Τα Καστροχώρια της Μαστίχας

Τα Καστροχώρια της Μαστίχας Η επίδραση του φυσικού περιβάλλοντος στον πολιτισμό ενός τόπου και η αναγκαιότητα δράσης του Ενεργού Πολίτη στην κατεύθυνση της Αειφορίας 1 ο ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΚΙΑΤΟΥ Τμήμα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Β Λυκείου

Στον Παναγιώτη Μελίκογλου

Μεσαιωνικά χωριά, τα οποία θυμίζουν κάστρα τα Μεστά το Πυργί οι Ολύμποι η Ελάτα η Βέσσα η Καλαμωτή τα Αρμόλια

Παρακολούθηση της κινηματογραφικής ταινίας «Το δέντρο που πληγώναμε» του Χιώτη σκηνοθέτη Δήμου Αβδελιώδη.

Στόχοι Να μπορέσουμε Να διακρίνουμε τη μοναδικότητα της φρουριακής αρχιτεκτονικής των μεσαιωνικών παραδοσιακών οικισμών των Μαστιχοχωρίων της Χίου. Να αναγνωρίζουμε τη σχέση των παραγόμενων προϊόντων, όπως της μαστίχας, με την οικονομία, τον τρόπο ζωής και τον πολιτισμό των κατοίκων μιας περιοχής. Να εκτιμήσουμε το ρόλο του Ενεργού Πολίτη για το Περιβάλλον, την Αειφορία και τον Πολιτισμό και να υιοθετήσουμε ανάλογη συμπεριφορά.

Το ιστολόγιο της Περιβαλλοντικής Ομάδας http://periv1gelkiat.blogspot.gr/

Εθνικά Θεματικά Δίκτυα «Όταν η φύση δημιουργεί πολιτισμό» που συντονίζει το ΚΠΕ Ομηρούπολης Χίου. «Κάστρο: ο τόπος το ορίζει και ο άνθρωπος το χτίζει» που συντονίζει το ΚΠΕ Μολάων.

Τοπικό Θεματικό Δίκτυο «Τα Κάστρα της Κορινθίας: πορεία στον τόπο και το χρόνο-ακροκόρινθος: ο επιβλέπων την Πελοπόννησο οφθαλμός» που συντονίζει το Γραφείο Σχολικών Δραστηριοτήτων της ΔΔΕ Κορινθίας.

Μαστιχοχώρια και οχύρωση Στα νότια παράλια της Χίου όπου ευδοκιμεί ο σχίνος, υπήρχαν γύρω στα 27 χωριά που ονομάστηκαν Μαστιχοχώρια, μια και εκεί ζούσαν οι καλλιεργητές της μαστίχας. Μια πρώτη ιστορική αφετηρία τους τοποθετείται στην περίοδο της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, αλλά η οντότητά τους εδραιώνεται την εποχή της γενουατοκρατίας.

Οι Γενουάτες είναι αυτοί που φρόντισαν για την φρουριακή μορφή και την οχύρωση στα Μαστιχοχώρια, τόσο για λόγους άμυνας απέναντι στους επίδοξους κατακτητές, όσο και για τον έλεγχο του πολύτιμου μονοπωλίου της μαστίχας. Στην συνέχεια όταν η Χίος έπεσε στην κυριαρχία των Τούρκων το ενδιαφέρον επικεντρώθηκε στη διατήρηση του μονοπωλίου της μαστίχας, επιβάλλοντας σκληρές ποινές στους λαθρεμπόρους, αλλά ταυτόχρονα εξασφαλίζοντας πολύ ευνοϊκές συνθήκες ζωής στους κατοίκους.

Έτσι οι Μαστιχοχωρίτες, αν και δεν μπορούσαν να απολαύσουν ούτε μικρό μερίδιο του φυσικού τους πλούτου, δεν αντιμετώπισαν προβλήματα κατά την τουρκοκρατία. Όμως με τον καταστροφικό σεισμό του 1881 όλα τα νοτιοανατολικά χωριά υπέστησαν μεγάλες ζημιές. Σήμερα διασώζονται συνολικά 24 Μαστιχοχώρια, ορισμένα από τα οποία σε πολύ καλή κατάσταση, με σημαντικότερο και μεγαλύτερο το Πυργί. Άλλα είναι τα Μεστά, οι Ολύμποι, η Καλαμωτή, τα Αρμόλια, η Καλλιμασιά, τα Νένητα, η Βέσσα.

Τα Μαστιχοχώρια είναι κτισμένα μακριά από τη θάλασσα, έτσι ώστε να μη μπορούν να προσβληθούν αιφνιδιαστικά από πειρατές. Και όταν ακόμα έχουν ασφαλή λιμάνια (Μεστά, Λιθί), είναι απομακρυσμένα από αυτά. Συνήθως δεσπόζουν σε μικρές κοιλάδες, στις οποίες γίνεται συστηματική καλλιέργεια, και έχουν βοσκοτόπους και μικροϊδιοκτησίες στους γύρω λόφους. Η αρχική τους μορφή χαρακτηρίζεται από ένα κλειστό, τετράπλευρο συνήθως, σχήμα, μ' έναν πολύ πυκνό πολεοδομικό ιστό, ενώ στο κέντρο του χωριού, σε θέση καθοριστική για το γενικό του σχήμα, υψώνεται ο αμυντικός πύργος. Έξω από τον συμπαγή και οχυρωμένο αυτόν πυρήνα, σε οψιμότερη εποχή, χτίστηκαν και άλλα σπίτια που σε μερικές περιπτώσεις μάλιστα έκαναν δυσδιάκριτο το αρχικό σχήμα. Καλαμωτή

Το κλειστό τετράπλευρο σχήμα, το συνεχές και αδιάσπαστο αμυντικό τείχος που σχηματίζονταν από τους εξωτερικούς τοίχους των ακραίων κατοικιών, οι λίγοι και στενοί δρόμοι που καλύπτονταν κατά διαστήματα με εγκάρσια τόξα και καμάρες, οι μικρές διαστάσεις των ελεύθερων κοινόχρηστων χώρων, η απουσία δένδρων και η συνεχείς λιθόκτιστες προσόψεις κατοικιών αποτελούσαν τα κύρια χαρακτηριστικά γνωρίσματα της εξωτερικής εμφάνισης των Μαστιχοχωρίων, τα περισσότερα των οποίων γίνονται άμεσα αντιληπτά και από το σημερινό επισκέπτη.

Πάνω από τους δρόμους υπήρχαν δωμάτια σπιτιών που στηρίζονταν σε ημικυλινδρικούς θόλους τα «διαβατικά καμάρια». Πάνω επίσης από τους δρόμους υπήρχαν τα «δοξάρια», δηλαδή τόξα που αντιστήριζαν τους κυλινδρικούς θόλους των δωματίων, δεξιά και αριστερά, σαν γέφυρες, με τη μορφή εναέριων ή μετέωρων αντηρίδων. Τα δωμάτια των σπιτιών ενώνονταν με τις γέφυρες των τόξων αυτών και γινόταν έτσι εύκολο στους κατοίκους να μετακινηθούν από σπίτι σε σπίτι, σε περίπτωση κινδύνου του χωριού, αφού άλλωστε τα δώματα βρίσκονταν όλα στο ίδιο περίπου ύψος. Αυτό, σε συνδυασμό με το πυκνό και συνεχές σύστημα δόμησης, την κάποια ανεξαρτησία κατόψεων ισογείου και ορόφου και τη δημιουργία κατοικήσιμων χώρων πάνω από τους δρόμους, δημιουργούσε την εντύπωση της μεγακατασκευής, με τέλειο αποκορύφωμα τα Μεστά. Δηλαδή δεν υπήρχαν μεμονωμένα σπίτια αλλά ένα ενιαίο «κέλυφος», στο οποίο εντάσσονταν οι λειτουργίες των κατοικιών χωριστά, και όπου συνέβαιναν τρεις τελείως ανεξάρτητες οριζόντιες κινήσεις: στο επίπεδο των δρόμων, μέσα στα σπίτια και στο επίπεδο των δωμάτων. (Πηγή: http://www.kalamoti.net.gr/ )

«Διαβατικά Καμάρια» http://www.flickr.com/photos/19402683@n00/5581567390/in/photostream/ http://www.flickr.com/photos/gkriniaris/5884024128/

«Δοξάρια» που αντιστηρίζουν τους θόλους των σπιτιών στα Μεστά http://galaxy.hua.gr/~landscapesatlas/index.php/2010-01-21-16-47-29/landscapescat/85/81-mastichochoria.html

Τα σπίτια είναι λιθόκτιστα με ισόγειο και έναν όροφο. Στο ισόγειο βρίσκονταν οι στάβλοι και οι αποθήκες για τα γεωργικά προϊόντα. Στον όροφο τα δωμάτια (δώματα) χωροθετούνται γύρω από το «πουντί», δηλαδή το αίθριο, που χρησίμευε για τον ηλιασμό και τον αερισμό του ορόφου. Αξονομετρική τομή οικίας Χαλιορή στο Πυργί Πηγή: ΚΠΕ Ομηρούπολης Χίου, περιδικό «Ασπέτσα», τ. 1.

Εξωτερικός Κυκλικός πύργος και Σχέδιο του χωριού Μεστά σε μαρμάρινη πλάκα στην είσοδό του http://commons.wikimedia.org/wiki/file:mestachiou2.jpg http://www.chiosnet.gr/mesta/tour_pic_tower_gr.htm

Μεστά

Πυργί http://www.panoramio.com/photo_explorer#view=photo&position=118&with_photo_ id=21698750&order=date_desc&user=124665 http://www.flickr.com/photos/19402683@n00/5581553748/in/photostream/

Πυργί http://www.flickr.com/photos/19402683@n00/5581561420/in/photostream

Η καλλιέργεια των μαστιχόδεντρων

Γενικότερα Το μαστιχόδεντρο ή σχίνος είναι αειθαλής θάμνος. Αναπτύσσεται πολύ αργά και φτάνει τα 2-3 μέτρα. Παίρνει την πλήρη ανάπτυξη του μετά τα 40-50 χρόνια και ζει πάνω από 100. Λένε ότι υπάρχουν μαστιχόδεντρα πάνω από 200 έτη. Παράγει μαστίχα από το 5ο μέχρι το 70ο του έτος. Η ποσότητα της μαστίχας που παράγει ένα μαστιχόδεντρο είναι από 320 γραμμάρια και σπάνια μέχρι 1 κιλό. Το αρσενικό δέντρο δίνει καλύτερη ποιότητα μαστίχας. Το μαστιχόδεντρο είναι φυτό ανθεκτικό, ευπαθές όμως στην παγωνιά. Νέες φυτείες προέρχονται από τα κλαδιά παλιών δέντρων. Το μαστιχόδεντρο παρόλο που φυτρώνει σε πολλά μέρη του κόσμου, παράγει μαστίχα μόνο στο νησί Χίος που βρίσκεται στο βορειοανατολικό μέρος της Ελλάδας. Συγκεκριμένα μόνο στο νότιο μέρος του νησιού που ονομάζεται Μαστιχοχώρια.

Η καλλιέργεια της Μαστίχας Η παραγωγή της μαστίχας αποτελεί οικογενειακή ασχολία. Το Δεκέμβριο ξεκινά η λίπανση των σχίνων. Από μέσα Γενάρη και τον Φεβρουάριο κλαδεύονται τα χαμηλά κλαδιά. Τον Μάρτιο και Απρίλιο γίνεται το σκάψιμο του εδάφους για την ανανέωσή του και την απομάκρυνση τυχόν ζιζανίων.

Η καλλιέργεια της Μαστίχας Από μέσα Ιουνίου ως αρχές Ιουλίου γίνεται το καθάρισμα με την «άμια», δηλαδή το «ξυστρί», και ακολουθεί η ισοπέδωση του εδάφους, το φροκάλημα με τη «φροκαλιά»/σκούπα και το ασπροχωμάτισμα.

Λαογραφικό Μουσείο Καλλιμασιάς Εργαλεία Μαστιχοπαραγωγού Άμια Εργαλείο για την ισοπέδωση των «Τραπεζιών» Φροκαλιές / Σκούπες

Προετοιμάζοντας το έδαφος Ασπροχωμάτισμα Κέντημα

Το κέντημα με το «κεντητήρι» ξεκινάει Ιούλιο ως και Αύγουστο, γίνεται δύο φορές την εβδομάδα και διαρκεί 5 με 6 εβδομάδες.

Λαογραφικό Μουσείο Καλλιμασιάς http://gym-kallim.chi.sch.gr/exhibits.php?node_id=5 Κεντητήρια Παπαγαλάκι ή Τραβηχτήρι Μαστιχοκάλαθα Τιμητήρια

Η πρώτη συλλογή της μαστίχας σε καλαθάκια με το «τιμητήρι» γίνεται μετά τις 15 Αυγούστου, η μαστίχα στερεοποιείται σε 15-20 μέρες από το κέντημα. Το δεύτερο μάζεμα γίνεται μετά τις 15 Σεπτεμβρίου.

Ακολουθεί και δεύτερος κύκλος χαράγματος για 5-6 εβδομάδες μέχρι το φθινόπωρο.

Το κέντος

Κατόπιν αρχίζει η διαδικασία του καθαρίσματος. Γυναίκες, άντρες και παιδιά, στο σπίτι ή στους δρόμους, μέρα και νύχτα, καθαρίζουν με το μαχαιράκι, τις πέτρες και τα φύλλα που έχουν κολλήσει στο μαστίχι.

Το έτοιμο προϊόν καταλήγει στην Ένωση Μαστιχοπαραγωγών Χίου, η οποία το επεξεργάζεται, το συσκευάζει και το εμπορεύεται διεθνώς. http://www.agronews.gr/ekmetaleuseis/modernes-kalliergeies/arthro/63595/futeuodai-neamastihodedra-sti-hio/

ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΑΠΟ ΦΥΣΙΚΗ ΜΑΣΤΙΧΑ ΧΙΟΥ Η μαστίχα επεξεργασμένη μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε πολλά καθημερινά προϊόντα. Δεν βρίσκεται μόνο στη φυσική μορφή της αλλά και ως συστατικό σε καλλυντικά, γλυκά, φάρμακα ακόμα και σε νερό.

Α Ν Θ ΡΑ ΚΟ Υ ΧΟ Ν Ε Ρ Ο Μ Ε Β Α Σ Η Τ Η Ν Μ Α Σ Τ Ι Χ Α Η ιδέα ενός ανθρακούχου νερού, με βάση τη μαστίχα, γεννήθηκε στον Δημήτρη Στάινχάουερ, όταν σε ταξίδια του στην Ευρώπη και την Αμερική παρατήρησε ότι στα ξενοδοχεία των χωρών που επισκεπτόταν υπήρχαν πολλά τοπικά προϊόντα. Έτσι, σκέφτηκε να δημιουργήσει και στην Ελλάδα ένα ανάλογο μεσογειακό νερό με βάση τη μαστίχα, μιας και η μαστίχα παράγεται μόνο σε ένα σημείο στον κόσμο, στο νότιο τμήμα της Χίου.

ΜΑΣΤΙΧΕΛΑΙΟ Το Μαστιχέλαιο είναι το αιθέριο έλαιο που λαμβάνεται από την απόσταξη φυσικής Μαστίχας.

ΑΡΩΜΑΤΑ Το μαστιχέλαιο χρησιμοποιείται τόσο ως άρωμα όσο και ως σταθεροποιητής αρώματος. Στην υφαντουργία και βαμβακουργία χρησιμοποιείται ως σταθεροποιητής χρωμάτων για το κολλάρισμα των υφασμάτων και ειδικά των μεταξωτών. Στη βυρσοδεψία, στην παραγωγή ελαστικών και πλαστικών, στην παραγωγή χρωμάτων, κόλλας και κολλοειδών ουσιών, στην παραγωγή καμφοράς και στην λιθογραφία ως σταθεροποιητής χρωμάτων. Επίσης, χρησιμοποιείται στην κατασκευή βερνικιών υψηλής ποιότητας, όπως βερνίκια αεροσκαφών, μουσικών οργάνων, επίπλων κ.τ.λ και στην παρασκευή ισπανικού κηρού (βουλοκέρι).

ΑΦ Ρ ΟΛΟΥ Τ Ρ Ο Μ Ε Μ Α Σ Τ Ι Χ Α Κ Ρ Ε Μ Α Χ Ε Ρ Ι Ω Ν Μ Ε Μ Α Σ Τ Ι Χ Α

ΣΑΠΟΥΝΙ ΜΕ ΜΑΣΤΙΧΑ

Η μαστίχα αποτελεί μία μοναδική φυσική τροφή υγείας και ευεξίας ελληνικής καταγωγής και παγκοσμίου φήμης. Α Ν Α Β Ρ Α Ζ Ο Ν Τ Α Δ Ι Σ Κ Ι Α Μ Ε Μ Α Σ Τ Ι Χ Α Χ Ι Ο Υ Κάψουλες Μαστίχας Συμβάλλουν στην εξάλειψη του ελικοβακτηριδίου του πυλωρού (αιτιολογικός παράγοντας στην δημιουργία ελκών) και γενικά στην υγιεινή του πεπτικού συστήματος.

Η Μαστίχα Χίου χρησιμοποιείται ως πρόσθετη ύλη στην παρασκευή μεγάλου αριθμού γλυκών, ζαχαρωτών και αρτοσκευασμάτων. Ως γλυκό κουταλιού, σερβίρεται με ιδιαίτερο παραδοσιακό τρόπο μέσα σε νερό και είναι γνωστή ως υποβρύχιο. ΥΠΟΒΡΥΧΙΟ

Τ Σ Ι Χ Λ Ε Σ Μ Ε Μ Α Σ Τ Ι Χ Α Κ Α ΡΑ Μ Ε Λ Ε Σ Α Π Ό Μ Α Σ Τ Ι Χ Α

ΓΛΥΚΑ

ΛΙΚΕΡ Το λικέρ Μαστίχα παρασκευάζεται από απόσταξη φυσικής μαστίχας με τον παλιό παραδοσιακό τρόπο. Είναι το κατάλληλο απεριτίφ και πίνεται ευχάριστα παγωμένο.

Μαστίχα και υγεία Στην αρχαιότητα: Κατασκευάστηκε η πρώτη φυσική τσίχλα του κόσμου καθώς χρησίμευε: 1. Στον καθαρισμό των δοντιών, προσώπου και σώματος. 2. Για το φρεσκάρισμα στην αναπνοή 3. Τη λεύκανση των δοντιών 4. Ήταν συστατικό στα γιατροσόφια

Στη σύγχρονη εποχή: Τα φύλλα και τα κλαδιά του δένδρου αλλά κυρίως η μαστίχα έχει ευεργετικά οφέλη για τον οργανισμό του ανθρώπου: 1. Συμβάλλει στην καλύτερη στοματική υγιεινή 2. Έχει αντιφλεγμονώδη δράση 3. Προσφέρει ευεργετική δράση στης παθήσεις του πεπτικού συστήματος 4. Βοηθάει στην γρήγορη επούλωση τραυμάτων αλλά και στην ανάπλαση της επιδερμίδας 5. Έχει προστατευτικό ρόλο κατά της αθηροσκληρωτικής διαδικασίας

Οι πρώτες αναφορές γύρω από το μαστιχόδεντρο και τη μαστίχα Χίου εντοπίζονται στην αρχαιότητα και ουσιαστικά προέρχονται από τον Ηρόδοτο, ο όποιος αναφέρει χαρακτηριστικά πως στην αρχαία Ελλάδα μασούσαν το αποξηραμένο ρητινώδες υγρό που ρέει από το φλοιό του μαστιχόδεντρου. Σε ιατρικά κείμενα της ύστερης αρχαιότητας συναντάται πληθώρα ιατρικών συνταγών με κύριο συστατικό τη μαστίχα την όποια θεωρούσαν ευεργετική για την ανθρώπινη υγεία και της απέδιδαν πολλές ιδιότητες. Συνήθως την χρησιμοποιούσαν σε συνδυασμό με άλλα φυσικά υλικά για την θεραπεία πλήθους ασθενειών.

Τηλεδιάσκεψη με τον υπεύθυνο γραφείου οικοτουρισμού των Μεστών της Χίου

Τηλεδιάσκεψη με τον υπεύθυνο γραφείου οικοτουρισμού των Μεστών της Χίου

Οικοτουρισμός και αειφόρος ανάπτυξη Μέσω των προγραμμάτων οικοτουρισμού, και με αφορμή την μαστίχα Χίου, γίνεται γνωριμία των επισκεπτών με την ιστορία, την παράδοση και τον τρόπο ζωής, δηλαδή με την κουλτούρα του νησιού. Η μαστίχα τοποθετείται στο επίκεντρο ενός σχεδίου ήπιας, αειφόρου τουριστικής ανάπτυξης. Πηγή: http://www.masticulture.com/greek-homepage.php

Οικοτουρισμός και αειφόρος ανάπτυξη: Πλεονεκτήματα 1. Ενίσχυση των εισοδημάτων των γεωργών και των αλιέων οι οποίοι μπορούν να συμμετέχουν σε προγράμματα επιδείξεωνπεριηγήσεων ενώ έχουν και τη δυνατότητα διάθεσης των προϊόντων από τον τόπο παραγωγής απευθείας στους καταναλωτές 2. Ενίσχυση των τοπικών καταστημάτων που μπορούν να εμπορεύονται τοπικά προϊόντα υψηλής ποιότητας και διατροφικής αξίας

Οικοτουρισμός και αειφόρος ανάπτυξη: Πλεονεκτήματα 3. Προστασία του περιβάλλοντος μέσω της ενίσχυσης του ενδιαφέροντος των γεωργών της περιοχής για τη βιολογική καλλιέργεια της γης 4. Δημιουργία νέων ευκαιριών εργασίας ή επιχειρηματικής δραστηριοποίησης των κατοίκων της περιοχής

Οικοτουρισμός και αειφόρος ανάπτυξη: Πλεονεκτήματα 5. Διαφύλαξη της πολιτιστικής κληρονομιάς, αναβίωση και ενίσχυση της λαϊκής τέχνης 6. Τόνωση του ηθικού των ανθρώπων της υπαίθρου μέσω της επαφής με τους επισκέπτες 7. Σε βάθος χρόνου δημιουργία συνθηκών που θα διευκολύνουν την παραμονή των νέων ανθρώπων στο χωριό, και ίσως να προσελκύουν και άλλους.

Ενδεικτική Βιβλιογραφία ΚΠΕ Ομηρούπολης Χίου, Ασπέτσα (Περιοδικό, τεύχη 1-4), διαθέσιμο στο δικτυακό τόπο: http://kpechiou.chi.sch.gr/index.php?option=com_content&task=view&id=118&itemid=121. ΕΝΩΣΗ ΜΑΣΤΙΧΟΠΑΡΑΓΩΓΩΝ ΧΙΟΥ, http://www.gummastic.gr/index.php?contentid=74&langflag=. Ζαχαρόπουλος, Κ. & Μπαρμπίκας, Η. (2007). Το βιβλίο της Μαστίχας. Χίος: Mediterra Α.Ε. Κοκκινάκης, Δ., Πασσσαλή, Μ., Καζάς, Μ., & Κριτάκη, Β. (2007). Χαράζοντας το μύθο της μαστίχας. Χίος: Αιγέας. Κολλιάρος, Γ. (2003). Μιάν βολάν τσ έναν τσαιρόν ήτον Λαογραφία της Χίου. Τα 21 Μαστιχοχώρια. Χίος: Αιγέας. Μπούρας, Χ. Θ. (1989). Χίος, στο: Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, Τόμος 1 ος. Αθήνα: Μέλισσα.

Από τη διήμερη εκπαιδευτική επίσκεψη: Μυστράς

Από τη διήμερη εκπαιδευτική επίσκεψη: Μυστράς

Από τη διήμερη εκπαιδευτική επίσκεψη: Μουσείο Ελιάς και ελληνικού λαδιού Σπάρτης Μακέτες παλαιών ελαιοτριβείων Ανακατασκευή ελληνιστικού Ελαιόμυλου

Εκπαιδευτικό πρόγραμμα του ΚΠΕ Μολάων στη Μονεμβασιά Καλωσόρισμα στην είσοδο του Κάστρου της Μονεμβασιάς από τις υπεύθυνες του ΚΠΕ Μολάων Στο σπίτι του ποιητή Γιάννη Ρίτσου

Εκπαιδευτικό πρόγραμμα του ΚΠΕ Μολάων στη Μονεμβασιά Οι ομάδες εργασίας αναλαμβάνουν δράση

Εκπαιδευτικό πρόγραμμα του ΚΠΕ Μολάων στη Μονεμβασιά Συμπλήρωση ιστοριογραμμής με καρτελάκια

Εκπαιδευτικό πρόγραμμα του ΚΠΕ Μολάων στη Μονεμβασιά

Εκπαιδευτικό πρόγραμμα του ΚΠΕ Μολάων στη Μονεμβασιά Παρουσιάσεις συμπερασμάτων των ομάδων εργασίας

Η Περιβαλλοντική Ομάδα ΓΙΩΤΗΣ ΣΤΑΥΡΟΣ ΘΕΟΔΩΡΟΠΟΥΛΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΑΡΑΝΤΖΟΥΛΗΣ ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΔΑΡΑ ΕΛΕΝΗ-ΜΑΡΙΑ ΚΑΤΣΙΑΟΥΝΗ ΧΑΡΙΚΛΕΙΑ ΚΟΥΡΕΛΗΣ ΘΕΟΦΑΝΗΣ ΛΕΧΟΥΡΙΤΗΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΛΙΤΣΑΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ ΜΕΛΕΤΣΗ ΙΩΑΝΝΑ ΜΕΛΕΤΣΗ ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ ΜΕΛΙΚΟΓΛΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΜΠΕΤΣ ΙΩΑΝΝΑ ΜΠΙΣΙΑΣ ΜΙΧΑΗΛ ΠΑΜΠΟΥΚΙΑΝ ΑΝΝΑ ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΠΑΝΟΥΣΗ ΔΗΜΗΤΡΑ ΠΑΝΟΥΣΗΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΠΑΝΤΕΛΙΔΗ ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΠΑΡΣΕΛΙΑΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΠΙΚΟΥΛΑΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΠΡΟΦΚΑΣ ΖΩΗΣ ΡΟΥΜΠΕΚΑΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΣΙΔΕΡΗ ΤΑΤΙΑΝΑ ΦΙΛΗΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Γ. ΦΙΛΗΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ν. Υπεύθυνοι Εκπαιδευτικοί: Θεοφιλόπουλος Γεώργιος Τρουμπέτα Χριστίνα Κουρέλης Αθανάσιος

Σας ευχαριστούμε