ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ LIFE09 NAT/GR/000323 «Επιδεικτική Εφαρμογή της προσέγγισης Σχέδιο Δράσης για τη βιοποικιλότητα για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας της Σκύρου» Έκθεση για την πανίδα χειροπτέρων της Σκύρου Παναγιώτης Γεωργιακάκης Βιολόγος, Δρ. περιβαλλοντικής Βιολογίας ΗΡΑΚΛΕΙΟ, ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2012
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παρούσα έκθεση συνοψίζει τα πεπραγμένα και τα αποτελέσματα των αποστολών που πραγματοποιήθηκαν από το γράφοντα στη Σκύρο μεταξύ 16 και 22 Ιουνίου του 2011 και μεταξύ 5 και 11 Απριλίου 2012. Οι εν λόγω αποστολές πραγματοποιήθηκαν στα πλαίσια του Προγράμματος LIFE09 NAT/GR/000323 και συγκεκριμένα της Δράσης Α.1 (Εκπόνηση του Σχεδίου Δράσης Βιοποικιλότητας Σκύρου). Βασικός στόχος των αποστολών ήταν η απογραφή και η εκτίμηση της κατάστασης της χειροπτεροπανίδας του νησιού. Η πραγματοποίηση αυτών των αποστολών στη Σκύρο ήταν αναγκαία, καθώς η χειροπτεροπανίδα του νησιού είναι ελάχιστα μελετημένη, παρά το επιστημονικό της ενδιαφέρον και την ανάγκη διατήρησής της. Σύμφωνα με την Ελληνική και την ευρωπαϊκή νομοθεσία, πριν από την εκπόνηση οποιασδήποτε ανθρώπινης δραστηριότητας μεγάλης έκτασης στο νησί θα πρέπει να εξετάζονται οι επιπτώσεις στις νυχτερίδες (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ για τα είδη της Σκύρου). ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Στα πλαίσια του προγράμματος LIFE09 NAT/GR/000323 η μελέτη των χειροπτέρων της Σκύρου εστιάστηκε στο κεντρικό και βόρειο τμήμα του νησιού, καθώς το νότιο τμήμα του νησιού (περιοχή όρους Κόχυλα) είχε μελετηθεί εκτενώς σε μία αποστολή με παρόμοιο αντικείμενο ή οποία πραγματοποιήθηκε από τον γράφοντα το 2010 (Γεωργιακάκης, 2010, βλ. χάρτη Παραρτήματος). Η χειροπτεροπανίδα της Σκύρου προσεγγίστηκε σε δύο επίπεδα: Το πρώτο επίπεδο είναι αυτό του εντοπισμού και επιθεώρησης καταφυγίων. Κατά τη διάρκεια της ημέρας πραγματοποιήθηκαν διερευνητικές επισκέψεις σε εν δυνάμει καταφύγια (σπήλαια, ορυχεία και κτήρια) προκειμένου να διαπιστωθεί η παρουσία νυχτερίδων σε αυτά. Κατά τις επισκέψεις αυτές προσδιορίστηκαν τα παρόντα είδη χειροπτέρων, είτε εξ αποστάσεως, είτε κατόπιν συλλήψεως ορισμένων ατόμων με το χέρι ή με απόχες. Μέσα στα καταφύγια συνελήφθησαν μόνο αφυπνισμένα ζώα. Ο εξ αποστάσεως προσδιορισμός έγινε είτε οπτικά (με γυμνό μάτι ή με φωτογράφηση και εξέταση των φωτογραφιών), είτε με ηχογράφηση των υπερήχων που εκπέμπουν τα (όποια) αφυπνισμένα ζώα με τη βοήθεια δέκτη υπερήχων (Pettersson D980) και με μελέτη τους με το κατάλληλο λογισμικό (BatSound 3). Στα ζώα που παγιδεύτηκαν πραγματοποιήθηκε προσδιορισμός είδους, φύλου, ηλικίας και αναπαραγωγικής κατάστασης και λήφθηκαν μορφολογικές μετρήσεις, καθώς και τμήμα της πτητικής μεμβράνης (σε ορισμένα άτομα) για τη μελλοντική διενέργεια μοριακών αναλύσεων. Οι αναλύσεις αυτές μπορούν να μας δώσουν πολύτιμες πληροφορίες για το βαθμό απομόνωσης των πληθυσμών της Σκύρου από τους πληθυσμούς των γύρω περιοχών και συνεπώς για το κατά πόσο είναι αυτοί ευάλωτοι στις ανθρώπινες παρεμβάσεις. Οι συλλήψεις των νυχτερίδων και η λήψη δειγμάτων ιστού έγινε κατόπιν αδείας από την αρμόδια υπηρεσία του Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων. Τα συλληφθέντα άτομα προσδιορίστηκαν με τη βοήθεια της φωτογραφικής κλείδας των Dietz & Helversen (2004) και απελευθερώθηκαν επί τόπου.
Το δεύτερο επίπεδο μελέτης των Χειροπτέρων της Σκύρου είναι αυτό της ηχογράφησης και του προσδιορισμού των φωνών εντοπισμού που εκπέμπουν οι νυχτερίδες κατά την πτήση και αναζήτηση τροφής. Για το σκοπό αυτό πραγματοποιήθηκαν καταγραφές (μετά το ηλιοβασίλεμα) και αναλύσεις των υπερήχων των νυχτερίδων με τον εξοπλισμό που αναφέρθηκε παραπάνω σε διάφορες επιλεγμένες θέσεις της περιοχής σε όλη την έκταση του νησιού. Οι φωνές εντοπισμού προσδιορίστηκαν σε επίπεδο είδους με τη βοήθεια των σχετικών άρθρων των Russo and Jones (2002) και Papadatou et al. (2008), αλλά και δεδομένων που έχουν συλλεχθεί από την Κρήτη από τον γράφοντα (Γεωργιακάκης, 2009). Αρκετές ακολουθίες φωνών εντοπισμού αποδόθηκαν σε ομάδες ειδών (και όχι συγκεκριμένα είδη), λόγω επικάλυψης μερικών χαρακτηριστικών τους (ποσοτικές παράμετροι συχνοτήτων και χρόνου) στα είδη αυτά. Το πρόβλημα αυτό διογκώνεται από το γεγονός της γεωγραφικής διαφοροποίησης των φωνών εντοπισμού, το οποίο δυσχεραίνει τον προσδιορισμό των φωνών των νυχτερίδων μίας περιοχής με βάση τις γνώσεις μας από άλλες περιοχές. Για τους παραπάνω λόγους, μόνο το 70% των ακολουθιών φωνών που ηχογραφήθηκαν ήταν δυνατόν να αποδοθεί με σιγουριά σε συγκεκριμένα είδη. ΕΥΡΗΜΑΤΑ Κατά τις επισκέψεις στη Σκύρο που πραγματοποιήθηκαν στα πλαίσια του προγράμματος (αλλά και στην ερευνητική αποστολή που πραγματοποιήθηκε το 2010) εντοπίστηκαν τα είδη Rhinolophus ferrumequinum, Rhinolophus blasii, Rhinolophus hipposideros, Hypsugo savii, Pipistrellus kuhlii, P. pipistrellus, Myotis emarginatus και T. Teniotis. Τα είδη αυτά ηχογραφήθηκαν σε εννέα θέσεις αναζήτησης τροφής ή/και εντοπίστηκαν σε τέσσερα καταφύγια. Ενδεχομένως ηχογραφήθηκε και το Rhinolophus euryale και ένα τουλάχιστον είδος του γένους Plecotus, γεγονός που δεν ήταν δυνατόν να εξακριβωθεί λόγω της ομοιότητας των φωνών τους με αυτές των R. hipposideros και Myotis spp., αντίστοιχα. Στον Πίνακα 1 παρατίθενται τα ευρήματα των ηχογραφήσεων και παρατηρήσεων ανά θέση. Οι θέσεις όπου διερευνήθηκε η παρουσία χειροπτέρων απεικονίζονται στο χάρτη του Παραρτήματος.
Rhinolophus blasii Rhinolophus euryale Rhinolophus ferrumequinum Rhinolophus hipposideros Eptesicus serotinus Nyctalus sp. Hypsugo savii Pipistrellus kuhlii Miniopterus schreibersii Pipistrellus pipistrellus Myotis emarginatus Myotis sp. Plecotus sp. Tadarida teniotis Πίνακας 1. Τα είδη χειροπτέρων που εντοπίστηκαν στη Σκύρο, ανά κατηγορία δράσης και θέση. ΘΕΣΗ & ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ ΗΧΟΓΡΑΦΗΣΗ ΣΕ ΘΕΣΗ ΤΡΟΦΟΛΗΨΙΑΣ Κόχυλας, ΝΑ από το Νύφι (από επίσκεψη 2010) + + + Αγ. Αρτέμιος - Αχίλλι (από επίσκεψη 2010) +? + +? + Κόχυλας, Τουρκοκάναλο (από επίσκεψη 2010)?? + Οικισμός Πλατάνια (από επίσκεψη 2010) + +? + + Πηγή "Αναβάλσα" (και από επίσκεψη 2010) + + + Περιοχή Καλικρί + + + Περιοχή Αμπελώνα + +? + Περιοχή Φερέκαμπος +? + + Περιοχή Αντωνιού? + + +? Περιοχή Φτούλη Πέζα + Όρμος Παλαμαριού? + Περιοχή Καρεφλούς + + + Κηφισός ποτ. και πηγή Αναβάλσα + + +
Rhinolophus blasii Rhinolophus euryale Rhinolophus ferrumequinum Rhinolophus hipposideros Eptesicus serotinus Nyctalus sp. Hypsugo savii Pipistrellus kuhlii Miniopterus schreibersii Pipistrellus pipistrellus Myotis emarginatus Myotis sp. Plecotus sp. Tadarida teniotis ΘΕΣΗ & ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ ΕΝΤΟΠΙΣΜΟΣ ΣΕ ΚΑΤΑΦΥΓΙΟ Ορυχείο Ατσίτσας (και από επίσκεψη 2010) 65 + 2 + Στοά σε περιοχή Κουμάρι + Στοά σε περιοχή Παρασπήσι + Ορυχείο σε περιοχή Κουρουκλή Πριόνα +? + Επεξηγήσεις +: Επιβεβαιωμένη παρουσία?: Ενδεχόμενη παρουσία
ΣΥΝΟΨΗ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Μέχρι πρότινος ήταν γνωστή η παρουσία μόνο των ειδών Rhinolophus ferrumequinum και Eptesicus serotinus από τη Σκύρο (Pohle, 1953). Με αυτήν την αποστολή εντοπίστηκαν επτά ακόμα είδη, τα Rhinolophus blasii, Rhinolophus hipposideros, Hypsugo savii, Pipistrellus kuhlii, P. pipistrellus, Myotis emarginatus και T. Teniotis, ανεβάζοντας τον ελάχιστο αριθμό των ειδών του νησιού στα εννέα (Πίνακας 1 και ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ). Ο πραγματικός αριθμός των ειδών μπορεί να είναι ακόμα μεγαλύτερος, κρίνοντας από τις οικολογικές προτιμήσεις και την ευρύτερη κατανομή στον Ελλαδικό χώρο αρκετών ειδών από τα γένη Myotis και Plecotus, αλλά και του Miniopterus schreibersii (είδη σπηλαιόβια και σχετικά ξηρόφιλα). Πέντε τουλάχιστον είδη (Hypsugo savii, Pipistrellus kuhlii, Pipistrellus pipistrellus, Tadarida teniotis και τουλάχιστον ένα είδος του γένους Myotis) ηχογραφήθηκαν στον Κόχυλα. Η ασβεστολιθική σύστασή του προϊδεάζει για την παρουσία περισσοτέρων ειδών, όπως αυτά των γενών Rhinolophus, Myotis, Plecotus και Miniopterus τα οποία είναι σπηλαιόβια, αλλά εντοπίζονται με δυσκολία στις θέσεις αναζήτησης τροφής (έχουν ασθενείς φωνές, ο προσδιορισμός των οποίων είναι συχνά επισφαλής). Τα είδη Rhinolophus blasii & Myotis emarginatus φαίνεται να είναι τα αφθονότερα στη νησί, όπως μαρτυρά η μεγάλη συγκέντρωσή τους στο ορυχείο της Ατσίτσας, κατά την εποχή των γεννήσεων και της γαλουχίας (Μάιος Ιούλιος). Από την άλλη, τα είδη Hypsugo savii, Pipistrellus kuhlii & P. pipistrellus είναι τα πιο κοινά καθώς εντοπίστηκαν στο μεγαλύτερο αριθμό θέσεων. Σε αυτήν την αποστολή δεν ήταν δυνατή η εξερεύνηση αρκετών σπηλαίων και βαράθρων, για πρακτικούς λόγους, αυτό όμως θα πρέπει να αποτελέσει κύρια προτεραιότητα στο μέλλον. Τα σπήλαια όχι μόνο αποτελούν καταφύγια για αρκετά είδη Χειροπτέρων, αλλά και προστατεύονται από μόνα τους από την Ελληνική και Ευρωπαϊκή νομοθεσία (ν. 1650/1986 και κοινοτική οδηγία 92/43/EEC). Θα πρέπει δε να ληφθεί μέριμνα τόσο από τη Δημαρχία Σκύρου, όσο και από όλους τους άλλους αρμόδιους φορείς για την προστασία όλων των σπηλαίων και ορυχείων του νησιού, με ιδιαίτερη έμφαση σε αυτά που φιλοξενούν νυχτερίδες. Για το Ορυχείο στην Ατσίτσα συνίσταται ο έλεγχος των επισκέψεων με αποκατάσταση της κατεστραμμένης περίφραξης του ευρύτερου χώρου. Η παρουσία αιγοπροβάτων στα πρώτα μέτρα τα κάτω εισόδου (κεντρικός διάδρομος) δεν φαίνεται να αποτελεί παράγοντα όχλησης για τις νυχτερίδες, αντιθέτως μάλλον αποθαρρύνει τους επισκέπτες. Για την διατήρηση ή και βελτίωση της κατάστασης των νυχτερίδων της Σκύρου είναι αναγκαία και η προστασία των γέρικων δέντρων στις δασωμένες περιοχές (Ατσίτσα - Όλυμπος Φερέκαμπος), αλλά και η παροχή καθαρού γλυκού νερού σε ποτίστρες με επιφάνεια άνω του μισού τετραγωνικού μέτρου σε διάφορες θέσεις, από την οποία μπορούν να επωφεληθούν και άλλα είδη της άγριας πανίδας.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Γεωργιακάκης Π. 2009. Γεωγραφική και υψομετρική εξάπλωση, ακουστικός προσδιορισμός και οικολογία των χειροπτέρων της Κρήτης. Διδακτορική Διατριβή, Τμήμα Βιολογίας της Σχολής Θετικών και Τεχνολογικών Επιστημών, Πανεπιστημίου Κρήτης. Γεωργιακάκης Π. 2010. Αναφορά πεπραγμένων και ευρημάτων της χειροπτερολογικής αποστολής στη Σκύρο κατά τον Ιούλιο του 2010. Αναφορά προς την Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρία. Dietz C. and von Helversen O. 2004. Identification key to the bats of Europe. Electronic publication, 72 pp. Papadatou, E., Butlin R.K. and Altringham J.D. 2008. Identification of bat species in Greece from their echolocation calls. Acta Chiropterologica 10 (1): 127-143. Pohle H. 1953: Über Fledertiere von Kreta. Pp.: 14 20. In: Zimmermann K., Wettstein O. v., Siewert H. & Pohle H.: Die Wildsäuger von Kreta. Ztschr. Säugetierk. 17: 1 72. Russo D. and Jones G. 2002. Identification of twenty-two bat species (Mammalia: Chiroptera) from Italy by analysis of time-expanded recordings of echolocation calls. J. Zoology Lond. 258, 91-103.
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ. Οι νυχτερίδες της Σκύρου, το καθεστώς προστασίας τους και η κατανομή τους στο νησί. Είδος 92/43/EEC Bern Convention Bonn Convention Red List IUCN 2009 Ελληνικό Κόκκινο Βιβλίο 2009 Δασικός Κώδικας Π. Δ. 67/1981 Rhinolophus blasii Peters, 1866 Annex II, IV Annex II Appendix II LC NT ΝΑΙ ΝΑΙ 3 Rhinolophus ferrumequinum (Schreber, 1774) Annex II, IV Annex II Appendix II LC LC ΝΑΙ ΝΑΙ 1 Rhinolophus hipposideros (Bechstein, 1800) Annex II, IV Annex II Appendix II LC LC ΝΑΙ ΝΑΙ 3 Eptesicus serotinus (Schreber, 1774) Annex IV Annex II Appendix II LC LC 1 Hypsugo savii (Bonaparte, 1837) Annex IV Annex II Appendix II LC LC ΝΑΙ ΝΑΙ 2,3 Myotis spp. Annex *,IV Annex II Appendix II * * * * 2 Myotis emarginatus Annex II, IV Annex II Appendix II LC NT ΝΑΙ ΝΑΙ 3 Nyctalus spp. Annex IV Annex II Appendix II * * ΝΑΙ ΝΑΙ 4 Pipistrellus kuhlii (Kuhl, 1817) Annex IV Annex II Appendix II LC LC ΝΑΙ ΝΑΙ 2,3 Pipistrellus pipistrellus (Schreber, 1774) Annex IV Annex IIΙ Appendix II LC DD ΝΑΙ ΝΑΙ 2,3 Plecotus spp. Annex IV Annex II Appendix II LC * ΝΑΙ * 4 Miniopterus schreibersii (Kuhl, 1817) Annex II, IV Annex II Appendix II NT NT ΝΑΙ ΝΑΙ 4 Tadarida teniotis (Rafinesque, 1814) Annex IV Annex II Appendix II LC LC ΝΑΙ ΝΑΙ 2 Κατανομή Επεξηγήσεις EN: Endangered VU: Vulnerable LC: Least concern NT: Near threatened DD: Data deficient *: Το καθεστώς διαφέρει ανάλογα με το είδος 1: Βιβλιογραφική αναφορά (Pohle, 1953), χωρίς ακριβή τοποθεσία 2: Εντοπίστηκε στην περιοχή του Κόχυλα 3: Εντοπίστηκε εκτός της περιοχής του Κόχυλα 4: Ενδεχόμενη παρουσία στον Κόχυλα
Χάρτης της Σκύρου με τις θέσεις όπου διερευνήθηκε η παρουσία χειροπτέρων. Ανοικτοί κύκλοι: επισκέψεις 2011 & 2012, μαύροι κύκλοι: επίσκεψη 2010.