ΘΕΟΣ ΚΑΙ ΚΟΣΜΟΣ ΣΤΗ ΣΚΕΨΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΩΝ Οι θεολογικοί στοχασμοί και η προσέγγισή τους σε σχέση με το θείο, σύμφωνα με τον Ηράκλειτο, τους Στωικούς φιλοσόφους, τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη
ΗΡΑΚΛΕΙΤΟΣ (ΕΦΕΣΟΣ 570-475 π.χ.) Ο κόσμος για τον Ηράκλειτο δεν είναι αποτέλεσμα δημιουργίας ή γένεσης, αλλά προϋπάρχει προαιώνια και περιγράφεται ως ζωντανή φωτιά, η οποία εναλλάξ δυναμώνει και εξασθενεί, χωρίς ποτέ να σβήνει εντελώς. Το αείζωον πυρ διανύει μια κυκλική τροχιά κατά την οποία μεταλλάσσεται σε θάλασσα, κατόπιν σε γη για να ακολουθήσει η αντίστροφη διαδικασία μεταλλαγής της γης σε θάλασσα και της θάλασσας σε φωτιά. Το πυρ του Ηράκλειτου είναι μια κοσμολογική σταθερά που κινείται και μεταμορφώνεται αέναα. Η διαρκής κίνηση και μεταβολή αποτελεί το θεμελιώδες χαρακτηριστικό της πραγματικότητας, το οποίο εξέφρασε ο φιλόσοφος με την εικόνα ενός ποταμού που παραμένει ίδιος, ενώ το νερό που κυλάει μέσα του αλλάζει διαρκώς. Αντίθετα με τους οπαδούς του, τους αποκαλούμενους Ηρακλείτειους, ο φιλόσοφος μάλλον δεν πίστευε σε μια καθολική ροή και μεταβολή, αλλά επέμενε στη σύνδεση αυτής της μεταβολής με σταθερές παραμέτρους.
ΗΡΑΚΛΕΙΤΟΣ «Τον κόσμο αυτόν δεν το έπλασε κανείς, ούτε θεός, ούτε άνθρωπος, αλλά υπήρχε, υπάρχει και θα υπάρχει πάντα: είναι μια φωτιά αιώνια ζωντανή που ανάβει και σβήνει σύμφωνα με ορισμένα μέτρα» «Το σύμπαν είναι πεπερασμένο και ο κόσμος είναι ένας»
ΣΤΩΙΚΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ Για τους στωικούς φιλοσόφους, ο δρόμος που πρέπει ν' ακολουθήσει κανείς για να εξασφαλίσει στην ψυχή του την ηρεμία, την γαλήνη, την αταραξία, και να γίνει, έτσι, ευτυχισμένος, δεν είναι, όπως ισχυρίστηκε ο Επίκουρος, οι ηδονές, αλλά η αρετή. Και το δρόμο αυτόν προς την αρετή μπορεί να του τον υποδείξει η φιλοσοφία η φιλοσοφία είναι, πρώτα από όλα, «άσκηση της αρετής». Η αρετή, κατά τους στωικούς φιλοσόφους, είναι αυτάρκης, αυτόνομη, αυτοτελής, υπό την έννοια ότι, για να υπάρξει, δεν έχει ανάγκη από κάποιον παράγοντα έξω από αυτήν που να την προκαλέσει. «Η αρετή», όμως, κατά τους στωικούς φιλοσόφους, «αξίζει να προτιμηθεί μόνο για τον εαυτό της και όχι εξαιτίας του φόβου, της ελπίδας ή κάποιου άλλου εξωτερικού πράγματος»
ΣΤΩΙΚΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ Αν και αποδίδουν στην αρετή οι στωικοί φιλόσοφοι απόλυτη αξία, εν τούτοις δεν φτάνουν σε κάποιο είδος ηθικού φανατισμού, στο πλαίσιο του οποίου κάθε μορφή κακίας είναι ανεπίτρεπτη. Απεναντίας, θεωρούν ότι η ύπαρξη του κακού μπορεί ν' αποβεί ωφέλιμη στον άνθρωπο οδηγώντας τον στην αρετή. Αρκεί να έχει κανείς την υπομονή να δει τα πράγματα συνολικά, και όχι αποσπασματικά και μεμονωμένα. Μεταξύ της αρετής και της κακίας, που αποτελούν τους δύο πόλους ανάμεσα στους οποίους εκδηλώνεται η συμπεριφορά των ανθρώπων, υπάρχουν άλλες καταστάσεις, όπως η ζωή και ο θάνατος, η αρρώστια και η υγεία, η φτώχεια και η ευπορία, η ταπεινότητα και η αλαζονεία κ.ά., που από την φύση τους δεν έχουν καμιά θετική ή αρνητική αξία και για αυτό, οι στωικοί φιλόσοφοι τις αποκαλούν με τον όρο «αδιάφορα». Αν μια από τις αδιάφορες αυτές καταστάσεις μας βοηθάει να γίνουμε ενάρετοι, αποκτά θετική αξία διαφορετικά, αν μας ωθεί προς την κακία, έχει αρνητική αξία, γίνεται απαξία.
Αρετή και Στωικοί
ΣΤΩΙΚΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ Οι εκδηλώσεις των εγκόσμιων πραγμάτων, οι επιδράσεις του ενός όντος πάνω στο άλλο που συγκροτούν την πορεία του σύμπαντος, δεν είναι τυχαίες, ακανόνιστες, συμπτωματικές, αλλά, επειδή τα πάντα δημιουργήθηκαν σύμφωνα με τις επιταγές του λόγου, ο οποίος και μετά την δημιουργία του σύμπαντος εξακολουθεί να το διαρρέει, υπόκεινται σε μια νομοτελειακή τάξη την οποίαν οι στωικοί φιλόσοφοι αποκαλούν «ειμαρμένη». Η ειμαρμένη, η οποία διέπει την πορεία των πραγμάτων και των γεγονότων του κόσμου, κατά τους στωικούς φιλοσόφους, δεν αναιρεί, όπως ίσως φαίνεται, την ανθρώπινη ελευθερία, και, ως εκ τούτου, δεν πρέπει να συγχέεται με την έννοια της μοιρολατρίας, σύμφωνα με την οποία είναι μάταιο να προσπαθεί να κάνει κανείς κάτι, αφού η έκβασή του έχει ήδη αποφασιστεί.
Η ΦΥΣΗ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΣΤΩΙΚΟΥΣ Προς τούτο, απαιτείται να μελετήσει ο άνθρωπος την φύση, να μάθει τις δυνατότητες σύμφωνα προς τις οποίες έχει προκαθοριστεί από τον θεό ή τον κοσμικό λόγο να εξελιχθούν τα γεγονότα και τα πράγματα, και να εναρμονιστεί, έτσι μαζί της. Γιατί, αν αποφασίσει να δράσει ενάντια στην φύση και τους νόμους της ειμαρμένης, είναι βέβαιο ότι η πράξη του δεν θα έχει κανένα αποτέλεσμα. Το «ομολογουμένως τη φύσει ζην», έλεγαν οι στωικοί φιλόσοφοι, δηλαδή το να ζει κανείς σε αρμονία με την φύση είναι πρωταρχικός όρος για να εξασφαλίσει την ευτυχία.
ΠΛΑΤΩΝΑΣ (ΑΘΗΝΑ 429-345 π.χ.) Η πλατωνική φιλοσοφία πραγματεύεται τη φύση του «αισθητού» και του «υπεραισθητού» κόσμου και αποτελεί το πρώτο στην ιστορία καθολικό σύστημα. Του συστήματος αυτού η επίδραση στον μεταγενέστερο κόσμο υπήρξε ανυπολόγιστη. Είναι ένα περίπλοκο και περίτεχνο υφάδι σχέσεων που ορίζονται και αφορίζονται χάριν του Αγαθού, του σχεδόν ισοσθενούς προς το ωραίο, του οποίου η υπεροχή, αδιαμφισβήτητη σε όλο το φάσμα της πλατωνικής φιλοσοφίας, υπενθυμίζει ότι το άδυτο φως δεν είναι του ήλιου του αισθητού. Επειδή η θεία τρέλα είναι ανώτερη από την ανθρώπινη σωφροσύνη, η ψυχή, στα χαμηλά πεδία της ετερότητος, μακριά, συνήθως, από την επίπνοια της θεότητος, μετρά τις πληγές της σπαραγμένης ενότητός της, ενώ, σε στιγμές εξαιρετικά προνομιούχες, ανάγεται, διά του θείου έρωτος, από του ωκεανού της ανομοιότητος στον οντολογικό της προορισμό.
ΠΛΑΤΩΝΑΣ «Η ψυχή είναι αθάνατη και περνά από πολλά σώματα» «Ο Θεός είναι νους και αίτιο» «Η ύλη είναι ασχημάτιστη και άπειρη» «Ο κόσμος είναι ένας και έχει γεννηθεί, επειδή είναι αισθητός και κατασκευάστηκε από το Θεό» «Αιτία ολόκληρης της γένεσης είναι ο Θεός, διότι το καλό από τη φύση του παράγει καλό»
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ (ΣΤΑΓΕΙΡΑ 384-322) Ο Αριστοτέλης ασχολήθηκε με ένα τεράστιο επιστημονικό σύνολο θεμάτων, που το πλήθος των γνώσεων που απορρέει από αυτά απογείωσε τις γνώσεις της εποχής του, ώστε να προχωρήσουν αλματωδώς. Κατηγορήθηκε στην εποχή του ως άθεος. Κατηγορείται στις μέρες μας, ότι ήταν αυτός που εισήγαγε τον στυγνό ορθολογισμό στην ανθρώπινη σκέψη κι ότι απέκοψε τους δεσμούς της κοινωνίας από τη μεταφυσική και μαγική αντίληψη του κόσμου. Αυτό όμως δεν είναι παρά μια διαστρέβλωση της φιλοσοφίας και των θέσεων του μεγάλου διανοητή. Μέσα στα βασικότερα ζητήματα με τα οποία ασχολήθηκε, κεντρικό ρόλο έχει η ύπαρξη του θεού και η δημιουργία της αριστοτελικής θεολογίας, η μελέτη των μεταφυσικών θεμάτων, οι αναζητήσεις περί ψυχής και εσωτερικής σύνθεσης των ζωντανών οργανισμών, καθώς και η αναζήτηση της διαχρονικής ηθικής
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ Κάθε άλλο παρά άθεος υπήρξε ο ορθολογιστής φιλόσοφος. Κρατώντας αλλά και απορρίπτοντας στοιχεία πλατωνικά θα διαμορφώσει την αριστοτελική θεολογία. Σύμφωνα μ αυτήν όλο το σύμπαν αποτελεί μία ιεραρχημένη κλιμάκωση,διέπεται από εξελικτικές βαθμίδες. Όλη αυτή η εξελικτική κίνηση διέπεται από μια ύψιστη αρχή : το καθαρό είδος, ο θείος νους. Ο θεός βρίσκεται σε κατάσταση ενέργειας και ποτέ σε κατάσταση δυνατότητας. Η ύλη έχει πλαστικότητα που της επιτρέπει να επενδύεται σε ένα είδος και αυτό συμβαίνει κατά τον Αριστοτέλη, επειδή υπάρχει τελολογική τάση στο κόσμο: την ύλη καταλαμβάνει ένας έρωτας για το θείο, που την ωθεί από την κατάσταση δυνατότητας στην κατάσταση μορφής.
ΑΙΤΙΟΛΟΓΗΣΗ ΥΠΑΡΞΗΣ ΘΕΟΥ Από την μια πλευρά οι άνθρωποι κατοικούν στα έγκατα της Γης και θέλουν να δουν την λαμπρότητα του κανονικού σύμπαντος. Ο κόσμος είναι δημιούργημα του Θεού, αυτός μόνο κατέχει τη θεία τέχνη άρα είναι ο θείος τεχνίτης, δημιουργός. Από την άλλη πλευρά, εφόσον στον κόσμο υπάρχουν πράγματα τα οποία συγκριτικά είναι καλύτερα πρέπει να υπάρχει στο μεταξύ όλων αυτών κάτι που να είναι άριστο μεταξύ πάντων, ο Θεός. Αυτός προκαλεί την κίνηση του κόσμου χωρίς να κινείται ο ίδιος. Αυτή η κίνηση είναι ο θεός, η πρώτη ακίνητος αρχή κάθε κίνησης..
ΨΥΧΗ Ακόμη ένα στοιχείο που μαρτυρεί την ενασχόληση του με τον εσωτερισμό, αποτελούν οι θεωρίες που ανέπτυξε για την ψυχή. Διακρίνει την ψυχή που είναι το είδος του σώματος,δηλαδή ο τελικός του σκοπός Η Ψυχή είναι εντελέχεια, δηλαδή η αρχική τέλεια μορφή που χρησιμοποιεί το σώμα ως όργανό της.. Είναι ο πρωταρχικός αυτοσκοπός ενός οργανικού σώματος που έχει μέσα του δική του ζωή. Είναι ένα μέρος του σώματος αλλά δεν υπάρχει σε κάθε φυσικό σώμα. Υπάρχουν στο σύμπαν άψυχα και έμψυχα όντα, ενώ αποκλείει την ψυχή του κόσμου (ανιμισμός). Η διαφορά έγκειται στο ευ ζην.
ΨΥΧΗ Υπάρχουν 3 είδη ψυχής: 1. Θρεπτική : Κάτοχοι αυτής είναι τα Φυτά: Δίνει την δυνατότητα για την πραγματοποίηση της λειτουργίας της θρέψης, της αύξησης, της ζωής. Αλλά δεν έχουν άλλη ψυχή ζωή 2. Αισθητική: Κάτοχοί της είναι τα ζώα: εμπεριέχει και τη θρεπτική. Είναι οι αισθήσεις, η φαντασία, η μνήμη. Εκδηλώνει ζωικά ένστικτα, πάθη. 3. Νοητική: Κάτοχοί της οι άνθρωποι και εμπεριέχει και τις δύο προηγούμενες. Είναι το λογικό και συνειδητό μέρος της ανθρώπινης ψυχής.
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ «Ο Θεός είναι ασώματος» «Η ψυχή είναι ασώματη» «Χρέος έχουμε να θεωρούμε τον Θεό σαν πνεύμα πανίσχυρο, αθάνατο και τέλειο. Γιατί, αν και είναι αόρατος για τα μάτια των ανθρώπων, φανερώνεται με τα έργα του»
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ http://www.mousa.gr/html/platon.html http://www.mousa.gr/html/aristotelis.html http://www.mousa.gr/html/irakleitos.html http://gerasimospolitis.blogspot.gr/2011/11/blogpost_10.html http://nea-acropoliathens.gr/arthra/esoterismos/505-oesoterismos-ston-aristoteli