Ε. ΖΕΓΚΙΝΗΣ - Π. ΧΙΔΙΡΟΓΛΟΥ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ (TÜRKÇE DİLBİLGİSİ)

Ε. ΖΕΓΚΙΝΗΣ - Π. ΧΙΔΙΡΟΓΛΟΥ ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ (TÜRKÇE DİLBİLGİSİ) ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΒΑΝΙΑΣ Θεσσαλονίκη 1995

ISBN 960-288-033-3 1995 Εκδόσεις Βάνιας Ηλεκτρονική στοιχειοθεσία: Φράσις, Α. Κοπιδάκη Εκτύπωση: Νέα Φωτοστοιχειοθετική, Π. Γιαννούλης - Κ. Τσολερίδης Απαγορεύεται η ανατύπωση μέρους ή όλου του βιβλίου χωρίς την γραπτή άδεια του εκδότη.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελίδα ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ 11 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΦΘΟΓΓΟΑΟΓΙΚΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α' ΦΘΟΓΓΟΙ ΚΑΙ ΓΡΑΜΜΑΤΑ 15 Φωνήεντα και σύμφωνα 16 Διαίρεση των φωνηέντων 16 Διαίρεση των συμφώνων 19 Φωνηεντική αρμονία 20 Μεγάλη φωνηεντική αρμονία 20 Μικρή φωνηεντική αρμονία 24 Συνδετικά ευφωνικά γράμματα 26 Πάθη φθόγγων 27 Αποβολή 27 Αφαίρεση 29 Τροπή συμφώνων 29 Όμοια σύμφωνα 32 Γειτονικά σύμφωνα 34 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β' ΤΟΝΙΣΜΟΣ 37 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ' ΣΥΛΛΑΒΕΣ ΚΑΙ ΣΥΛΛΑΒΙΣΜΟΣ 41 Τα γράμματα των συλλαβών 41 Συλλαβισμός 41 Συμπροφορά 42

6 ΤΟΥΡΚΙΚΉ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΉ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ' ΡΙΖΑ, ΘΕΜΑ, ΚΑΤΑΛΗΞΕΙΣ 43 Ρίζα 43 Ριζικές λέξεις 44 Θέμα 45 Καταλήξεις 46 Παραγωγικές καταλήξεις 46 Κλιτικές καταλήξεις 47 Υποκοριστικές καταλήξεις 48 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε' ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ 49 Απλές λέξεις 49 Παράγωγες λέξεις 49 Σύνθετες λέξεις 51 Ορθογραφία των συνθέτων λέξεων 52 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ' ΣΗΜΑΣΙΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ 57 Ομώνυμες ή ομόηχες λέξεις 57 Συνώνυμες λέξεις 58 Ιστορική ανασκόπηση 58 Αντίθετες λέξεις 59 Λέξεις μεταφορικής σημασίας 59 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ ΤΥΠΟΛΟΓΙΚΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ' ΓΕΝΙΚΟΙ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΟΙ ΟΡΟΙ 63 Το γένος 63 Το άρθρο 65 Τα μέρη του λόγου 66 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η' ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ 67 Είδη των ουσιαστικών 67

ΠΊΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΌΜΕΝΩΝ Κύρια και κοινά ουσιαστικά 67 Συγκεκριμένα και αφηρημένα ουσιαστικά 68 Ουσιαστικά ενεργείας 68 Ουσιαστικά ιδιότητας ή ποιότητας 69 Ονοματοποιημένα ουσιαστικά 69 Αριθμός των ουσιαστικών 69 Πληθυντικός αριθμός των κοινών ουσιαστικών 69 Πληθυντικός αριθμός των κυρίων ονομάτων 70 Περιληπτικά ουσιαστικά 7 1 Σχηματισμός των ουσιαστικών 71 Απλά ουσιαστικά 71 Παράγωγα ουσιαστικά 71 Σύνθετα ουσιαστικά 7 3 Επαναληπτικά ουσιαστικά 7 5 Πτώσεις των ουσιαστικών Κλίση των ουσιαστικών 80 Χρήση των πτώσεων στα ουσιαστικά 81 Προσδιορισμοί ουσιαστικών 83 Κλίση των προσδιορισμών με ουσιαστικά 85 Ενισχυτικά ουσιαστικά 90 Υποκοριστικά ουσιαστικά 90 Αλλαγή γραμματικού είδους των ουσιαστικών 91 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Θ' ΕΠΙΘΕΤΑ 93 Είδη επιθέτων 93 Δεικτικά επίθετα 94 Αριθμητικά επίθετα 94 Αόριστα επίθετα 96 Ερωτηματικά επίθετα 97 Επίθετα φήμης, τίτλου, αξιώματος, προσφώνησης 98 Σχηματισμός των επιθέτων 99 Ενισχυτικά (μεγεθυντικά) επίθετα 102 Υποκοριστικά επίθετα 103 Επιθετικοί προσδιορισμοί 104 Βαθμοί επιθέτων 105 7 6

8 ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ Βαθμός της ισότητας 105 Συγκριτικός βαθμός 105 Υπερθετικός βαθμός 105 Αλλαγή γραμματικού είδους των επιθέτων 106 Ουσιαστικοποίηση των επιθέτων 106 Επίθετα σε θέση αντωνυμίας 107 Επίθετα σε θέση επιρρήματος 107 Επίθετα σε θέση βοηθητικού ρήματος 108 Κλίση των επιθέτων 108 ΚΕΦΑΛΑΙΟΙ' ΑΝΤΩΝΥΜΊΕΣ 109 Αντωνυμίες υπό μορφή λέξεων 109 Προσωπικές αντωνυμίες 109 Δεικτικές αντωνυμίες 112 Αόριστες αντωνυμίες 114 Ερωτηματικές αντωνυμίες 117 Αντωνυμίες υπό μορφή καταλήξεων 119 Κτητικές αντωνυμίες 119 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΑ' ΡΗΜΑΤΑ 123 Στοιχεία του σχηματισμού των ρημάτων 123 Απαρέμφατο 123 Χρόνοι των ρημάτων και σχηματισμός αυτών 125 Πρόσωπα, Προσωπικές καταλήξεις 127 Αριθμοί I 28 Ρηματικοί τύποι 129 Χρόνοι, έννοια και σχηματισμός 129 Α' αόριστος 129 Β' αόριστος Ενεστώτας 131 Μέλλων 133 Χρόνος διαρκείας 134 Εγκλίσεις, έννοια και σχηματισμός 135 Υποθετική έγκλιση 135 Έγκλιση επιθυμίας 136 Έγκλιση του πρακτέου ή του πρέποντος 137

ΠΊΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΌΜΕΝΩΝ Προστακτική έγκλιση 138 Αρνητικοί τύποι των ρημάτων 139 Ερωτηματικοί τύποι των ρημάτων 140 Έλξη ρηματικών τύπων 146 Μορφολογία των ρημάτων 147 Απλά ρήματα 147 Παράγωγα ρήματα 147 Σύνθετα ρήματα 148 Το ρήμα «είμαι» 151 Η κλίση του ρήματος «είμαι» 153 Βοηθητικά ρήματα 155 Καταχρηστικά βοηθητικά ρήματα 157 Διαθέσεις και φωνές των ρημάτων 159 Ενεργητικά ρήματα 160 Παθητικά ρήματα 161 Μέσα αυτοπαθή ρήματα 163 Αλληλοπαθή ρήματα 164 Μεταβατικά και αμετάβατα ρήματα 164 Μεταβατικά ρήματα 165 Αμετάβατα ρήματα 166 Μετατροπή των αμετάβατων ρημάτων σε μεταβατικά 168 Μεταβιβαστικά ρήματα 169 Μετοχές 170 Κατηγορίες μετοχών 171 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΒ' ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΑ 185 Χρονικά επιρρήματα 185 Τοπικά επιρρήματα 186 Ποσοτικά επιρρήματα 187 Τροπικά επιρρήματα 190 Δεικτικά επιρρήματα 192 Ερωτηματικά επιρρήματα 192 Γενικές παρατηρήσεις για τα επιρρήματα 193

10 ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΓ' ΠΡΟΘΕΣΕΙΣ 199 Σημασία και η χρήση των κυριότερων προθέσεων 201 Γενικές παρατηρήσεις για τις προθέσεις 205 Σύνταξη των προθέσεων 207 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΔ' ΣΥΝΔΕΣΜΟΙ 209 Σημασία και η χρήση των κυριοτέρων συνδέσμων 211 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΕ' ΕΠΙΦΩΝΗΜΑΤΑ 217 ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ ΣΥΝΤΑΞΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΣΤ' ΠΡΟΤΑΣΗ 223 Όροι της προτάσεως 223 Κατηγόρημα 224 Υποκείμενο 226 Αντικείμενο 230 Συμπληρώματα 232 Είδη των προτάσεων 235 Απλή πρόταση 236 Σύνθετη πρόταση 236 Επαυξημένη (μικτή) πρόταση 237 Συνδεδεμένες προτάσεις 237 Ανεξάρτητες διαδοχικές προτάσεις 237 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Τουρκοελληνική γραμματική ορολογία 241 Ελληνοτουρκική γραμματική ορολογία 253 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 263

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Είναι παλαιά η διαπίστωση, ότι στον ελληνικό χώρο μειονέκτησε η επίδοση ιτην Τουρκολογία και η εκμάθηση της τουρκικής γλώσσας. Τούτο οφείλεται ιτην προκατάληψη και επιφυλακτικότητα των Ελλήνων, που είχαν έναντι των χθρών του παρελθόντος, και στην συναισθηματική και κατ' επίφαση γνώση ους για τους Τούρκους, αλλά και στις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν κατά την κμάθηση της γλώσσας αυτής, μολονότι είναι χαρακτηριστική για την απλότητα,,ην ακρίβεια και τη λογικότητά της (δεν έχει π.χ. άρθρα, γένη και ανώμαλα ρήιατα). Οι δυσκολίες στην εκμάθησή της προέκυψαν από το γεγονός ότι δεν σχε-,ίζεται με την Ελληνική, διότι οι δευτερεύουσες προτάσεις αποδίδονται με ρημα- ;ικά επιρρήματα, το ρήμα τίθεται στο τέλος των προτάσεων, στην αμετάβλητη )ίζα μιας λέξεως προστίθενται ένα ή περισσότερα επιθήματα που διαφοροποι- >ύν την έννοιά της, ισχύουν οι κανόνες της φωνηεντικής αρμονίας και επιπλέον >ιότι χρησιμοποιήθηκε η αραβική γραφή, η οποία με τη διάδοση του Κορανίου caı την κατάκτηση αραβικών εδαφών από τους Οθωμανούς σχετίζεται λεξιλογιίώς με την Τουρκική. Η τουρκική γλώσσα ανήκει στον Αλταϊκό γλωσσικό κλάδο (γλώσσα των ιημερινών Τούρκων, των Οθωμανών, των Μογγόλων, των Τογκούζων, των Γουρκομάνων και τουρκογενών της Κεντρικής Ασίας). Οι γλώσσες των Φιλανδών, Ούγγρων, Ααπώνων και Σαμογετών συνιστούν επίσης άλλο γλωσσιco κλάδο, τον Ουραλικό. Και οι δύο αυτοί κλάδοι αποτελούν μία γλωσσική ηκογένεια, την Ουραλοαλταϊκή, ενώ περιοχές που κάλυψε η τουρκική γλώσσα (ατά την προϊσλαμική περίοδο είναι μέγα μέρος της Ασίας, η βορειοδυτική Κίνα (αι για μια ορισμένη περίοδο η Β. Αφρική, με λογοτεχνικά κείμενα, γραμμένα (ατά προσέγγιση από τον Η' αιώνα και εξής με συμβολικά ιερογλυφικά γράμιατα, χωρίς κοινά χαρακτηριστικά και με σαφώς αποκλίνοντα σημεία, που είναι 1 πιο παλαιά λαϊκιστική επιγραφική λογοτεχνία και η μεταγενέστερη, κυρίως )ρησκευτική, επηρεασμένη από το Μανιχαϊσμό, Βουδισμό και Νεστοριανισμό. Από τις πρόσφατες έρευνες της Τουρκολογίας προέκυψε πλούσιο υλικό γραιτών μνημείων της τουρκικής γλώσσας (Transkriptionsdenkmâler), μεταγραμμέ- /ης στην ελληνική, αρμενική, κυριλλική, συριακή, εβραϊκή, λατινική και γεωργιανή γραφή, δηλαδή άκρως ετερογενών τουρκικών γλωσσικών μνημείων, στα )ποία χρησιμοποιήθηκαν ξένα αλφάβητα από τον ΙΕ' αιώνα και εξής. Τα Οθωμανικά Τουρκικά της ισλαμικής περιόδου απετέλεσαν από το τέλος [ου ΙΔ' αιώνα και εξής φιλολογική γλώσσα, η οποία κατά την πάροδο τεσσάρων χιώνων εξελίχθηκε και διαδόθηκε παράλληλα με την πολιτική και πολιτιστική :ξέλιξη και επέκταση του Οθωμανικού κράτους. Δεν αντιπροσωπεύονται εν τούτοις από χαρακτηριστικά κλασικά έργα, τα οποία θα ηδύναντο να θεωρηθούν

12 ΤΟΥΡΚΙΚΉ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΉ πρότυπα ύφους, όπως π.χ. το Κοράνιο στα Αραβικά και το Şahname στα Περσικά. Ως κλασική Οθωμανική χαρακτηρίσθηκε γενικώς η γλώσσα των διαπρεπεστέρων Οθωμανών ποιητών του ΙΣΤ' και ΙΖ' αιώνα. Με βάση τα δεδομένα αυτά η τουρκική γλώσσα ονομάσθηκε από τους ειδικούς κατά καιρούς ως: Οθωμανο-Τουρκική (Osmanlıca-Türkçe, Osmanish- Turkish), Τουρκική (Turkish, Türkisch, Turkic, Turkique, Türkçe), Οθωμανική (Osmanlıca), Ρωμαιοτουρκική (Rumturkish), Τουρκική της Αυτοκρατορίας (Reichstürkisch), Τουρκική της νεότερης Τουρκίας (Türkeitürkisch), Παλαιοοθωμανική (Eski Osmanlıca, Old Ottoman, Vieux osmanlı), Τουρκική της αρχαίας Ανατολίας (Eski Anadolu Tlirkçesi, Old Anatolian Turkish, Altanatolisches Türkisch, Vieux turc anatolien ή Altrumtürkisch), ενώ στην περίπτωση της Τουρκικής του Αζερμπαϊτζάν ως Westoghusish ή Azeroosmanish. Η επίδραση της αραβικής και της περσικής στην τουρκική γλώσσα υπήρξε τόσο μεγάλη, ώστε μπορούμε να πούμε ότι τα φιλολογικά κείμενα της οθωμανικής περιόδου αποτελούνται κατά 50% και πλέον από αραβικές και περσικές λέξεις. Σ' αυτό συνετέλεσε η ακμή της περσικής φιλολογίας και γλώσσας, η καθιέρωσή της ως επίσημης γλώσσας του κράτους κατά την εποχή των Σελτζούκων (1326), η διάδοση του Κορανίου και η κατάκτηση των αραβοφώνων χωρών από τους Τούρκους από τον ΙΣΤ' αιώνα και εξής. Οι επιδράσεις αυτές διαμόρφωσαν μία φιλολογική γλώσσα των λογίων, που ήλθε σε αντίθεση προς τη γλώσσα του λαού (τη γνωστή ως Kaba Türkçe). Η δυσκολία της αραβικής γραφής και η έλλειψη σ' αυτήν φωνηέντων για την απόδοση της πλούσιας σε ευφώνους λέξεις τουρκικής γλώσσας αύξησαν το γλωσσικό χάσμα. Βασική δυσκολία απετέλεσαν τα δάνεια λέξεων της αραβικής στην τουρκική γλώσσα, τα οποία με την εναλλαγή και μετάθεση συμφώνων και φωνηέντων, κατά τους κανόνες της Αραβικής Γραμματικής, αποδίδουν διαφορετικές έννοιες. Με τα σύμφωνα s -1 - m (του αραβικού ρήματος σάλιμα) μπορούμε π.χ. να σχηματίσουμε τις λέξεις: σελάμ (χαιρετισμός, ασφάλεια, εγγύηση, ευχή υπέρ υγείας), σαλίμ (υγιής, ασφαλής), τεσλίμ (παράδοση), ισλάμ (αφοσίωση, αφιέρωση, ισλαμισμός), ισηλάμ (δεξίωση, αίτηση πληροφοριών), ιστίολάμ (καθυπόταξη), σάλιμ (ασφαλής), μονσάλιμ (ειρηνικός), μονσλίμ (Μουσουλμάνος) κ.λ.π. Η ανάγκη της απαλλαγής από τις δυσκολίες αυτές κατέστη επιτακτική κατά τα μέσα του ΙΘ' αιώνα (επίδραση της Γαλλικής, κυρίως, εισροή νέων τεχνικών όρων από τον εξελισσόμενο στην Ευρώπη τεχνικό πολιτισμό), γεγονός που οδήγησε τον Mustafa Kemal Paşa (από την 24.11.1934 κε. Kemal Atatürk) στην απόφαση να προβεί στην γλωσσική μεταρρύθμιση, αμέσως μετά την αγόρευσή του υπέρ του λατινικού αλφαβήτου την 21η Αυγούστου 1928 στην Κωνσταντινούπολη, οπότε με Νόμο πλέον την 1η Νοεμβρίου του ιδίου έτους καταργήθηκε η αραβική γραφή και η εντεταλμένη για τη γλώσσα επιτροπή (Dil Encümeni) επε- Βλ. για το σχετικό νομοθετικό διάταγμα: Oriente Modem ο, IX, 1929, σσ. 41 κ.ε. ως και τη μελέτη του Η. W. Duda, "Die neue Lateinschı ift in der Tiirkei", Orientalische Litemurzeitung, 1929, σσ. 441-453. Διεξοδικό έργο για την γλωσσική μεταρρύθμιση στην Τουρκία έκαμε ο Kari Steuervvald, Untersuchungen zur Tiirkischen Sprache der Gegemvaıt, Berlin 1963 (Μέρος A ), Berlin 1964 (Μέρος Β').

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ 13 ξεργάσθηκε και καθόρισε τους κανόνες της χρήσεώς του. Οι εφημερίδες άρχισαν την έχδοσή τους με το νέο αλφάβητο την 1η Δεκεμβρίου του έτους εκείνου και ακολούθησε η τετραμηνιαία εκπαίδευση των πολιτών (Millet Mektebleri)*. Ως ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα για τους Έλληνες τουρκομαθείς εκτιμούμε ότι θα εκληφθεί η συμπεριφορά της Τουρκικής Γλωσσικής Εταιρείας, η οποία, θέλοντας κατά τη δεκαετία του 1950 να δημιουργήσει κάποιες αρχές για την προσαρμογή στο τουρκικό γλωσσικό ιδίωμα των ξένων λέξεων, που είχαν ληφθεί από το διοικητικό σύστημα των Βυζαντινών, από την αλιεία, τη γεωργία, την κτηνοτροφία, τη χειροτεχνία, τους εμπορικούς, τους ιατρικούς και τους θεολογικούς όρους και είχαν υποστεί σταδιακή μορφολογική μεταβολή, θέσπισε τους κατωτέρω κανόνες, οι οποίοι είναι ευνοϊκοί για τη διατήρηση των αρχικών μορφών των ελληνικών λέξεων: α'. Ως αφετηρία για τη χρήση και προσαρμογή των ξένων λέξεων στο τουρκικό γλωσσικό ιδίωμα πρέπει να λαμβάνονται βασικώς υπόψη οι ελληνικές και λατινικές ρίζες των λέξεων αυτών, β. Πρέπει να χρησιμοποιούνται κατά το δυνατόν οι βραχύτερες μορφές των λέξεων. γ. Οι ξένες λέξεις δεν έρχονται σε σύγκρουση στους ορθογραφικούς κανόνες της Τουρκικής Γραμματικής, δ '. Οι λέξεις που εισήχθησαν στα Τουρκικά από ξένες γλώσσες δεν προσαρμόζονται υποχρεωτικά στους κανόνες της φωνηεντικής αρμονίας. Με βάση τους ανωτέρω κανόνες επέρχονται κάποιες ασήμαντες μορφολογικές μεταβολές, όπως π.χ. η αποβολή της καταλήξεως -ος των αρσενικών ουσιαστικών (αρχαιολόγος = arkeolog, γυναικολόγος = ginegolog, φιλόσοφος = filozof) ή η ανάπτυξη ενός φωνήεντος στις λέξεις με δύο αρκτικά σύμφωνα (στενογράφος = isten ograf, χριστιανός = hıristiyan) κ.ά.* Οι συντάκτες του ανά χείρας έργου, προσανατολισμένοι στην ανάγκη να ετοιμάσουν μία κατάλληλη για ελληνομαθείς Τουρκική Γραμματική, φρονούν ότι μ' αυτήν καλύπτουν ένα αισθητό κενό της Ελληνικής Τουρκολογίας και βοηθούν ιδιαιτέρως τους επιθυμούντες να εκμάθουν την τουρκική γλώσσα Έλληνες φοιτητές, δημοσιογράφους, πολιτικούς, διπλωμάτες, στρατιωτικούς, μεταφραστές, διερμηνείς και εμπόρους, ως και τους ερευνητές εκείνους, οι οποίοι θα ήθελαν, με βάση τα παρεχόμενα από την προκείμενη Γραμματική στοιχεία να κάνουν ευρύτερες σπουδές στην ιστορία, στη διαλεκτολογία, στην παλαιογραφία κ.λ.π. της γλώσσας αυτής**. Ευστράτιος Ζεγκίνης Παύλος Χιδίρογλου *. Βλ σχετικώς Παύλου Χιδίρογλου, Τουρκική Ελληνογραφία, Θεσσαλονίκη 1980, σ 50, όπου η σχετική βιβλιογραφία. * \ Βλ π.χ. για τα θέματα αυτά ορισμένα από τα σύγχρονα έργα των: Kari Η. Menges, The Turkish Laııguages and peoples An Introduction to Turkic Studies, Wiesbaden 1968. György Hazai, Kurze Einfıihrung in das Studium der Tiirkisheıı Sprache, Wiesbaden 1978. Jan Reychman/Ananiasz Zajaczkowski, Haııdbook of Ottoman Turkish Diplomatics, The Hague-Paris 1968. Παύλου Χιδίρογλου, Οθωμανικά έγγραφα της εν Κύπρω Μονής Κνκκον, Λευκωσία 1973.

w L i

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΦΘΟΓΓΟΛΟΓΙΚΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α' ΦΘΟΓΓΟΙ ΚΑΙ ΓΡΑΜΜΑΤΑ (Harfler) Η Τουρκική γλώσσα έχει 29 φθόγγους, δηλαδή 29 απλές φωνές με τις οποίες σχηματίζονται οι λέξεις. Οι φθόγγοι παριστάνονται με 29 αντίστοιχα γράμματα, τα οποία όλα μαζί αποτελούν το τουρκικό αλφάβητο (alfabe). Τα γράμματα του τουρκικού αλφαβήτου μαζί με τα ονόματά τους είναι τα ακόλουθα: κεφαλαία πεζά προφορά Α a a (a) Β b be (μπε) C c ce (τζιε) Ç Ç çe (τσιε) D d de (ντε) Ε e e (ε) F f fe (φε) G S ge (γκε) Ğ g yumuşak ge (γιουμουσιάκ γκε) Η h he (χε) I 1 ı (ι μουγγό) Ι i i (D J j je (ζιε) Κ k ke (κε) L 1 le (λε) Μ m me (με)

16 ΤΟΥΡΚΙΚΉ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΉ ιαλαία πεζά προφορά Ν n n (νε) Ο 0 0 (o, ω) Ö ö ö (eu = ιο) Ρ Ρ pe (πε) R r re (ρε) S s se (σε) şe (σΐ ) Τ t te (τε) U u u (ου) Ü ü ü (ιου) ν V ve (βε) Υ y ye (γιε) ζ z ze (ζε) Φωνήεντα και σύμφωνα (Sesli ve Sessiz Harfler) Από τα 29 γράμματα του τουρκικού αλφαβήτου τα 8 είναι φωνήεντα (sesli harfler ή ünlüler) και τα 21 είναι σύμφωνα (sessiz harfler ή ünsüzler). Α. Τα 8 φωνήεντα είναι τα εξής: a, e, ı, i, ο, ö, u, ü και προφέρονται κατά τον ακόλουθο τρόπο: a όπως το ελλην. α, π.χ. baba (μπαμπά = πατέρας), ada (αντά = νησί) e όπως το ελλην. ε, αι, π.χ. elma (ελμά = μήλο), dede (ντεντέ = παππούς) ι είναι μουγγό ι και προφέρεται όπως π.χ. στις λέξεις κιχ-μιχ (kıh-mıh) i όπως το ελλην. ι, η, κλπ., π.χ. iki (ικί = δύο), ίρ(ιπ = κλωστή, σχοινί) ο όπως το ελλην. ο, ω, π.χ. ot (οτ = χόρτο), on (ον= δέκα) ö όπως στα γαλλ. η δίφθογγος eu, π.χ. göz (γκιόζ = μάτι), göl (γκιόλ = λίμνη) u όπως στα ελλην. η δίφθογγος ου, π.χ. un (ονν= αλεύρι), tuz (τουζ = αλάτι) ü κλειστό ου (ιου) όπως στην γερμανική λέξη Fiihrer, π.χ. gül (γκιούλ = τριαντάφυλλο), süt (σιουτ = γάλα). Διαίρεση των φωνηέντων 1. Ως προς τη θέση που παίρνει η γλώσσα κατά την προφορά των φωνηέντων, αυτά διαιρούνται σε: οπίσθια (arka sesli harfler): a, ı, ο, u, και εμπρόσθια (ön sesli harfler): e, i, ö, ü.

ΦΩΝΗΕΝΤΑ ΚΑΙ ΣΥΜΦΩΝΑ 17 Κατά την προψορά των οπισθίων η γλώσσα συσπειρώνεται ελαφρά προς τα ιίσω. Ως προς τη φωνή τα οπίσθια φωνήεντα είναι περισσότερο αδρά σε σχέση με ία εμπρόσθια φωνήεντα, γι' αυτό και ονομάζονται χονδρόφωνα (kalın sesli harfler). Κατά την προφορά των εμπρόσθιων η γλώσσα απλώνεται ελαφρά προς τα εμπρός. Η φωνή τους σε σχέση με τα οπίσθια είναι απαλότερη, γι' αυτό και ονομάζονται λεπτόφωνα (ince sesli harfler). 2. Ως προς τη θέση που παίρνουν τα χείλη κατά την προφορά των φωνηέντων, αυτά διαιρούνται σε: μη στρογγυλά (düz sesli harfler): a, e, ı, i, και στρογγυλά (yuvarlak sesli harfler): o, ö, u, ü. Τα μη στρογγυλά προφέρονται με ελαφρά προέκταση των χειλέων προς ευθεία κατεύθυνση, ενώ κατά την προφορά των στρογγυλών τα χείλη παίρνουν κυκλικό σχήμα. 3. Ως προς τη θέση που παίρνει η κάτω σιαγόνα και το περισσότερο ή λιγότερο άνοιγμα που κάνει ο λάρυγγας κατά την προφορά των φωνηέντων, αυτά διαιρούνται σε: ευρύφωνα (geniş sesli harfler): a, e, o, ö, και στενόφωνα (dar sesli harfler): ı, i, u, ü. Τα ευρύφωνα έχουν παρατεταμένη φωνή και προφέρονται καθόν χρόνο ο λάρυγγας και η κάτω σιαγόνα ανοίγουν ελευθέρως. Τα στενόφωνα έχουν προφορά πιο σύντομη σε σχέση με τα ευρύφωνα και προφέρονται με ελαφρό άνοιγμα της κάτω σιαγόνας και με αισθητό στένωμα του λάρυγγα. Πίνακας φωνηέντων μη στρογγυλά στρογγυλά ευρύφωνα στενόφωνα ευρύφωνα στενόφωνα χονδρόφωνα a 1 0 u λεπτόφωνα e i 0 Ü Β. Τα 21 σύμφωνα είναι τα εξής: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, 1, m, n, p, r, s, ş, t, ν, y, z και προφέρονται κατά τον ακόλουθο τρόπο: b προφέρεται ως μπ, όπως στις λέξεις bu (μπου = αυτός), baba (μπαμπά = πατέρας) c προφέρεται ως τζ, όπως στις λέξεις caba (τζάμπα = χωρίς αντίκρυσμα), baca (μπατζά = καπνοδόχος)

18 ΤΟΥΡΚΙΚΉ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΉ ç προφέρεται ως τσ, όπως στις λέξεις aç (ατς = άνοιξε), çaba (τσαμπά = προσπάθεια) d προφέρεται ως ντ, όπως στις λέξεις dede (ντεντέ = παππούς), oda (οντά = δωμάτιο) f προφέρεται όπως το ελληνικό φ, π.χ. fıçı (φιτσί = βυτίο), efe (εφέ = εφές) g προφέρεται ως γκ ή γγ, όπως στις λέξεις gece (γκετζέ = βράδυ, νύχτα), Ege (Εγγέ = Αιγαίο) Όταν μετά το g ακολουθεί ένα από τα φωνήεντα ö, ü, τότε προφέρεται ωσάν να παρεμβάλλεται μεταξύ αυτού και του φωνήεντος ένα ανοιχτόφωνο ι, π.χ. göz (γκιόζ = μάτι), gül (γκιούλ = τριαντάφυλλο). Με τον ίδιο τρόπο προφέρεται και όταν ακολουθεί ένα από τα φωνήεντα a, u, που έχει πάνω του το επιμηκυντικό (uzatma işareti) ή διορθωτικό (düzeltme işareti) σύμβολο Λ (â, Û), όπως π.χ. gâh (γκιάχ = κάποτε), güya (γκίουγια = δήθεν). ğ προφέρεται όπως το ελληνικό γ στη λέξη γάλα. Το γράμμα ğ δεν τίθεται στην αρχή των τουρκικών λέξεων, αλλά μόνο στο μέσον ή στο τέλος, π.χ. ağaç (αγάτς = δέντρο), dağ (ντάγ = βουνό). Το γράμμα ğ όταν βρίσκεται μεταξύ δύο ομοίων φωνηέντων, τότε προφέρεται απαλά, όπως ağa (αγά = αγάς), değer (ντεγέρ = αξία). h προφέρεται όπως το ελληνικό χ, π.χ. bahçe (μπαχτσέ = κήπος), hece (χετζέ = συλλαβή) j προφέρεται ως ζ + ένα ανοιχτό φωνήεν όπως στην γαλλική λέξη journal k προφέρεται όπως το ελληνικό κ, π.χ. kabak (καμπάκ = κολοκύθι), kucak (κουτζάκ = αγκαλιά). Όταν μετά το k ακολουθεί ένα από τα φωνήεντα ö, ü, τότε προφέρεται απαλά, όπως στις λέξεις kör (κιόρ = τυφλός), kiil (κιούλ = στάχτη). Με τον ίδιο απαλό τρόπο προφέρεται και όταν ακολουθούν φωνήεντα που έχουν επάνω τους το σύμβολο Λ, π.χ. kâr (κιάρ = κέρδος), ενώ kar (καρ = χιόνι), yekûn (γεκιούν = άθροισμα). 1 προφέρεται όπως το ελληνικό λ, π.χ. leke (λεκέ = κηλίδα, ρύπος), leblebi (λεμπλεμπί = στραγάλι). Όταν μετά το 1 ακολουθεί ένα από τα φωνήεντα a, u που έχει επάνω του το σύμβολο Λ, τότε προφέρεται πιο απαλά, όπως π.χ. στις λέξεις lâle (λιαλέ = τουλίπα), malûm (μαλιούμ = γνωστό, κατανοητό). Αν μετά το 1 ακολουθεί ι που έχει επάνω του το σύμβολο Λ, τότε το μεν 1 προφέρεται κανονικά, το ι ως μακρό γιώτα, όπως π.χ. milî (μιλιί = εθνικό). Θα πρέπει όμως να σημειωθεί ότι τελευταίως επικρατεί η άποψη το σύμβολο Λ να μη χρησιμοποιείται στα φωνήεντα που ακολουθούν το 1 σε λέξεις προερχόμενες από δυτικές γλώσσες. Ωστόσο και στην περίπτωση αυτή το 1 προφέρεται απαλό (λια) ωσάν να επρόκειτο για 1 ακολουθούμενο από φωνήεν (a, u) που είχε το σύμβολο Λ, όπως π.χ. lahana (λάχανα = λάχανο), lamba (λάμπα = λάμπα). Για τη σωστή προφορά του 1 των περιπτώσεων αυτών, θα πρέπει να γνωρίζουμε τη σωστή προφορά των λέξεων δανείων, στις οποίες περιέχεται το 1. m προφέρεται όπως το ελληνικό μ, π.χ. melek (μελέκ = άγγελος), melodi (μελοντί = μελωδία)

ΦΩΝΗΕΝΤΑ ΚΑΙ ΣΥΜΦΩΝΑ 19 η προφέρεται όπως το ελληνικό ν, π.χ. nane (νανέ = δυόσμος, μέντα), niçin (νιτσίν = γιατί) p προφέρεται όπως το ελληνικό π, π.χ. pamuk (παμούκ = βαμβάκι), pencere (πέντζερε = παράθυρο) r προφέρεται όπως το ελληνικό ρ, π.χ. para (παρά = χρήμα), rakam (ρακάμ = αριθμός) s προφέρεται όπως το ελληνικό σ, π.χ. sabah (σαμπάχ = πρωί), sınıf (σινίφ = σχολική τάξη) ş προφέρεται ως παχύ σ, όπως το γαλλικό ch, π.χ. şeker (σεκέρ = ζάχαρη), Şekspir (Σαίκσπηρ) t προφέρεται όπως το ελληνικό τ, π.χ. tahta (ταχτά = σανίδι, ξύλο), telefon (τελεφών = τηλέφωνο) ν προφέρεται όπως το ελληνικό β, π.χ. vali (βαλί = νομάρχης), ve (βε = και) y προφέρεται όπως το ελληνικό γ, στη λέξη γένος, π.χ. yağmur (γιαγμούρ = βροχή), yaprak (γιαπράκ = φύλλο) ζ προφέρεται όπως το ελληνικό ζ, π.χ. zor (ζορ = δυσκολία), zaman (ζαμάν = χρόνος) Διαίρεση των συμφώνων 1. Ως προς το φωνητικό όργανο με το οποίο προφέρονται τα σύμφωνα διακρίνονται σε: α. χειλικά (dudak sessiz harfleri): b, f, m, p, v. β. οδοντικά (diş sessiz harfleri): c, ç, d, j, s, ş, t, z. γ. γλωσσικά (dil sessiz harfleri): 1, n, r. δ. ουρανικά (damak sessiz harfleri): g, ğ, k, y. ε. λαρυγγόφωνα (gırtlak sessiz harfleri): h. 2. Ως προς τη διάρκεια της φωνής τους τα σύμφωνα διαιρούνται σε: α. εξακολουθητικά (sürekli sessiz harfler): f, ğ, h, j, 1, m, n, r, s, ş, v, y, z. β. στιγμιαία (süreksiz sessiz harfler): b, c, ç, d, g, k, p, t. 3. Ως προς το ποιόν της πνοής, η οποία τα συνοδεύει κατά την προφορά χους διαιρούνται σε: α. ηχηρά ή μαλακά (yumuşak sessiz harfler): b, c, d, g, ğ, j, 1, m, n, r, v, y, z. β. άηχα ή σκληρά (sert sessiz harfler): ç, f, h, k, p, s, ş, t.

20 ΤΟΥΡΚΙΚΉ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΉ ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΜΦΩΝΩΝ χειλικά οδοντικά γλωσσικά ουρανικά λαρυγγόφωνα άηχα f Ρ s,ş ç,t k h ηχηρά m,ν b c, d 1, n, r δ εξακ. στιγμ. εξακ. στιγμ. εξακ. στιγμ. εξακ. στιγμ. εξακ. Φωνηεντική αρμονία (Ses Uyumu ή Ünlü Uyumu) Ένα από τα πιο σημαντικά γνωρίσματα της τουρκικής γλώσσας είναι ότι όλα τα φωνήεντα μιας λέξεως έχουν μεταξύ τους ευφωνική διάρθρωση. Το φαινόμενο αυτό, το οποίο λέγεται φωνηεντική αρμονία, οφείλεται στο γεγονός ότι τα φωνήεντα της λέξεως είναι ομόηχα και ανήκουν στην ίδια ομάδα φωνηέντων. Π.χ. στη λέξη deniz, τα φωνήεντα e, i είναι της ομάδας των εμπρόσθιων (λεπτοφώνων), στη λέξη okul, τα φωνήεντα ο, u είναι της ομάδας των οπισθίων (χονδροφώνων). Επίσης παρατηρούμε ότι τα φωνήεντα του πρώτου παραδείγματος e, i ανήκουν στην ομάδα των μη στρογγυλών, ενώ του δευτέρου παραδείγματος ο, u στην ομάδα των στρογγυλών. Όταν η ευφωνία στηρίζεται στην φωνηεντική διάρθρωση των φωνηέντων της α' και β' ομάδας (εμπρόσθιων ή λεπτοφώνων, οπισθίων ή χονδροφώνων), τότε λέγεται μεγάλη φωνηεντική αρμονία (büyük ses uyumu). Ενώ όταν στηρίζεται στην φωνηεντική διάρθρωση των φωνηέντων της γ' και δ' ομάδας (μη στρογγυλών, στρογγυλών), τότε λέγεται μικρή φωνηεντική αρμονία (küçük ses uyumu). Α. Μεγάλη φωνηεντική αρμονία (Büyük Ses Uyumu) Αν προσέξουμε τις λέξεις: çiçek λουλούδι sevgi αγάπη seçim εκλογή gözler μάτια kuşlar πουλιά kapılar πόρτες orman δάσος βλέπουμε ότι τα φωνήεντα της κάθε μιας από αυτές είναι ή μόνο εμπρόσθια (λεπτόφωνα) ή μόνο οπίσθια (χονδρόφωνα). Όταν τα φωνήεντα μιας λέξεως είναι όλα εμπρόσθια ή όλα οπίσθια, τότε λέμε ότι για τη λέξη αυτή ισχύει η μεγάλη φωνηεντική αρμονία.

ΦΩΝΗΕΝΤΑ ΚΑΙ ΣΥΜΦΩΝΑ 21 Κανόνας: Αν στην πρώτη συλλαβή μιας λέξεως υπάρχει εμπρόσθιο φωνήεν, τότε και στις υπόλοιπες συλλαβές της λέξεως αυτής τα φωνήεντα θα είναι εμπρόσθια. Αν πάλι στην πρώτη συλλαβή μιας λέξεως υπάρχει οπίσθιο φωνήεν, τότε και στις υπόλοιπες συλλαβές της λέξεως αυτής τα φωνήεντα θα είναι οπίσθια. Ο κανόνας αυτός ισχύει και για τα φωνήεντα των καταλήξεων. Όταν δηλαδή πρόκειται να προστεθεί στο τέλος της αρχικής λέξεως μια κατάληξη, τότε το φωνήεν της καταλήξεως αυτής θα πρέπει να ανήκει στην ίδια ομάδα φωνηέντων, που ανήκει το φωνήεν της τελευταίας συλλαβής της αρχικής λέξεως, π.χ.: demir σίδερο demir -ci σιδεράς demir -ci -1er σιδεράδες gemi καράβι gemi -1er καράβια gemi -ci ναυτικός gemi -ci -1er ναυτικοί oda δωμάτιο oda -1ar δωμάτια oda -cı καμαριέρης bulut σύννεφο bulut -lu συννεφιασμένος bulut -1ar -dan από τα σύννεφα çocuk παιδί çocuk -1ar -dan από τα παιδιά iste -dim ζήτησα otur -dum κάθισα yaz -dım έγραψα onlar αυτοί onlar -ı αυτούς onlar -dan από αυτούς Από τον κανόνα της μεγάλης φωνηεντικής αρμονίας εξαιρούνται οι παρακάτω κατηγορίες λέξεων και καταλήξεις: α. Σύνθετες λέξεις, π.χ.: imambayıldı çalçene kuşyemi pisboğaz Karadeniz είδος φαγητού (με μελιτζάνες) φλύαρος καναρόσπορος λαίμαργος Μαύρη Θάλασσα β. Τουρκικές λέξεις που η μία τουλάχιστον συλλαβή τους έχει υποστεί αλλαγή εξαιτίας των ασκηθεισών πιέσεων κυρίως στο γλωσσικό ιδίωμα της περιοχής Κωνσταντινουπόλεως, το οποίο αποτελεί τη βάση του φωνηεντικού μηχανισμού της τουρκικής γλώσσας, π.χ.:

22 ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ elma μήλο προέρχεται από τη λέξη alma anne μητέρα προέρχεται από τη λέξη ana kardeş αδελφός, ή προέρχεται από τη λέξη kardaş (karındaş) hangi ποιος προέρχεται από τη λέξη hangi dahi ακόμη προέρχεται από τη λέξη dakı hani ακόμη και προέρχεται από τη λέξη hanı haydi εμπρός, ας προέρχεται από τη λέξη haydi şişman χονδρός, παχύς προέρχεται από τη λέξη şişmen inanmak πιστεύω (απρμφ.) προέρχεται από τη λέξη inanmak Οι λέξεις δάνεια: Οι ξένες λέξεις που χρησιμοποιούνται στην τουρκική γλώσσα δεν υπάγονται στον κανόνα της μεγάλης φωνηεντικής αρμονίας, π.χ.: kitap βιβλίο (αραβική) kalem μολύβι (εξαραβισμένη ελληνική) merhamet ευσπλαχνία (αραβική) tiyatro θέατρο (ελληνική) fidan φυτό (ελληνική) hıristiyan χριστιανός (ελληνική) liman λιμάνι (ελληνική) diploma δίπλωμα (ελληνική) gazete εφημερίδα (γαλλική) Υπάρχουν όμως και ξένες λέξεις που από μόνες τους εμπίπτουν στον κανόνα της μεγάλης φωνηεντικής αρμονίας, όπως είναι οι παρακάτω: gargara γαργάρα (ελληνική) horyat χωριάτης (ελληνική) και άλλες που προσαρμόστηκαν στον κανόνα αυτό, όπως είναι οι λέξεις: ayazma αγίασμα (ελληνική) defne δάφνη (ελληνική) demet δεμάτι (ελληνική) fındık φουντούκι (ελληνική) kiremit κεραμίδι (ελληνική) sınır σύνορο (ελληνική) düzine δωδεκάδα (ιταλική) Στις λέξεις που δεν εφαρμόζεται ο κανόνας της μεγάλης φωνηεντικής αρμονίας, εφόσον προστίθεται κατάληξη, το φωνήεν της καταλήξεως αυτής συνήθως ακολουθεί τον κανόνα και εναρμονίζεται με το φωνήεν της τελευταίας συλλαβής, π.χ.: merhamet -li εύσπλαχνός kitap -çı βιβλιοπώλης liman -lar λιμάνια fidan -lar φυτά

ΦΩΝΗΕΝΤΑ ΚΑΙ ΣΥΜΦΩΝΑ 23 δ. Υπάρχουν ορισμένες καταλήξεις των οποίων τα φωνήεντα δεν εναρμονίζονται φωνητικά με τα φωνήεντα της αρχικής λέξεως στην οποία προστίθενται. Οι καταλήξεις αυτές είναι: 1. Η χρονική κατάληξη της οριστικής ενεστώτος -() yor: gel -(i)yor έρχεται sev -(i)yor αγαπά kes -(i)yor κόβει giil -(ii)yor γελά Οι καταλήξεις πληθυντικού και οι προσωπικές καταλήξεις που ακολουθούν μετά τη χρονική κατάληξη -yor προσαρμόζονται φωνητικά με αυτή: geliyor -lar έρχονται geliyor -um έρχομαι seviyor -um αγαπώ kesiyor -sun κόβεις gülüyor -sunuz γελάτε 2. Η επιρρηματική κατάληξη -ken. Η κατάληξη -ken προέκυψε από τη μετοχή iken (όντας) του ρήματος imek (είμαι), το οποίο όμως σήμερα δεν χρησιμοποιείται με τη μορφή αυτή. Οι λέξεις που σχηματίζονται με την κατάληξη -ken έχουν συνήθως επιρρηματική σημασία και αποτελούν επιρρηματικές μετοχές (ulaçlar) που φανερώνουν χρόνο ή τρόπο. Για τις επιρρηματικές μετοχές που σχηματίζονται με την κατάληξη -ken βλ. σ. 179. Παραδείγματα: yazar -ken την ώρα που έγραφα ή καθώς έγραφα yazmış -ken καθώς είχα γράψει oturur -ken την ώρα που καθόταν ή καθώς καθόταν oturmuş -ken καθώς είχε καθίσει bakar -ken την ώρα που κοίταξε ή καθώς κοίταξε küçük -ken όταν ήταν μικρός Σε ορισμένες περιπτώσεις οι μετοχές που σχηματίζονται με την κατάληξη -ken χρησιμεύουν για να συνδέσουν δύο όρους της προτάσεως ή δύο προτάσεις. Στην περίπτωση αυτή χαρακτηρίζονται ως ρηματικοί σύνδεσμοι (bağ fiil ή ulaç). Βλ. το είδος των μετοχών αυτών στη σ. 178 κ.ε. 3. Η κατάληξη -ki ή deki. Η κατάληξη -ki ή -deki χρησιμοποιείται στις εξής δύο διαφορετικές περιπτώσεις: (α) Προστιθέμενη σε λέξεις που δηλώνουν χρόνο ή τόπο σχηματίζει επίθετα με χρονική ή τοπική σημασία, καθώς και αντωνυμίες με κλητική σημασία, π.χ.: yarın -ki αυριανός akşam -ki βραδινός buyıl -ki φετινός yukarı -daki το άνω, το ανωτέρω onların -ki δικό τους (β) Η κατάληξη -ki χρησιμεύει επίσης για το σχηματισμό κτητικών αντωνυμιών, π.χ.:

24 ΤΟΥΡΚΙΚΉ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΉ onun -ki το δικό του Hasan 'm -ki του Χασάν (αυτό που ανήκει στον Χασάν) okulun -ki του σχολείου (αυτό που ανήκει στο σχολείο) babamın -ki του πατέρα μου (αυτό που ανήκει στον πατέρα μου) kuzuların -ki των αρνιών (αυτό που ανήκει ή αναφέρεται στα αρνιά) Στις παραπάνω περιπτώσεις η κατάληξη -ki δεν εναρμονίζεται φωνητικά με τη λέξη στην οποία επισυνάπτεται. Όταν όμως μετά την κατάληξη -ki ακολουθεί κατάληξη πληθυντικού (-ler, lar) και μετά από αυτήν πτωτική κατάληξη, τότε όλες αυτές οι καταλήξεις εναρμονίζονται φωνητικά με την κατάληξη -ki, π.χ.: onunki -ler -den από τα δικά του komşunun -ki -ler τα (πράγματα...) του γείτονα Yunanlıların -kinden από εκείνα των Ελλήνων 4. Η κατάληξη -leyin Με την κατάληξη αυτή σχηματίζονται χρονικά επιρρήματα, π.χ.: sabah -leyin το πρωί (το πρωινό διάστημα) akşam -leyin το βράδυ (το βραδινό διάστημα) 5. Η κατάληξη -(i)mtırak Με την κατάληξη αυτή σχηματίζονται υποκοριστικά των επιθέτων, π.χ.: ekşi -mtırak λίγο ξινό yeşil -imtırak λίγο πράσινο Εκτός από τις παραπάνω περιπτώσεις, κατά τις οποίες τα φωνήεντα των καταλήξεων δεν εναρμονίζονται φωνητικά με τα φωνήεντα της πρωτοτύπου λέξεως, το φαινόμενο της δυσαρμονίας φωνηέντων, μεταξύ καταλήξεως και πρωτοτύπου λέξεως, παρατηρείται και σε λιγοστές λέξεις δάνεια. Αυτό συμβαίνει στις λέξεις, στις οποίες τα φωνήεντα είναι μεν χονδρόφωνα, προφέρονται όμως ως λεπτόφωνα, επειδή και στη γλώσσα από την οποίαν πέρασαν στην τουρκική προφέρονται ως λεπτόφωνα. Οι λέξεις αυτές προέρχονται κυρίως από την αραβική και την περσική, π.χ.: saat ώρα saat -ler ώρες harf γράμμα (αλφαβήτου) harf-ler γράμματα harp πόλεμος harp -ler πόλεμοι hakikat πραγματικότητα hakikat -ler πραγματικότητες dikkat προσοχή dikkat -li προσεκτικός Β. Μικρή φωνηεντική αρμονία (Küçük Ses Uyumu) Αν προσέξουμε τις λέξεις: balık yarın sıcak ince delik ψάρι αύριο ζεστό λεπτό τρύπα