάθε άτομο καταναλίσκει 200 1/ημερησίως. Σημείωση 3: Στην περίπτωση περιοδικής παροχής, βραχείας διαρκείας, η συχνότητα παρακολούθησης του νερού που διανέμεται με βυτία αποφασίζεται από τα ενδιαφερόμενα κράτη μέλη. Σημείωση 4: Για τις διάφορες παραμέτρους του πίνακα Ι, τα κράτη μέλη δύνανται να μειώνουν τον αριθμό δειγμάτων που αναφέρονται στον πίνακα εάν: α) οι τιμές των αποτελεσμάτων που επιτυγχάνονται από δείγματα λαμβανόμενα επί περίοδο τουλάχιστον δύο συνεχών ετών είναι σταθερές και σημαντικώς καλύτερες από τις οριακές τιμές του πίνακα Ι και β) δεν υπάρχει κάποιος παράγων που ενδέχεται να υποβιβάσει την ποιότητα του νερού. Η κατώτατη συχνότητα δεν πρέπει να είναι μικρότερη του 50 % του αριθμού των δειγμάτων που αναφέρονται στον πίνακα εκτός της ειδικής περιπτώσεως της σημείωσης 6. Σημείωση 5: Στο μέτρο του δυνατού, ο αριθμός των δειγμάτων πρέπει να κατανέμεται ομοιόμορφα στο χρόνο και το χώρο. Σημείωση 6: Η συχνότητα πρέπει να αποφασίζεται από τα ενδιαφερόμενα κράτη μέλη. 5. Ελληνική κατάσταση Το πόσιμο νερό στην Ευρώπη προέρχεται κατά 65% περίπου από υπόγεια νερά. Η ποιότητα των υπόγειων νερών απειλείται κυρίως από χημική ρύπανση λόγω της εκτεταμένης χρήσης λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων. Η συνολική άντληση νερού στην Ευρώπη μειώθηκε αισθητά το 1980. Στην Ελλάδα, το πόσιμο νερό έχει ποικίλη προέλευση. Στην ορεινή Ελλάδα υπάρχουν πηγές καθαρού νερού που χρησιμοποιούνται για την ύδρευση των κοντινών γειτονικών πόλεων. Σε άλλες περιπτώσεις, το νερό μεταφέρεται σε μεγάλες αποστάσεις στα αστικά κέντρα (π.χ. Αθήνα, Θεσσαλονίκη). Ενώ παλαιότερα η κυρίαρχη πρακτική ήταν να υδρεύονται οι πόλεις με γεωτρήσεις, η νέα τακτική των περισσότερων δήμων είναι να χρησιμοποιούν επιφανειακά νερά και υδατοσυλλέκτες μέσω βρόχινου νερού. Στις νησιωτικές περιοχές, νέα πρακτική είναι η χρήση της αφαλάτωσης σαν κύρια πηγή νερού ή η μεταφορά νερού από άλλες περιοχές. Σε γενικές γραμμές η ποιότητα του νερού στην ελληνική επικράτεια είναι ικανοποιητική. Αν και σε ορισμένες περιοχές, η ποιότητα του πόσιμου νερού δεν είναι η κατάλληλη, αυτό κυρίως οφείλεται στην επιβάρυνση και επιμόλυνση του νερού λόγω της μεταφοράς τους μέσα από παλιές σωληνώσεις και βέβαια οφείλεται κυρίως σε διαρροές που 20
συμβαίνουν στο δίκτυο μεταφοράς. Επιπλέον ένα ιδιαίτερα σημαντικό πρόβλημα που παρατηρείται και επιβαρύνει σημαντικά την ποιότητα του πόσιμου νερού είναι η πρακτική που έχουν αρκετοί καταναλωτές να τοποθετούν φίλτρα για την προστασία της ποιότητας του νερού. Σε πολλές των περιπτώσεων, δεδομένου ότι πολλά φίλτρα που χρησιμοποιούν οι καταναλωτές έχουν λάθος χρήση αυτό δημιουργεί επιβάρυνση της ποιότητας του νερού. Υδατογενείς επιδημίες Η κατανάλωση του πόσιμου νερού έχει σχετιστεί με την πρόκληση υδατογενών επιδημιών. Ανάλογα με την κατηγορία της χώρας η αιτία υδατογενών επιδημιών είναι διαφορετική. Στις αναπτυσσόμενες χώρες, η επεξεργασία του νερού και των αποβλήτων είναι συνήθως ανεπαρκής. Στις ανεπτυγμένες χώρες συνήθως οφείλονται στις ελλείψεις στην επεξεργασία νερού και στα συστήματα ύδρευσης, στις ανθρωπογενείς επιδράσεις στις πηγές νερού και την Εμφάνιση ανθεκτικών στελεχών μικροοργανισμών. Τέλος στις Βιομηχανοποιημένες χώρες, είτε έχουν εμφανιστεί νεοαναδυόμενοι μικροοργανισμοί (Cryptosporidium, Giardia, Cyclospora) που έχουν μεγάλη ανθεκτικότητα στις χημικές ουσίες που χρησιμοποιούνται στην επεξεργασία νερού και στην ανάπτυξη ανθεκτικών σε αντιβιοτικά παθογόνων στελεχών Επίσης μπορεί να οφείλονται στη λιγότερη ανοσία σε παθογόνα (εξαιτίας καλύτερων συνθηκών χλωρίωσης και μεγαλύτερο ποσοστό ανοσοκατασταλμένων ατόμων) Τέλος οι ανθρωπογενείς αλλοιώσεις των συστημάτων νερού έχουν προκαλέσει ευτροφισμό, αλλαγές στη δομή της αλυσίδας τροφίμων. Η Ελλάδα ανήκει στη δεύτερη κατηγορία χωρών αντιμετωπίζοντας συνήθως προβλήματα λόγω ελλείψεις στην επεξεργασία νερού. Η μελέτη των υδατογενών επιδημιών είναι μάλλον δύσκολη λόγω των παρακάτω παραγόντων: Η έκθεση σε υδατογενείς μικροοργανισμούς συμβαίνει συνήθως σε σπίτια ή σε μικρές κοινότητες και δεν μπορεί να διαπιστωθεί σε καθημερινή βάση. Αυτό σημαίνει ότι δεν μπορούν να εξαχθούν συμπεράσματα σε μεγάλη κλίμακα γιατί η έκθεση μπορεί να διαφέρει στα γειτονικά σπίτια. Επίσης η ποιότητα του πόσιμου νερού, συνήθως αξιολογείται στο σημείο της κατανάλωσης (π.χ. βρύση), που σημαίνει ότι μπορεί να διαφέρει σημαντικά. Οι υδατογενείς ασθένειες είναι συνήθως μη ειδικές όπως το μεγαλύτερο ποσοστό των διαρροιών. Συνεπώς είναι δύσκολο να βρεις την αιτία σε μια τέτοια επιδημία που μπορεί να προκύψει (ειδικά όταν είναι δύσκολο να την αξιολογήσεις). Σε περιοχές που η εξάπλωση τέτοιων ασθενειών είναι μεγάλη (π.χ. σε ορισμένες αναπτυσσόμενες χώρες με φτωχές συνθήκες επεξεργασίας νερού), η έκθεση σε διάφορους παθογόνους μικροοργανισμούς συμβαίνει συχνά μέσω διαφόρων ανταγωνιστικών μηχανισμών. Αυτοί οι μηχανισμοί περιλαμβάνουν έκθεση σε πόσιμο νερό, μολυσμένο φαγητό, επαφή άτομο με άτομο, και έλλειψη υγιεινής νερού και είναι δύσκολο να καθορίσεις 21
την συμβολή κάθε μιας από αυτές τις αιτίες. Για πολλές από τις υδατογενείς ασθένειες, δεν υπάρχουν μελέτες εκτίμησης κινδύνου που να δείχνουν ξεκάθαρα τον κίνδυνο. Α. Ελλάδα Στο Σύστημα Υποχρεωτικής Δήλωσης Νοσημάτων περιλαμβάνεται η δήλωση επιδημικής έξαρσης (συρροής) κρουσμάτων λόγω της κατανάλωσης μολυσμένου νερού. Μέσω αυτού του συστήματος καταγράφηκαν 12 υδατογενείς επιδημίες για το διάστημα 2004-2010. Από αυτές οι μισές ήταν βακτηριακής αιτιολογίας, πιο συγκεκριμένα τέσσερεις οφείλονταν σε Salmonella spp., μία σε Shigella flexneri και μία σε Campylobacter jejuni. Πίνακας 7. Δηλωθείσες υδατογενείς επιδημίες βακτηριακής αιτιολογίας, Σύστημα Υποχρεωτικής Δήλωσης Νοσημάτων,2004-2010 Έτος Περιφέρεια Αριθμός Αριθμός Αριθμός Αιτιολογικός Ασθενών Νοσηλευομένων Θανάτων Παράγοντας 2004 Δ. Ελλάδα 526 13 0 Salmonella spp. 2004 Αττική 2 2 0 Salmonella spp 2004 Κρήτη 37 0 0 S.typhimurium 2004 Θεσσαλία 125 43 0 Shigella flexneri 2004 Πελ/νησος 3 1 0 Salmonella spp 2009 Κρήτη 54 14 0 C.jejuni Οι υπόλοιπες έξι από τις δηλωθείσες επιδημίες παρουσιάζονται στον παρακάτω πίνακα. Σε τρεις από τις δηλωθείσες επιδημίες ο αιτιολογικός παράγοντας παρέμεινε άγνωστος καθώς τα κόπρανα των ασθενών και το νερό ελέγχτηκαν μόνο για βακτήρια παρόλο που τα συμπτώματα των ασθενών παρέπεμπαν σε ιογενή παράγοντα. Πίνακας. Δηλωθείσες πιθανές υδατογενείς επιδημίες ιογενούς ή αγνώστου αιτιολογίας, Σύστημα Υποχρεωτικής Δήλωσης Νοσημάτων, 2004-2010. Έτος Περιφέρεια Αριθμός Αριθμός Αριθμός Αιτιολογικός Κρουσμάτων Νοσηλευομένων Θανάτων Παράγοντας 2004 Στερεά Ελλάδα 22 7 0 Άγνωστος 2005 Αν. Μακεδονία/Θράκη 365 0 0 Άγνωστος 2005 Αν. Μακεδονία/Θράκη 702 0 0 Norovirus 2006 Στερεά Ελλάδα 43 9 0 Άγνωστος 2006 Αν. Μακεδονία/Θράκη 721 0 0 Norovirus 2010 Ν. Αιγαίου 166 37 0 Norovirus 22
Το 2006 στην Ξάνθη σε μία μεγάλη σε μέγεθος επιδημία με 721 καταγεγραμμένα κρούσματα, απομονώθηκε Noro-ιός σε 33 δείγματα κοπράνων. Στην επιδημία αυτή η πλειονότητα των κρουσμάτων είχε ήπια συμπτώματα συμβατά με γαστρεντερίτιδα ιογενούς αιτιολογίας (κυρίως εμετούς και διάρροιες μικρής διάρκειας). Ο εργαστηριακός έλεγχος του νερού έδειξε μόλυνση με E.coli αλλά δεν ανιχνεύτηκαν ιοί. Επίσης, στην τελευταία δηλωθείσα επιδημία από Noro-ιός στη Ρόδο το 2010, μεταξύ των ενοίκων ξενοδοχείου του νησιού, πέντε δείγματα κοπράνων ήταν θετικά για Noro-ιός. Στο μικροβιολογικό έλεγχο δειγμάτων νερού, στον οποίο προέβη η Διεύθυνση Υγείας βρέθηκε E. coli σε δείγμα νερού από το παρασκευαστήριο του εστιατορίου και ψευδομονάδα στα δείγματα νερού από την υδροφόρα του δήμου και τη δεξαμενή του ξενοδοχείου. Ιολογικός έλεγχος του νερού δεν πραγματοποιήθηκε. Η υπόθεση υδατογενούς προέλευσης της επιδημίας βασίστηκε στα συλλεχθέντα περιγραφικά επιδημιολογικά δεδομένα. Οι επιδημίες αυτές χαρακτηρίζονται ως υδατογενείς επιδημίες τάξης ΙΙΙ. Σχήμα 3. Κρούσματα υδατογενών επιδημιών στην Ελλάδα ανά έτος, 2004-2010 Σχήμα 4. Ποσοστό υδατογενών επιδημιών στην Ελλάδα ανά αιτιολογικό παράγοντα, 2004-2010. β. Ευρώπη Στο διάστημα 2000-2007 καταγράφηκαν σε 14 χώρες της Ευρώπης 354 επιδημίες που σχετίζονταν με το πόσιμο νερό. Οι επιδημίες αυτές είχαν ως αποτέλεσμα να νοσήσουν 23
συνολικά 47.617 άνθρωποι. Οι χώρες από τις οποίες συλλέχθηκαν δεδομένα είναι οι εξής: Βέλγιο, Κροατία, Τσεχία, Εσθονία, Φιλανδία, Ελλάδα, Ουγγαρία, Ιταλία, Λιθουανία, Νορβηγία, Σλοβακία, Ισπανία, Σουηδία και το Ηνωμένο Βασίλειο. Τα πιο κοινά αίτια των επιδημιών αυτών ήταν βακτήρια (Campylobacter και Aeromonas spp. καθώς και Shigella sonnei.) που ήταν υπεύθυνα για 163 επιδημίες (44,9%) και για το 33,3% των κρουσμάτων. Ιογενείς παράγοντες αφορούσαν 136 επιδημίες (37,5%) και ήταν υπεύθυνοι για το 49,4% των κρουσμάτων. Επίσης 17 επιδημίες (4,7%) προκλήθηκαν από πρωτόζωα με ποσοστό κρουσμάτων στο 9,9%. Τέλος υπήρξαν και 10 περιπτώσεις που προκλήθηκαν από χημική μόλυνση (0,2%) ενώ υπήρξαν και 37 περιπτώσεις για τις οποίες ο παθογόνος παράγοντας παραμένει άγνωστος. Στα παρακάτω διαγράμματα παρουσιάζονται ο αριθμός των επιδημιών και ο αριθμός των κρουσμάτων ανά έτος για την κάθε χώρα. Σχήμα 6. Αριθμός επιδημιών που προέκυψαν από κατανάλωση επιλεγμένες χώρες,2000-2007 [24] ΣΟΥΗΔΙΑ πόσιμου νερού σε ΒΕΛΓΙΟ ΝΟΡΒΗΓΙΑ ΙΤΑΛΙΑ Σχήμα 7. Αριθμός κρουσμάτων που σχετίζονται με τις επιδημίες που προέκυψαν από κατανάλωση πόσιμου νερού, 2000-2007. ΣΟΥΗΔΙΑ ΙΣΠΑΝΙΑ ΚΡΟΑΤΙΑ ΑΡΙΘΜΟΣ ΕΠΙΔΗΜΙΩΝ ΝΟΡΒΗΓΙ Α ΛΙΘΟΥΑΝΙ Α ΙΤΑΛΙΑ ΣΛΟΒΑΚΙΑ ΙΣΠΑΝΙΑ ΟΥΓΓΑΡΙΑ ΑΡΙΘΜΟΣ ΚΡΟΥΣΜΑΤΩΝ 24
ΚΡΟΑΤΙΑ ΛΙΘΟΥΑΝ ΙΑ ΦΙΛΑΝΔΙΑ ΣΛΟΒΑΚΙ Α ΟΥΓΓΑΡΙΑ ΕΛΛΑΔΑ ΦΙΛΑΝΔΙ Α Η ερμηνεία των παραπάνω δεδομένων θα πρέπει να γίνεται με προσοχή καθώς οι ΕΣΘΟΝΙΑ αναφερόμενοι αριθμοί είναι πολύ πιθανόν να υποεκτιμούν την πραγματική κατάσταση. Επίσης οι διαφορές που εντοπίζονται στις διάφορες χώρες εν μέρει οφείλονται και στο ΗΝΩΜΕΝΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ διαφορετικό σύστημα επιτήρησης που έχει η κάθε μία. Η αλυσίδα των γεγονότων για να εντοπιστεί μία υδατογενής επιδημία έχει ως εξής: αρχικά θα πρέπει ένα προσβεβλημένο άτομο να έχει συμπτώματα και να αναζητήσει ιατρική φροντίδα, θα πρέπει να ειδοποιηθεί ο ΚΡΟΑΤΙΑ οργανισμός επιτήρησης, ο αριθμός των κρουσμάτων θα πρέπει να επισημανθεί ως ασυνήθιστα υψηλός για έναν συγκεκριμένο χρόνο και τόπο και τέλος θα πρέπει να πραγματοποιηθεί μια αποτελεσματική επιδημιολογική έρευνα. Έτσι λοιπόν λόγω αυτής της πολυπλοκότητας η αποτελεσματικότητα των συστημάτων επιτήρησης ποικίλλει σε μεγάλο βαθμό. Για αυτόν το λόγο μπορεί να συμβαίνει το εξής παράδοξο, να αναφέρεται ένας μεγάλος αριθμός κρουσμάτων σε χώρες με υψηλή ποιότητα πόσιμου νερού και αποτελεσματικό σύστημα επιτήρησης. ΕΣΘΟΝΙΑ ΗΝΩΜΕΝ Ο ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΚΡΟΑΤΙΑ 25
Εκτίμηση επικινδυνότητας Η εκτίμηση επικινδυνότητας του πόσιμου νερού βασίζεται στις αρχές που χρησιμοποιήθηκαν για το HACCP στις βιομηχανίες τροφίμων, δηλαδή στη θέσπιση κρίσιμων σημείων κινδύνου σε όλη την διαδικασία διύλισης του νερού. Το σχέδιο αυτό ονομάζεται σχέδιο ασφάλειας ποιότητας πόσιμου νερού (ΣΑΠ). α. Σχέδιο Ασφάλειας Ποιότητας Πόσιμου νερού (ΣΑΠ) Τα τελευταία χρόνια για την προστασία της ποιότητας του πόσιμου νερού προτείνεται μια νέα προσέγγιση που απομακρύνεται από τη φιλοσοφία των συνεχών μετρήσεων της ποιότητας του πόσιμου νερού και βασίζεται στη θέσπιση κρίσιμων σημείων ελέγχου στην παραγωγική διαδικασία (critical control points) και στην εφαρμογή ενός σχεδίου ασφάλειας ποιότητας πόσιμου νερού (water safety plan). To σχέδιο αυτό αναφέρθηκε για πρώτη φορά από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (Π.Ο.Υ) και αφορά ένα συνολικό σχέδιο διαχείρισης του πόσιμου νερού. Τα στάδια σε ένα προτεινόμενο σχέδιο ασφάλειας ποιότητας πόσιμου νερού είναι: Στάδιο 1 1. Ταυτοποίηση κινδύνων. Αναλύονται οι πιθανοί κίνδυνοι ανάλογα με το σημείο παραγωγής και επεξεργασίας του πόσιμου νερού, π.χ. φυσικοί, μικροβιολογικοί, χημικοί 2. Ταυτοποίηση γεγονότων κινδύνου. Αναλύονται πιθανά γεγονότα κινδύνου π.χ. ακραίες περιβαλλοντικές καταστάσεις όπως μια έντονες βροχοπτώσεις 3. Προτεραιότητα στους κινδύνους/γεγονότα.οι κίνδυνοι αναλύονται και ταξινομούνται ανάλογα με την επικινδυνότητά τους. Η επικινδυνότητα καθορίζεται από την περιοχή Στάδιο 2 1. Ταυτοποίηση μέτρων ελέγχου. Καθορίζονται τα πιθανά μέτρα ελέγχου 2. Πολλαπλά εμπόδια (μέτρα ελέγχου). Καθορίζονται πολλαπλά μέτρα ελέγχου για να παρεμποδιστεί πιθανή επιβάρυνση της ποιότητας του πόσιμου νερού. 3. Ταυτοποίηση σημείων ελέγχου. Τα κρίσιμα σημεία ελέγχου καθορίζονται σε όλα τα στάδια της παραγωγής του πόσιμου νερού. Στάδιο 3 1. Ορισμός σημείων ελέγχου. Τα σημεία ελέγχου της ποιότητας του πόσιμου νερού ελέγχονται και ονομάζονται 2. Υπολειπόμενο χλώριο μετά από την επαφή. Καθορίζεται το υπολειπόμενο χλώριο μετά την επαφή 3. Λειτουργικά και κρίσιμα σημεία ελέγχου ορίζονται. Ορίζονται σημεία ελέγχου και σε σημεία της παραγωγής του πόσιμου νερού στο διυλιστήριο επεξεργασίας 26
Στάδιο 4 1. Καθιέρωση μετρήσεων. Καθιερώνεται ο αριθμός και το σημείο δειγματοληψίας 2. Δράσεις για το καθορισμό αν ένα κρίσιμο σημείο αποτύχει. Καθορίζονται τα σχέδια δράσης αν το κρίσιμο σημείο ελέγχου αποτύχει 3. Σημείο λειτουργεί μέσα στα κρίσιμα όρια. Καθορίζονται τα όρια που θα πρέπει να λειτουργεί το κρίσιμο σημείο ελέγχου 4. Επικυρωμένα σχέδια δειγματοληψιών/μέθοδοι (συχνότητα, παράμετροι, σημεία). Καθορίζονται τα σχέδια δειγματοληψίας και οι μέθοδοι ανάλυσης που θα χρησιμοποιούνται. Στάδιο 5 1. Διορθωτικές δράσεις. Καθορίζονται οι διορθωτικές δράσεις που θα ληφθούν σε περίπτωση αποτυχίας των μέτρων 2. Σχεδιασμός των δράσεων. Επιλέγονται οι δράσεις που θα ληφθούν σε περίπτωση μέτρησης που θα υποδηλώνει δείχνει ποιο σημείο ελέγχου είναι υπεύθυνο Στάδιο 6 1. Καθιέρωση επικύρωσης και επαλήθευσης. Πραγματοποιείται επικύρωση και επαλήθευση της αξιοπιστίας των κρίσιμων σημείου ελέγχου 2. Επαλήθευση. Πραγματοποιείται επαλήθευση που θα επιβεβαιώνει ότι το ΣΑΠ ελέγχει τον κίνδυνο 3. Επαλήθευση καλών αποτελεσμάτων. Επαληθεύεται ότι ο ΣΑΠ παράγει καλά αποτελέσματα όσον αφορά την ποιότητα του πόσιμου νερού Στάδιο 7 1. Καθιέρωση φύλαξης αρχείων. Φυλάσσονται τα αρχεία για 3-5 χρόνια 2. Επικύρωση της ασφάλειας. Επικυρώνεται η ασφάλεια της φύλαξης των αρχείων 3. Ιστορικές πληροφορίες. Διατηρούνται βιβλιογραφία και ιστορικά στοιχεία 27
Γνωρίζεις την πηγή προέλευσης του νερού Γνωρίζεις την ποιότητα της πηγής προέλευσης του νερού Ελέγχεις την πηγή προέλευσης του νερού Προστατεύεις το δίκτυο διανομής Σχήμα 2: Προσέγγιση διαχείρισης κινδύνου για την παραγωγή πόσιμου νερού. Πορεία από Ασφαλές την πηγή στον καταναλωτή (WHO/2001) πόσιμο νερό Βιβλιογραφία 1. KYA A2/2003, Οδηγία σχετικά με την ποιότητα νερού ανθρώπινης κατανάλωσης 98/83/5-12-1998 L330/32 2. World Health Organization (WHO) 2001. Water Quality: Guidelines, Standards and Health. Edited by Lorna Fewtrell and Jamie Bartram. Published by IWA Publishing, London, UK. ISBN: 1900222280 3. Hodon, R, Absaralum, Abbaszadegan, Μ. 2005. Microbial Characterization and Population Changes in Nonpotable Reclaimed Water Distribution Systems. Environ. Sci. Technol., 39, 8600-8605. 4. Theodore, H., Tulchinsky, Α., Burla, Ε., Clayman, Μ., Chantal, S., Brown, Α., Goldberger, S. 2000. Safety of community drinking-water and outbreaks of waterborne enteric disease: Israel, 1976 97, Bulletin of the World Health Organization, 78, 12-15. 28