Η ιστορία της Θεσσαλονίκης μέσα από τα ιστορικά της μνημεία - Η Ροτόντα

4 Ο ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΧΑΡΙΛΑΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Σχολ. Έτος 2013-14 Η ιστορία της Θεσσαλονίκης μέσα από τα ιστορικά της μνημεία - Η Ροτόντα Εργασία στο Μάθημα της Γλωσσικής Διδασκαλίας Αλσιμπάνι-Λαγοπόδης Νεζάρ-Λάμπρος Τάξη Α 1 Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Ναουμίδου Μαρία ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, ΜΑΪΟΣ 2014

[2] Αφιερώνεται σε όλους τους επώνυμους και ανώνυμους τεχνίτες και καλλιτέχνες που με τα δημιουργήματά τους πρόσθεσαν ο καθένας και από ένα πολύτιμο πετράδι στο στέμμα της Νύμφης του Θερμαϊκού

[3] Πρόλογος-Ευχαριστίες Η εργασία αυτή πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια του μαθήματος της Γλωσσικής Διδασκαλίας. Αποτελείται από δύο μέρη. Στο πρώτο, το εισαγωγικό, γίνεται μία περιληπτική παρουσίαση της ιστορίας της Θεσσαλονίκης από τα αρχαία χρόνια μέχρι σήμερα. Ταυτόχρονα γίνεται και αναφορά στα σπουδαιότερα ιστορικά κτίσματα που έχουν διαμορφώσει το πρόσωπο της πόλης ανά τους αιώνες. Στο δεύτερο μέρος παρουσιάζεται με λεπτομερή και αναλυτικό τρόπο το μνημείο της Ροτόντας, το παλαιότερο καλοδιατηρημένο ιστορικό κτίσμα της Θεσσαλονίκης. Για τη συγγραφή της εργασίας χρησιμοποιήθηκαν βιβλιογραφικές αναφορές και πληροφορίες από διαδικτυακούς τόπους που αναφέρονται στη βιβλιογραφία. Στην ολοκληρωμένη αντίληψη και γνωριμία του μνημείου έπαιξαν καθοριστικό ρόλο οι προσωπικές επισκέψεις μου στο χώρο του μνημείου και η εξέταση των χαρακτηριστικών του επί τόπου. Στην τελική διαμόρφωση της εργασίας συντέλεσαν αποφασιστικά συζητήσεις και πληροφορίες από πρόσωπα που αναφέρονται παρακάτω. Η εργασία αυτή γράφτηκε ύστερα από ανάθεση της καθηγήτριας του μαθήματος της Γλωσσικής Διδασκαλίας κυρίας Ναουμίδου Μαρίας, φιλολόγου και Διευθύντριας του 4 ου Γυμνασίου Χαριλάου. Εκφράζω θερμές ευχαριστίες στην κυρία Ναουμίδου για την ευκαιρία που μου έδωσε να γνωρίσω περισσότερο την ιστορία της Θεσσαλονίκης και τα μνημεία της μέσα από αυτή την εργασία, αλλά κυρίως για τη συγκίνηση που μου προκάλεσε η ενασχόληση αυτή. Επίσης εκφράζω τις ευχαριστίες μου στους υπαλλήλους της βιβλιοθήκης Χαριλάου και Κεντρικής Βιβλιοθήκης του Δήμου Θεσσαλονίκης για τη βοήθειά τους στην ανεύρεση του βιβλιογραφικού υλικού. Ευχαριστώ πολύ τον καλοσυνάτο φύλακα της Ροτόντας που με μεγάλη μετριοφροσύνη με παρακάλεσε να μην αναφέρω το δικό του όνομα εδώ. Χωρίς τη δική του προθυμία πολλά ερωτήματα σχετικά με διάφορα αντικείμενα στο χώρο της Ροτόντας θα μου είχαν μείνει αναπάντητα. Επίσης μου παρείχε πληροφορίες για τη σημερινή χρήση του μνημείου ως μουσείου και ως εκκλησίας. Ακόμα ευχαριστώ την οικογένεια του φίλου μου Σαμουήλ Μόσιου που μου παρείχε πληροφορίες για την πιθανή προέλευση των Εβραϊκών μαρμάρινων επιγραφών

[4] στον περίβολο της Ροτόντας. Ευχαριστώ τη μητέρα μου που με συνόδεψε στην κεντρική βιβλιοθήκη του Δήμου Θεσσαλονίκης και στη Ροτόντα συμμετέχοντας στον ενθουσιασμό μου. Τέλος, ευχαριστώ πολύ την αδερφή μου Αζάρ που παρά τις υποχρεώσεις της ως μαθήτριας Λυκείου αφιέρωσε από τον πολύτιμο χρόνο της για να διορθώσει συντακτικά και φραστικά μου λάθη ώστε η τελική εμφάνιση της εργασίας μου να είναι όσο το δυνατό καλύτερη.

[5] Περιεχόμενα Σελ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ-ΣΥΝΤΟΜΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΣΤΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΕΡΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΤΗΣ ΜΝΗΜΕΙΑ.6 1.1. Η θέση και η κτίση της Θεσσαλονίκης 6 1.2. Η Προϊστορία της Θεσσαλονίκης 7 1.3. Η περιοχή κατά τους Ιστορικούς χρόνους 8 1.4. Η Θεσσαλονίκη κατά την Ελληνιστική εποχή.8 1.5. Η Ρωμαϊκή εποχή και η πρωτοχριστιανική εποχή.9 1.6. Τα Βυζαντινά χρόνια.12 1.7. Η εποχή της Τουρκοκρατίας 13 1.8. Η Θεσσαλονίκη στους Νεώτερους χρόνους μέχρι σήμερα.15 2. Η ΡΟΤΟΝΤΑ-ΙΣΤΟΡΙΑ, ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΟΥ ΜΝΗΜΕΙΟΥ 18 2.1. Η ιστορία του μνημείου.18 2.2. Η αρχιτεκτονική του μνημείου..21 2.3. Η διακόσμηση της Ροτόντας 24 2.4. Σύγκριση της Ροτόντας με άλλα μνημεία και αξιολόγηση του μνημείου.26 2.5. Η Ροτόντα στο μέλλον.27 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ..30 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΕΣ 48 ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΕΙΚΟΝΩΝ 48 ΚΡΙΤΙΚΟ ΥΠΟΜΝΗΜΑ.49

[6] 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ-ΣΥΝΤΟΜΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΣΤΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΕΡΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΤΗΣ ΜΝΗΜΕΙΑ 1.1. Η θέση και η κτίση της Θεσσαλονίκης Η Θεσσαλονίκη χτίστηκε σε μία θέση-κλειδί της Μακεδονίας αλλά και της Βαλκανικής χερσονήσου, που καθόρισε σε μεγάλο βαθμό την ιστορική της πορεία. Πουθενά αλλού τριγύρω δεν υπάρχει παρόμοια γεωπολιτική θέση. Μπροστά της απλώνεται η χρυσοφόρος θάλασσα, τα νώτα της προστατεύει ο Χορτιάτης- ο Κισσός των αρχαίων- ενώ πολύ κοντά της απλώνεται καρπερή πεδιάδα με ποτάμια και βουνά θεών στεφανώνουν τον ορίζοντά της. Είναι η αρχαία Κάτω ή Παρά θάλατταν Μακεδονία. Η περιοχή του μυχού του Θερμαϊκού κόλπου της παρείχε από γενέσεώς της τη δυνατότητα να αναπτύξει σε πολύ μεγάλο βαθμό το εμπόριο μεταξύ ενδοχώρας και θάλασσας. Επιπλέον ο πρόβουνος του Χορτιάτη της παρείχε ένα πολύ καλό αραξοβόλι. Η αναγκαιότητα της κτίσης της Θεσσαλονίκης προκύπτει μετά τις κατακτήσεις του Μ. Αλεξάνδρου όπου μια αναταραχή πλημυρίζει την ανθρωπότητα. Το εμπόριο αναπτύσσεται, κόσμοι και ιδέες μεταδίδονται, ο ρυθμός της ζωής και της επιστήμης επιταχύνεται, νέες χώρες και νέα είδη φυτών και ζώων ανακαλύπτονται, νέοι πολιτισμοί αναδεικνύονται. Η Μακεδονία καθώς παρουσιάζει μια τεράστια ενδοχώρα επιζητεί μια ομαλή διέξοδο προς τη θάλασσα, ώστε να διευκολύνεται το εμπόριο και η επαφή της με τις κτήσεις του Αλεξάνδρου. Γι αυτό έπρεπε να βρεθεί το κατάλληλο σημείο ένωσης για τις εισαγωγές και τις εξαγωγές των προϊόντων και των αγαθών. Έτσι στις αρχές της Ελληνιστικής περιόδου κτίζεται η πόλη της Θεσσαλονίκης, μεταξύ του 316 και 315 π.χ. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Στράβωνα, ο βασιλιάς της Κάσσανδρος την ονομάζει έτσι προς τιμήν της γυναίκας του και ετεροθαλούς αδελφής του Μ. Αλεξάνδρου, Θεσσαλονίκης. Η λαμπρή θέση της Θεσσαλονίκης οδήγησε στη μεγάλη εξέλιξη και ανάπτυξή της στο διάβα των αιώνων.

[7] 1.2. Η Προϊστορία της Θεσσαλονίκης Η παρουσία του ανθρώπου στην ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης είναι έντονη από τα προϊστορικά χρόνια. Ο προϊστορικός οικισμός που ανασκάφτηκε κατά τη θεμελίωση του Βελλίδειου Συνεδριακού Κέντρου χρονολογείται στην αρχή της 6 ης χιλιετίας π.χ. Νεολιθικοί οικισμοί επίσης έχουν βρεθεί και στη Σταυρούπολη, στην Πυλαία, στο Σέδες (σημερινή Θέρμη) και σε πολλά άλλα σημεία του νομού. Στην εποχή του Χαλκού από τις αρχές της 3 ης χιλιετίας π.χ. υπήρχαν στην περιοχή της Θεσσαλονίκης ανθρώπινες εγκαταστάσεις επάνω σε τεχνητούς λόφους (τούμπες), αραιοί οικισμοί που πλήθαιναν με τους αιώνες. Αυτό συμπεραίνεται μέσα από τα αρχαία κείμενα, τις επιγραφές που διασώθηκαν και από διάφορα ιστορικά τεκμήρια 1. Είναι χαρακτηριστικό ότι όλοι οι οικισμοί που έχουν βρεθεί στη σημερινή Θεσσαλονίκη σε Βελλίδειο, Τούμπα, Πυλαία, Μίκρα, Σταυρούπολη, Πολίχνη, Θέρμη και Πεύκα είναι εκτός των τειχών της αρχαίας πόλης, πράγμα που δικαιολογείται από τη συνεχή κατοίκιση στον ίδιο χώρο της πόλης για χιλιετίες και την ανοικοδόμηση στα ίδια μέρη ύστερα από κάθε φυσική φθορά του χρόνου ή ύστερα από κάθε καταστροφή από πυρκαγιά, σεισμό ή επιδρομή 2. Μέχρι την εποχή του Χαλκού η περιοχή κατοικείται από Πελασγούς και αποκαλείται από τους νότιους έλληνες Θράκη. Γύρω στο 3000 π.χ εμφανίζονται από την κοιλάδα του Αξιού τα πρώτα ελληνικά φύλλα. Οι Μακεδνοί οι πρόγονοι των Δωριέων και των Μακεδόνων, των μετέπειτα κυρίαρχων της περιοχής ήταν εγκατεστημένοι δυτικότερα και στην περιοχή της Πιερίας, έχοντας μεταναστεύσει από την Πίνδο. 1 Βακαλόπουλος Α. Ε. 1997. Ιστορία της Θεσσαλονίκης 316 π.χ.-1983. Εκδόσεις Αδελφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, σελ. 19-20. 2 Δήμος Θεσσαλονίκης 2002. Θεσσαλονίκη. Ιστορία της πόλης και του Δήμου. Ν. Εκδόσεις Αλέξανδρος, Θεσσαλονίκη, σελ. 175.

[8] 1.3. Η περιοχή κατά τους ιστορικούς χρόνους Η ιστορία των Μακεδόνων στη Μακεδονία ξεκινά κατά το 700 π.χ. στην Ορεστίδα (σημερινή Δυτική Μακεδονία). Μέσα στον 7 ο αι. κυριεύουν τις Αιγές (Βεργίνα) και τις κάνουν πρωτεύουσά τους. Η Μακεδονική επέκταση προς τα ανατολικά συντελείται μετά το 568 π.χ., όπου φτάνουν μέχρι τα όρια της σημερινής Χαλκιδικής. Η κυριαρχία τους επεκτάθηκε περισσότερο στην αρχή του 5 ου αι. π.χ. Από την εποχή εκείνη χρονολογούνται ο ναός της Θέρμης και οι τάφοι της Σίνδου. Το 413 π.χ. ο βασιλιάς Αρχέλαος μεταφέρει την πρωτεύουσα από τις Αιγές στην Πέλλα εγκαινιάζοντας το «χρυσό αιώνα» της Μακεδονίας. Το 359 π.χ. βασιλιάς των Μακεδόνων γίνεται ο Φίλιππος ο οποίος φιλοδοξεί να ενώσει τους Έλληνες. Γίνεται κύριος της Χαλκιδικής και φτάνει ανατολικά μέχρι τον Εύξεινο Πόντο. Μετά τη μάχη της Χαιρώνειας συνάπτει ειρήνη με του Έλληνες του νότου, αλλά πριν ολοκληρώσει το όνειρό του για την μεγάλη πανελλήνια εκστρατεία εναντίον των Περσών δολοφονείται στις Αιγές το 336 π.χ. Βασιλιάς αναδεικνύεται ο γιος του Αλέξανδρος, μία κοσμογονική δύναμη, ο πρώτος που στην παγκόσμια Ιστορία ονομάστηκε Μέγας. Ξεπερνώντας κάθε προσδοκία πραγματοποιεί το όνειρο του πατέρα του λυτρώνοντας τους Έλληνες από την απειλή των Περσών και κατακτώντας την ανατολή μέχρι τα Ιμαλάϊα. Το 323 π.χ πεθαίνει στη Βαβυλώνα αφήνοντας τον ελληνισμό πνευματικό οδηγό της οικουμένης. 1.4. Η Θεσσαλονίκη κατά την Ελληνιστική εποχή Συνεπώς η θέση που χτίστηκε η Θεσσαλονίκη του Κασσάνδρου δεν ήταν ένας έρημος τόπος. Η πόλη κτίστηκε πάνω στην αρχαία Θέρμη, παράλια πόλη της περιοχής (διαφορετική από τη σημερινή Θέρμη που τότε ονομαζόταν Σέδες), από την οποία προήλθε και το όνομα του Θερμαϊκού κόλπου. Στην ουσία, η Θεσσαλονίκη δεν χτίστηκε αλλά συνοικίστηκε από περίπου 26 πολίχνες του μυχού της Θεσσαλονίκης. Όμως από τους πρώτους αιώνες της ζωής της πόλης περισώθηκαν εξαιρετικά λιγοστές αρχαιολογικές και επιγραφικές μαρτυρίες. Τα τυχαία ευρήματα δίνουν κάποια εικόνα της ακμής της πόλης και σε αυτά περιλαμβάνονται κυρίως Μακεδονικοί τάφοι και λίθινες ή ζωγραφιστές μαρμάρινες

[9] στήλες (Εικ. 1, 2, 3), ορισμένες από τις οποίες αντανακλούν τη διείσδυση της λατρείας αιγυπτιακών θεοτήτων στην κοινωνία της νέας πόλης (Εικ. 4). Ταυτόχρονα διάφοροι κάτοικοι της ανατολής μεταναστεύουν στη νέα πόλη καθώς τους προσελκύει το όλο και πιο ανθηρό εμπόριό της. Πρώτοι ανάμεσα σ αυτούς ήταν Εβραίοι. Η ανάπτυξη της πόλης ήταν τόσο αλματώδης που ήδη από τον 2 ο κιόλας αιώνα διαθέτει τείχη και ακρόπολη 3 (Εικ. 5). Σύμφωνα με άλλους συγγραφείς τα τείχη της πόλης κατασκευάστηκαν αμέσως μετά την ίδρυσή της, ώστε το 285 π.χ., ο βασιλιάς Αντίγονος να επιλέξει τη Θεσσαλονίκη ως το πιο ασφαλές μέρος για να αντιμετωπίσει το βασιλιά της Ηπείρου Πύρρο 4. Τα τείχη θα δεχτούν πολλές παρεμβάσεις στους αιώνες που θα ακολουθήσουν. 1. 5. Η Ρωμαϊκή εποχή και η πρωτοχριστιανική εποχή Το 168 π.χ, μετά τη μάχη της Πύδνας η πόλη κατακτήθηκε από τους Ρωμαίους. Οι Ρωμαίοι δεν ήθελαν να σπείρουν φόβο στην υπόλοιπη Ελλάδα, κι έτσι δεν ενσωμάτωσαν τη Μακεδονία στις Ρωμαϊκές κτίσεις. Απέβλεπαν όμως στην πλήρη εξουθένωση των μακεδονικών δυνάμεων και σχέσεων. Αυτό τους οδήγησε στην διαίρεση της Μακεδονίας σε τέσσερα αυτόνομα τμήματα: Α) Της Αμφιπόλεως που κάλυπτε την Ανατολική περιοχή της Μακεδονίας Β) Της Θεσσαλονίκης ανάμεσα στους ποταμούς Αξιό και Στρυμόνα Γ) Της Πέλλας μαζί στη Νοτιοδυτική Μακεδονία Δ) Της Πελαγονίας στη βόρεια περιοχή της Μακεδονίας. Οι σχέσεις ανάμεσα στις περιοχές αυτές ήταν απαγορευμένες. Στη Θεσσαλονίκη οι Ρωμαίοι παραχώρησαν κάποια προνόμια. Είχε την άδεια να διοικείται με τους παλιούς της παραδοσιακούς νόμους και να έχει δικούς της άρχοντες. Αυτά τα προνόμια διατηρήθηκαν διαμέσου των βυζαντινών χρόνων έως την άλωση της πόλης από τους Τούρκους. 3 Βακαλόπουλος Α. Ε. 1997. Ιστορία της Θεσσαλονίκης 316 π.χ.-1983. Εκδόσεις Αδελφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, σελ. 26-28 4 Παπαγιανόπουλος Α. Μνημεία της Θεσσαλονίκης. Εκδόσεις Ρέκος, Αθήνα, σελ. 21-22.

[10] Η Ρωμαϊκή καταπίεση όμως είναι πολύ σκληρή με αποτέλεσμα να ξεσηκωθεί σύντομα ολόκληρη η Μακεδονία. Οι πρώτες νίκες φέρνουν χαρά στους ανθρώπους αλλά σύντομα η όψη του νομίσματος αλλάζει. Ένας ικανός Ρωμαίος στρατηγός ο Κόιντος Καικίλιος Μέτελλος επιτίθεται με ενισχυμένο στρατό από λεγεώνες της Ρώμης και καταπνίγει την επανάσταση των Ελλήνων το 146 π.χ. Αυτή τη φορά οι Ρωμαίοι ανακηρύττουν την Μακεδονία Ρωμαϊκή επαρχία δημιουργώντας μια αχανή περιοχή διοίκησης από την Αδριατική μέχρι τον Μαλιακό κόλπο. Η Θεσσαλονίκη παραμένει αυτόνομη και γίνεται πρωτεύουσα της νέας αυτής επαρχίας. Τότε άρχισε μια καινούργια περίοδος ακμής για τη Θεσσαλονίκη καθώς βρίσκεται πάνω στην Εγνατία οδό που χτίστηκε από τον Γναίο Ιγνάτιο (146-120 π.χ). Το λιμάνι της αρχίζει να έχει περισσότερη ζωηρότητα. Επίσης εκείνη την εποχή η Θεσσαλονίκη ενώνει όχι μόνο τις συγκοινωνίες Ανατολής-Δύσης αλλά και αυτές Βορρά-Νότου. Από το μεγάλο πλούτο που αποκτάει η πόλη χτίζεται μια μεγαλοπρεπής αγορά που είναι γνωστή σήμερα ως Ρωμαϊκή αγορά (Εικ. 6). Ο χώρος της Αρχαίας Αγοράς ήταν σημείο αναφοράς της πόλης ήδη από την Ελληνιστική περίοδο. Η μορφή που πήρε η «Αγορά» (Forum) όπως λεγόταν απλά κατά τη Ρωμαϊκή εποχή, επισκίασε την αίγλη της Αρχαίας Αγοράς καθώς στολίστηκε με επιβλητικά και μεγαλοπρεπή δημόσια κτίρια. Αποτέλεσε το κοινωνικό και θρησκευτικό κέντρο όλης της πόλης. Από ορισμένους ερευνητές υποστηρίζεται ότι η Ρωμαϊκή Αγορά χτίστηκε μεταξύ του 42 π.χ και 138 μ.χ. ενώ από άλλους στα τέλη του 3 ου με αρχές του 4 ου αι. μ.χ. 5. Κατά τη Ρωμαϊκή εποχή χτίζονται επίσης πολλοί δρόμοι. Έτσι σε λίγα χρόνια η πόλη της Θεσσαλονίκης μετατρέπεται σε ένα πανέμορφο στολίδι της Β. Ελλάδας. Στο τέλος των Ρωμαϊκών Εμφυλίων πολέμων η ανακήρυξη της Ρωμαϊκής Ειρήνης (Pax Romana) η Θεσσαλονίκη απολαμβάνει μια περίοδο ευημερίας, ειρήνης και ξεγνοιασιάς. Εκτός από την Αγορά από τα Ρωμαϊκά χρόνια σώθηκαν κι άλλα πολλά και σημαντικά μνημεία: το ιερό των αιγυπτίων θεών, το Γαλεριανό συγκρότημα, σαρκοφάγοι και επιτύμβιες στήλες, επιγραφές κ.α. 5 Παπαγιανόπουλος Α. Μνημεία της Θεσσαλονίκης. Εκδόσεις Ρέκος, Αθήνα, σελ. 30-32.

[11] Στα χρόνια της Ρωμαϊκής Τετραρχίας (297-307 μ.χ.) ο Γαλέριος αποφασίζει να μεταφέρει στη Θεσσαλονίκη της έδρα του και να χτίσει το ανάκτορό του. Κοσμεί τότε την πόλη με περίτεχνα οικοδομήματα. Τα κύρια μέχρι σήμερα γνωστά κτίσματα του οικοδομικού συνόλου που ονομάζεται Γαλεριανό συγκρότημα είναι τα Ρωμαϊκά Ανάκτορα με το Οκτάγωνο, ο Ιππόδρομος, η «Καμάρα» και πιθανόν και η «Ροτόντα». Το Οκτάγωνο στην οδό Δημητρίου Γούναρη, χρησίμευε πιθανόν ως αίθουσα του θρόνου των Ανακτόρων, ή ως μαυσωλείο ή ως ναός 6, 7. Ο Ιππόδρομος τα ελάχιστα ερείπια του οποίου βρίσκονται στην περιοχή Ιπποδρομίου συνδεόταν άμεσα με τα ανακτορικά κτίσματα. Η καμάρα (Εικ. 7, 8) ήταν αψίδα θριάμβου. Κατασκευάστηκε για να τιμηθεί ο Ρωμαίος αυτοκράτορας όταν επέστρεψε νικητής στην πόλη, περίπου το 306 μ.χ. Ό,τι σώζεται σήμερα είναι λιγότερο από το μισό του αρχικού οικοδομήματος. Υπήρχαν άλλες δύο κεντρικές κολόνες κι αυτές ενωμένες με τόξο. Μαζί με αυτές που σώζονται σήμερα και οι τέσσερις μαζί στήριζαν ένα θόλο και ενωμένες ανά δύο με τόξα δημιουργούσαν ένα κτίσμα με τέσσερις πύλες. Στο άξονα βορά-νότου, η μία πύλη οδηγούσε προς τη ροτόντα μέσω μίας οδού με κιονοστοιχίες, ενώ η απέναντί της στο ανακτορικό συγκρότημα νότια της Εγνατίας οδού, στη σημερινή οδό Δημητρίου Γούναρη (Εικ. 9). Το Γαλεριανό συγκρότημα χτίστηκε σε περιοχή που αρχικά ήταν εκτός των ελληνιστικών τειχών της πόλης. Έτσι ο Γαλέριος μετατόπισε τα τείχη ανατολικότερα. Ο Απόστολος Παύλος κήρυξε την πίστη του Χριστού στην πόλη ήδη από τις αρχές του έτους 50. Ακολουθεί η εποχή των διωγμών και την εποχή του Γαλερίου, το 303 ή 305 μ.χ. μαρτύρησε ο Άγιος Δημήτριος σε μία θέση που υπήρχαν θέρμες δηλαδή δημόσια λουτρά. 6 Παπαγιανόπουλος Α. Μνημεία της Θεσσαλονίκης. Εκδόσεις Ρέκος, Αθήνα, σελ. 34. 7 Μακεδονία 4000 χρόνια Ελληνικής Ιστορίας και Πολιτισμού. Εκδοτική Αθηνών, σελ. 221.

[12] 1. 6. Τα Βυζαντινά χρόνια Το 330 μ.χ. με τη μεταφορά της πρωτεύουσας της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας στο Βυζάντιο, από τον μέγα Κωνσταντίνο αρχίζει μία νέα εποχή για τη Θεσσαλονίκη. Στη νέα αυτοκρατορία που γεννιέται η Θεσσαλονίκη θα συμβαδίζει με την Κωνσταντινούπολη ως συμβασιλεύουσα πόλη. Η Βυζαντινή αυτοκρατορία διαμορφώνει έντονα ελληνικό και χριστιανικό χαρακτήρα και η εκκλησιαστική εξουσία αφήνει ανεξίτηλα το στίγμα της στην πόλη με την ανοικοδόμηση μεγάλων και ωραίων εκκλησιών. Η Θεσσαλονίκη έχει χαρακτηριστεί ως πόλη-μουσείο της βυζαντινής αρχιτεκτονικής και ζωγραφικής. Επίσης ανοικοδομούνται ευαγή ιδρύματα και λουτρά, ενώ ανακατασκευάζεται και διευρύνεται το λιμάνι. Τα τείχη παίρνουν την οριστική τους μορφή πιθανότατα το 14 ο αι. με τη διαμόρφωση του Επταπυργίου 8. Στο χώρο που μαρτύρησε και τάφηκε ο Άγιος Δημήτριος, αμέσως μετά το διάταγμα των Μεδιολάνων (313 μ.χ.) είχε ανοικοδομηθεί μικρός ναός με μορφή οικίσκου. Σχεδόν έναν αι. αργότερα ο έπαρχος Λεόντιος στη θέση του οικίσκου ανοικοδομεί μεγαλοπρεπή ναό σε μεγαλοπρεπή βασιλική που δεσπόζει στην πόλη (Εικ. 10). Ο ναός αυτός καταστράφηκε από πυρκαγιά τον 7 ο αι., ενώ μετατράπηκε από τους Τούρκους σε τζαμί το 1493. Η Αχειροποίητος, τρίκλιτη βασιλική, είναι ένα από τα μεγαλοπρεπέστερα παλαιοχριστιανικά μνημεία (Εικ. 11). Χτίστηκε στα μέσα του 5 ου αι., στη θέση αρχαίου λουτρού ή προγενέστερου ναού της Θερμαίας Αφροδίτης. Η Αγία Σοφία (Εικ. 12), μεγάλος ναός μνημείο της Θεσσαλονίκης και του χριστιανισμού είναι κτίσμα του 8 ου ή μέσων του 7ου αι. Χτίστηκε στη θέση άλλου ναού που είχε καταστραφεί από σεισμό το 620 μ.χ. Ο ναός είναι μεταβατικού τύπου από τη βασιλική στο σταυροειδή με τρούλο. Οι Φράγκοι τον είχαν μετατρέψει σε καθολικό καθεδρικό ναό (1204-1224). Ο Όσιος Δαυίδ στην Άνω πόλη είναι μνημείο τέχνης, μακρινός πρόδρομος του σταυροειδούς με τρούλο και χτίστηκε τον 5 ο αι. Ονομάζεται και μονή Λατόμου γιατί στο χώρο που χτίστηκε υπήρχαν λατομεία πέτρας. 8 Δήμος Θεσσαλονίκης 2002. Θεσσαλονίκη. Ιστορία της πόλης και του Δήμου. Εκδόσεις Αλέξανδρος, Θεσσαλονίκη, σελ. 178-181.

[13] Ο Άγιος Μηνάς είναι από τα αρχαιότερα χριστιανικά ιερά της πόλης, βασιλική του 5 ου αι., είναι ο μοναδικός από τους παλιούς ναούς που δεν μετατράπηκε σε τζαμί. Η Παναγία των Χαλκέων (Εικ. 13) σταυροειδής με τρούλο, χτίστηκε τον 11 ο αι. Είναι μικρή πλινθόκτιστη εκκλησία με περίτεχνα διακοσμητικά στοιχεία. Η Αγία Αικατερίνη (Εικ. 14) ένα κόσμημα της πόλης, σταυροειδής ναός με κεντρικό τρούλο και τέσσερις μικρότερους στις γωνίες χτίστηκε στο τέλος του 13 ου αι. Οι Άγιοι Απόστολοι, πεντάτρουλος σταυροειδής ναός χτίστηκε στις αρχές του 14 ου αι., όπως και ο Άγιος Παντελεήμονας ένα άλλο αριστούργημα της βυζαντινής τέχνης. Της ίδιας περιόδου ναοί είναι και του Αγίου Νικόλα του Ορφανού (Εικ. 15), του ναού των Ταξιαρχών, του Προφήτη Ηλία, της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος, της Παναγίας της Λαοδηγήτριας ή Λαγουδιανής όπως και η Μονή Βλατάδων. 1. 7. Η εποχή της Τουρκοκρατίας Η άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους το 1430 υπήρξε μεγάλο πλήγμα για τη Θεσσαλονίκη που ζούσε σε περίοδο εντυπωσιακής πολιτιστικής αναγέννησης. Ο πλούτος της λεηλατήθηκε και πολλά μνημεία καταστράφηκαν. Ιεροί ναοί βεβηλώθηκαν και πολλοί από αυτούς μετατράπηκαν σε τζαμιά. Στο σχεδόν αμιγή ελληνικό πληθυσμό της πόλης αμέσως μετά την άλωσή της προστέθηκαν έποικοι Τούρκοι και πολλοί Εβραίοι. Έτσι η πόλη έγινε πολυεθνική με τρεις μεγάλες κοινότητες, Έλληνες, Τούρκους και Εβραίους, ενώ υπήρχαν και λίγοι Δυτικοευρωπαίοι (Φράγκοι). Την πρώτη περίοδο της Τουρκοκρατίας οι νέοι κατακτητές επισκεύασαν τα τείχη, έχτισαν πιθανόν το Λευκό Πύργο, το μεσαίο πύργο του Επταπυργίου και το φρούριο Τοπ Χανέ στο λιμάνι. Κατά τα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας κατεδάφισαν τείχη και πύργους, έχτισαν δημόσια κτίρια και επισκεύασαν το λιμάνι. Το Επταπύργιο μετατράπηκε από τους Τούρκους σε φυλακή που λειτούργησε ως το 1989.

[14] Ο Λευκός Πύργος (Εικ. 16) το σύμβολο της Θεσσαλονίκης είναι το πιο καλοδιατηρημένο υπόλειμμα από την οχύρωση της Θεσσαλονίκης. Δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς χτίστηκε. Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι τον έχτισαν οι Τούρκοι αμέσως μόλις κυρίευσαν τη Θεσσαλονίκη και ότι για την ανέγερσή του χρησιμοποιήθηκαν Βενετοί τεχνίτες. Άλλοι τοποθετούν την ανέγερση του Λευκού Πύργου το 15 αι. από τους Βενετούς, όταν είχαν γίνει κύριοι της πόλης από το 1423 ως το 1430 9. Οι Τούρκοι χρησιμοποίησαν το Λευκό Πύργο ως φυλακή μελλοθανάτων και τόπο εκτελέσεων γι αυτό έχει ονομαστεί ανάμεσα σε πολλά άλλα και Πύργος του Αίματος. Στο τέλος του 19 ου αι. οι Τούρκοι τον καθάρισαν και τον άσπρισαν εξωτερικά γεγονός στο οποίο οφείλεται η επικράτηση της ονομασίας του. Σήμερα λειτουργεί ως Μουσείο. Η παρουσία των Τούρκων γίνεται αισθητή με τα πρώτα κτίσματα του 15 ου αιώνα, το λουτρό Μπέη Χαμάμ (Παράδεισος) στο κέντρο της πόλης, το τζαμί Χαμζά μπέη (Αλκαζάρ), το τζαμί Αλατζά Ιμαρέτ, το μιναρέ της Ροτόντας καθώς και με τη μετατροπή των εκκλησιών σε τζαμιά. Άλλα παραδοσιακά μνημεία που άφησαν οι Τούρκοι είναι: το λουτρό Πασά Χαμάμ (Φοίνικας), το Γαχουντί Χαμάμ (Εικ. 17) που σήμερα στεγάζει τα ανθοπωλεία στα Λουλουδάδικα, το Γενί Χαμάμ (κινηματογράφος Αίγλη), το Γενί τζαμί (παλιό αρχαιολογικό Μουσείο) (Εικ. 18), το Μπεζεστένι (η κλειστή σκεπαστή αγορά) (Εικ. 19), ο τουρμπές Μουσά Μπαμπά (τάφος Τούρκου στην Άνω Πόλη), και πολλά παραδοσικά σπίτια Τούρκων κυρίως στην Άνω Πόλη. Νεότερα δημόσια κτίσματα της Τουρκοκρατίας που τα περισσότερα σχεδιάστηκαν από μη Τούρκους αρχιτέκτονες είναι το Διοικητήριο, το Στρατηγείο, το Τελωνείο, το Παλιό κτίριο της Φιλοσοφικής, το νοσοκομείο Άγιος Δημήτριος, το Σιντριβάνι, η Οθωμανική Τράπεζα, το Κέντρο Βυζαντινών ερευνών (Ορφανοτροφείο Μέλισσα), η Σχολή Τυφλών, Ο «πύργος» της οδού Βας. Όλγας, η Δημοτική Πινακοθήκη (Εικ. 20) και το Ε Γυμνάσιο (πύργος του Καπαντζή) (Εικ. 21). 9 Δήμος Θεσσαλονίκης 2002. Θεσσαλονίκη. Ιστορία της πόλης και του Δήμου. Εκδόσεις Αλέξανδρος, Θεσσαλονίκη, σελ. 218-219.

[15] Οι Εβραίοι επί Τουρκοκρατίας έχτισαν αρκετά νεοκλασικά και πολλές Συναγωγές οι περισσότερες από τις οποίες καταστράφηκαν με τη μεγάλη πυρκαγιά που συνέβη το 1917. Ύστερα από τη μεγάλη πυρκαγιά ο πληθυσμός της πόλης ξεχύνεται προς «τις Εξοχές» (περιοχή των σημερινών οδών Βασ. Γεωργίου και Βασ. Όλγας) και την «Καλή Μεριά» (σημερινή Καλαμαριά) όπως λέγονταν. Γνωστά κτίσματα είναι ο αλευρόμυλος Αλλατίνι, η βίλα Αλλατίνι (Εικ. 22), η βίλα Μπιάνκα (Εικ. 23), το Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο και το παλιό κεντρικό κτίριο του Ιπποκρατείου. Επίσης οι εμπορικές συνοικίες διαμορφώνονται από κοινού με κτίσματα τόσο Ελλήνων όσο και Εβραίων. Είναι Τα Λαδάδικα (Εικ. 24), οι αγορές Βλάλη (Καπάνι) και Άθωνος, οι Στοές Σαούλ και Μαλακοπής. Οι Έλληνες την περίοδο της Τουρκοκρατίας διατήρησαν κάποιους μικρούς ναούς και έχτισαν και μερικούς άλλους σε θέσεις προγενέστερων ιερών. Από τους σπουδαιότερους μεταβυζαντινούς ναούς της Θεσσαλονίκης είναι η Υπαπαντή του Χριστού, ο Άγιος Γεώργιος απέναντι από την Ροτόντα, η Νέα Παναγία, ο Άγιος Αθανάσιος, η Παναγούδα, ο Άγιος Χαράλαμπος, ο Άγιος Αντώνιος και ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, η σημερινή Μητρόπολη της Θεσσαλονίκης. Τέλος, άλλα ιστορικά κτίρια που χτίστηκαν κατά την ύστερη περίοδο της Τουρκοκρατίας είναι το μέγαρο Στάιν, το ζυθοποιείο ΦΙΞ, το αντλειοτάσιο (σημερινό μουσείο Ύδρευσης), το εργοστάσιο ΒΙΛΚΑ, η μονή Λαζαριστών και η Φραγκοκλησιά. Τα δύο τελευταία χτίστηκαν από Ευρωπαίους μοναχούς του Τάγματος του Αγ. Βικεντίου και ιησουίτες αντίστοιχα. 1. 8. Η Θεσσαλονίκη στους νεώτερους χρόνους μέχρι σήμερα Όταν ιδρύθηκε το μικρό ελληνικό κράτος στο νότο μετά την επανάσταση του 1821, οι Θεσσαλονικείς μαζί με του υπόλοιπους Έλληνες της Μακεδονίας άρχισαν νέο αγώνα για να αποτινάξουν τον Οθωμανικό ζυγό. Όμως τα πράγματα ήταν πολύ δυσκολότερα για την περιοχή αυτή της Ελλάδας. Όχι μόνο η πόλη ήταν μία ισχυρή στρατιωτική βάση των κατακτητών, αλλά υπήρχαν και γείτονες λαοί που

[16] εποφθαλμιούσαν επί αιώνες την πόλη εξαιτίας της στρατηγικής της θέσης. Ενόψει λοιπόν της επικείμενης διάλυσης της Οθωμανικής αυτοκρατορίας οι Έλληνες είχαν να αντικρούσουν και τα σχέδια των Ρώσων και των Βουλγάρων στο να καταλάβουν πρώτοι την πόλη μετά την αποχώρηση των Τούρκων. Με την ανοχή των Μεγάλων Δυνάμεων οι Μακεδόνες υπέστησαν δολοφονίες, λεηλασίες, επιδρομές αρπαγές και πολλές άλλες κτηνωδίες ιδιαίτερα από τη μεριά των Βουλγάρων που ορέγονταν τη Θεσσαλονίκη. Το ελληνικό στοιχείο αντιδρά δυναμικά με μικρές ένοπλες ομάδες που αντιστέκονται κατά το λεγόμενο Μακεδονικό Αγώνα (1870-1908). Το 1906 οι Βούλγαροι αρχίζουν να κάμπτονται και το 1907 οι Έλληνες περνούν στην αντεπίθεση. Το 1908 με το κίνημά τους οι Νεότουρκοι ανατρέπουν το σουλτάνο και υπόσχονται σύνταγμα και ισονομία για όλους τους υπηκόους της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Στις 5 Οκτωβρίου του 1912 η Ελλάδα κηρύσσει τον πόλεμο κατά της Τουρκίας, ενώ οι Μακεδονομάχοι ξαναοργανώνονται για να αντικρούσουν τους Σλαβοβουλγάρους που εξακολουθούν να στοχεύουν στην κατάκτηση της Θεσσαλονίκης. Τελικά στις 26 Οκτωβρίου του 1912 ο ελληνικός στρατός μπαίνει νικηφόρος στην πόλη και την απελευθερώνει την ημέρα εορτασμού του πολιούχου της Αγίου Δημητρίου. Από τότε και ύστερα από την απελευθέρωση της υπόλοιπης Μακεδονίας και Θράκης η πόλη ακολουθεί μαζί με την υπόλοιπη Ελλάδα την πορεία της Ευρωπαϊκής και Παγκόσμιας ιστορίας μέσα στον 20 ο αιώνα μέχρι και τις μέρες μας. Γεγονότα που τη σημαδεύουν βαθειά στη νεώτερη πορεία της είναι η πυρκαγιά του 1917, η Μικρασιατική Καταστροφή στην οποία η πόλη μετατράπηκε σε μεγάλη «προσφυγομάνα» υποδεχόμενη περίπου 80.000 νέους κατοίκους, το Έπος του 40 και η Γερμανική Κατοχή με το διωγμό των Εβραίων που ξεκλήρισε την Εβραϊκή κοινότητα με τον αφανισμό περίπου 43.000 μελών της. Κατά τη διαδρομή της πόλης στη νεώτερη και σύγχρονη εποχή η πρόοδός της επανακάμπτει και την εικόνα της συμπληρώνουν νεότερα κτίσματα και μνημεία τα σπουδαιότερα από τα οποία είναι: το μουσείο του Α Παγκοσμίου Πολέμου Ζέτλενικ, τα κτίρια στην πλατεία Αριστοτέλους, τα μέγαρα του κέντρου της πόλης, η αγορά Μοδιάνο, νεοκλασικά κτίρια Τραπεζών και ξενοδοχείων, το Παπάφειο (Εικ. 25), Η ΧΑΝΘ, το Βασιλικό Θέατρο, νεότεροι ναοί όπως η Παναγία Δεξιά κ.α.π., η

[17] Πανεπιστημιούπολη, η Διεθνής Έκθεση Θεσσαλονίκης με τον πύργο του ΟΤΕ (Εικ. 26), ο νέος Σιδηροδρομικός Σταθμός, η Δημοτική Βιβλιοθήκη, το Μέγαρο Μουσικής (Εικ. 27), αθλητικά κέντρα, πολλά μουσεία, αλλά και αγάλματα και προτομές επιφανών προσωπικοτήτων.

[18] 2. Η ΡΟΤΟΝΤΑ-ΙΣΤΟΡΙΑ, ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΟΥ ΜΝΗΜΕΙΟΥ 2.1. Η ιστορία του μνημείου Στη μακραίωνη περίοδο της Ρωμαϊκής εποχής η Θεσσαλονίκη πρωτεύουσα της Ρωμαϊκής επαρχίας Μακεδονίας, έδρα πραίτορα και αργότερα καίσαρα και αυγούστου συναυτοκράτορα της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας γνώρισε μεγάλη ακμή, αναπτύχθηκε οικονομικά, δημιούργησε πολιτισμό και κοσμήθηκε με σημαντικά έργα. Η Ροτόντα (Rotonda, δηλ. κυκλικό κτίριο) (Εικ. 28) ανήκει στο λεγόμενο Γαλεριανό συγκρότημα, μαζί με το ανάκτορο, το οκτάγωνο, τον ιππόδρομο και την θριαμβική αψίδα, που σήμερα είναι γνωστή ως καμάρα. Βρίσκεται στο κέντρο της πόλης, βόρεια της Εγνατίας οδού και σε ευθεία με την οδό Δημητρίου Γούναρη. Η Ροτόντα συνδεόταν μέσω της νότιας πύλης της με την καμάρα μέσω μίας πομπικής οδού πλάτους περίπου 22 μέτρων που περιστοιχιζόταν από κιονοστοιχίες και στοές (Εικ. 9). Η Ροτόντα είναι το πιο σπουδαίο κτίριο που έχει διασωθεί στην πόλη της Θεσσαλονίκης από την εποχή της Ρωμαιοκρατίας. Κτίστηκε πολύ κοντά στην Κασσανδρεώτικη πύλη του κατοπινού Επταπυργίου (σημερινή περιοχή σιντριβανίου) και αποτελούσε ενιαίο κτιριακό σύνολο με την καμάρα. Η κτίση της Ροτόντας τοποθετείται με πιθανότητα στα τέλη του 3 ου με αρχές του 4 ου αι., γύρω στα 306 μ.χ. 10. Άλλοι ερευνητές και ιστορικοί υποστήριξαν πως η Ροτόντα ήταν ειδωλολατρικός ναός που χτίστηκε την εποχή του Νέρωνα ή του Τραϊανού στα μέσα του 1 ου αι. ή αρχές 2 ου αι. μ.χ. Μάλιστα υποστηρίχτηκε ότι ο θόλος της Ροτόντας ήταν ανοιχτός για φεύγει ο καπνός των θυμάτων που θυσιάζονταν στο βωμό που βρισκόταν ακριβώς από κάτω 11. 10 Παπαγιανόπουλος Α. Μνημεία της Θεσσαλονίκης. Εκδόσεις Ρέκος, Αθήνα, σελ. 38. 11 Παπαγιανόπουλος Α. Μνημεία της Θεσσαλονίκης. Εκδόσεις Ρέκος, Αθήνα, σελ. 369.

[19] Δεν έχει προσδιοριστεί με σαφήνεια η χρήση της. Η επικρατέστερη άποψη είναι ότι χρησιμοποιούταν ως ναός του Δία ή του Κάβειρου, ή κατά άλλους ως Μαυσωλείο του ίδιου του Γαλερίου. Πιο πιθανή φαίνεται η πρώτη άποψη 12. Επειδή ο Δίας ήταν ο προστάτης θεός του Διοκλητιανού και του Γαλερίου. Εκτός αυτού είναι γνωστό ότι ο Γαλέριος τάφηκε στην γενέτειρά του στο Σίρμιο και όχι στην Θεσσαλονίκη. Ο θρίαμβος του Χριστιανισμού άλλαξε την προοπτική για τη χρήση της Ροτόντας, πιθανόν πριν να ολοκληρωθεί το μνημείο. Έτσι πιθανολογείται ότι στο τέλος του 4 ου αι., δηλ. στο τέλος του ίδιου αι. που κατά την επικρατέστερη άποψη χτίστηκε η Ροτόντα, ο αυτοκράτορας Μέγας Θεοδόσιος βαφτίστηκε σε αυτή χριστιανός και όρισε από εκεί το χριστιανισμό ως μόνη θρησκεία της αυτοκρατορίας. Έτσι στα χρόνια του Μ. Θεοδοσίου η Ροτόντα μετατρέπεται σε χριστιανικό ναό, πράγμα που επιθυμούσε και ο Γαλέριος, ο οποίος -αν και αρχικά μεγάλος διώκτης των χριστιανών- λίγο πριν πεθάνει (311 μ.χ.) απαγόρεψε με διάταγμά του τους διωγμούς και όρισε οι υπήκοοι της αυτοκρατορίας του να λατρεύουν όποιο θεό ήθελαν. Λέγεται μάλιστα ότι κάλεσε τους χριστιανούς να προσευχηθούν γι αυτόν 13. Κατά τη μετατροπή της Ροτόντας σε χριστιανικό ναό στα χρόνια του Μ. Θεοδοσίου έγιναν στο μνημείο πολλές τροποποιήσεις και προσθήκες. Μεγάλο ζήτημα υπάρχει γύρω από την ονομασία που πήρε το μνημείο κατά τη μετατροπή του σε χριστιανικό ναό. Γύρω από το θέμα δεν υπάρχουν σαφείς γραπτές πηγές. Ορισμένοι ιστορικοί θεωρούν τι ο ναός αφιερώθηκε στο Χριστό με πρώτο πιθανό όνομα «Δύναμις του Θεού» 14. 12 Μακεδονία 4000 χρόνια Ελληνικής Ιστορίας και Πολιτισμού. Εκδοτική Αθηνών, σελ. 221. 13 Δήμος Θεσσαλονίκης 2000. Θεσσαλονίκη Ιστορία της πόλης και του Δήμου. Εκδόσεις Αλέξανδρος, Θεσσαλονίκη, σελ. 189. 14 Δήμος Θεσσαλονίκης 2000. Θεσσαλονίκη Ιστορία της πόλης και του Δήμου. Εκδόσεις Αλέξανδρος, Θεσσαλονίκη, σελ.190.

[20] Σε επιστολή του μοναχού Θεόδωρου Στουδίτη, που είχε εξοριστεί στη Θεσσαλονίκη από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Στ, αναφέρεται η ύπαρξη του «ναού του Αρχαγγέλου». Επίσης από άλλους μνημονεύεται η «Πύλη των Ασωμάτων» με τρόπο τέτοιο ώστε να προκύπτει η ύπαρξη ναού με το όνομα αυτό πολύ κοντά στα ανατολικά τείχη. Σήμερα θεωρείται σχεδόν βέβαιο ότι το όνομα του ναού ήταν «ναός των Ασωμάτων» ή «Αρχαγγέλων» ή απλά «Αγγέλων». Είναι πιθανό ότι ο ναός των Ασωμάτων ίσως θεωρήθηκε πολύ γνωστός από τους βυζαντινούς χρονικογράφους και ιστορικούς για να κάνουν γι αυτόν ιδιαίτερη αναφορά 1. Εξάλλου η Ροτόντα υπήρξε μέχρι και το 13 ο αι. ο μητροπολιτικός ναός της Θεσσαλονίκης, συγκεκριμένα μέχρι την άλωση στους φράγκους το 1204 και με το όνομα αυτό διασώθηκε η ανάμνησή της και στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, όπου χριστιανοί και Τούρκοι την ονόμαζαν «Παλιά Μητρόπολη» και «Eski metropoli». Το 1590 (έτος 999 της Εγείρας) ο Σινάν Πασάς και ο Τούρκος δερβίσης Χορτατζή Σουλεϊμάν- εφέντη κατέλαβαν τη Ροτόντα και τη μετέτρεψαν σε τζαμί με το όνομα Ορτάτζ Σουλεϊμάν εφέντη τζαμί. Το πότε η Ροτόντα ονομάστηκε Άγιος Γεώργιος δεν είναι χρονικά προσδιορισμένο. Πάντως η ονομασία είναι μεταγενέστερη ίσως του 18 ου αι. αφού ως τότε όλοι οι ξένοι περιηγητές αναφέρουν το κτίσμα ως «παλιά μητρόπολη» ή La Rotonde (η στρογγυλή) 15. Η άποψη που επικρατεί είναι πως η Ροτόντα ονομάστηκε Άγιος Γεώργιος στα νεώτερα χρόνια, από το σωζόμενο μέχρι σήμερα μικρό ναό του Αγίου Γεωργίου που βρίσκεται ακριβώς δίπλα στο μνημείο. Στο μικρό αυτό ναό μεταφέρθηκαν οι εικόνες και τα κειμήλια του ναού των Ασωμάτων όταν το κτίριο μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τέμενος. Έτσι συνδέθηκε η Ροτόντα με το ναό του Αγίου Γεωργίου και ξεχάστηκε το παλιό όνομα του ναού των Ασωμάτων 16. Σήμερα και η πλατεία στο πίσω μέρος της Ροτόντας ονομάζεται πλατεία Αγίου Γεωργίου. 15 Παπαγιανόπουλος Α. Ιστορία της Θεσσαλονίκης. Εκδόσεις Ρέκος, Αθήνα, σελ. 370 16 Παπαγιανόπουλος Α. Ιστορία της Θεσσαλονίκης. Εκδόσεις Ρέκος, Αθήνα, σελ. 371

[21] Μετά την απελευθέρωση (1912) το μνημείο αγιάστηκε ως ναός του αγίου Γεωργίου. Το 1914 έγιναν ανασκαφές από γάλλους της Στρατιάς της Ανατολής, επιβλεπόμενες από Έλληνες και Δανούς. Το 1917 ο Ελ. Βενιζέλος ανακήρυξε το κτίριο σαν Μακεδονικό Μουσείο, κι έτσι αποτελούσε εκθετήριο χριστιανικών γλυπτών μέχρι τον σεισμό του 1978. Οι πολλές παρεμβάσεις επηρέασαν τη στατικότητα του κτιρίου. Κατά καιρούς έπαθε σοβαρές ζημιές και αλλοιώθηκε σε πολλά μέρη από σεισμούς. Οι σεισμοί που έπληξαν την πόλη το 1978 προξένησαν σοβαρές φθορές και βλάβες στο μνημείο, οι οποίες ανέστειλαν οποιαδήποτε χρήση του και επέβαλαν εκτεταμένες εργασίες συντήρησης, αποκατάστασης και αναστήλωσης. Οι απαραίτητες εργασίες που δρομολογήθηκαν από τότε απαίτησαν μεγάλες επεμβάσεις στο κτίριο και το διάκοσμό του. Η Ροτόντα σήμερα αποτελεί αρχαιολογικό χώρο με μεγάλο δείκτη επισκεψιμότητας. Είναι το μνημείο με τις περισσότερες επισκέψεις στη Θεσσαλονίκη απ' όλον τον κόσμο. Ύστερα από άδεια του Υπουργείου Πολιτισμού στο χώρο της τελείται θεία λειτουργία μία φορά το μήνα. Επίσης τελείται εσπερινός την παραμονή του Αγίου Γεωργίου, θεία λειτουργία ανήμερα του Αγίου Γεωργίου και η ακολουθία του Επιταφίου την Μ. Παρασκευή. 2.2. Η αρχιτεκτονική του μνημείου H Ροτόντα είναι ένα θολωτό, στρογγυλό κτίσμα. Είναι παρόμοιο στην αρχιτεκτονική του με το επίσης περίκεντρο Πάνθεον του Αγρίππα της Ρώμης (Εικ. 29). Έχει εσωτερική διάμετρο 24,50 μέτρα. Οι τοίχοι του έχουν πάχος 6,30 μέτρα και αποτελούνται από πέτρα, ενισχυμένη σε κάποια σημεία με τούβλο. Έχει ύψος 29,80 μέτρα ενώ τα τόξα και ο τρούλος αποτελούνται από κεραμίδι. Αρχικά ένα οπαίο στην κορυφή της στέγης άφηνε να περάσει το φως και ο αέρας. Η στέγη κτίστηκε σε 3 επίπεδα. Παρόλο που στο εξωτερικό του το κτίριο δείχνει βαρύ και ογκώδες, στο εσωτερικό δίνει την αίσθηση του ανάλαφρου, λόγω των πολλών ανοιγμάτων και τόξων. Υπήρχαν 8 μεγάλες τετράγωνες κόγχες που καλύπτονταν από ημικυκλικά

[22] τόξα και μάλλον υπήρχαν ανοίγματα παραθύρων με επιστύλιο που ένωνε τους κίονες των παραθύρων ανά δύο. Πάνω από τις κόγχες υπήρχαν 8 μεγάλα παράθυρα και πάνω από αυτά και κάτω από τον τρούλο 8 μικρά παράθυρα. Η κυρίως είσοδος του κτιρίου ήταν αρχικά κατά μήκος του άξονα προς τα νότια (Εικ. 30) και ξεκινούσε από την νότια κόγχη του. Δίπλα από την είσοδο αυτήν υπήρχαν εκατέρωθεν δύο σκάλες που οδηγούσαν στην στέγη. Κατά τη μετατροπή της Ροτόντας σε χριστιανικό ναό η κύρια είσοδος μεταφέρθηκε από το νότο που ήταν αρχικά στη δύση (Εικ. 31), όπως απαιτούσε το τελετουργικό της χριστιανικής λατρείας και προστέθηκε νάρθηκας. Επίσης για τον ίδιο λόγο, απέναντι από την νέα είσοδο, δηλαδή στα ανατολικά του κτιρίου έγινε διάνοιξη και διαπλάτυνση της προϋπάρχουσας κόγχης για προστεθεί το ιερό του ναού (Εικ. 32 Α). Η ανατολική κόγχη μετατράπηκε σε ορθογώνια με αψίδα για το Ιερό Βήμα. Έτσι έχασε το κτίριο τη στατική του ικανότητα και ενισχύθηκε στο εξωτερικό της κόγχης με δύο αντιρρήδες (Εικ. 32 Β), οι οποίες πιθανότατα προστέθηκαν μεταγενέστερα μετά το σεισμό του 1037. Επίσης προστέθηκε ψηφιδωτή διακόσμηση στην αψίδα του Ιερού Βήματος. Στην νότια είσοδο προστέθηκε ένας προθάλαμος με δύο παρεκκλήσια, ένα κυκλικό στα ανατολικά κι ένα οκταγωνικό στα δυτικά του. Αυτό δείχνει ότι η είσοδος προς τα νότια και προς το Ανάκτορο ακόμα υπήρχε και μάλλον ο ναός χρησίμευε στην παλαιοχριστιανική εποχή σαν αυτοκρατορικός ναός του Ανακτόρου. Μία άλλη μεγάλη αλλαγή ήταν η προσθήκη ενός περιμετρικού στεγασμένου διαδρόμου γύρω από όλο τον ρωμαϊκό κύλινδρο για να μεγαλώσει η χωρητικότητα του εσωτερικού του σχεδόν στο διπλάσιο. Έτσι γκρεμίστηκαν οι τοίχοι των 7 κογχών. Ο διάδρομος αυτός πρέπει να γκρεμίστηκε με τον μεγάλο σεισμό του 7 ου αι. στην πόλη. Ύστερα από αυτό χτίζονται εξωτερικά οι κόγχες του κυκλικού πυρήνα της Ρωμαϊκής εποχής και κατασκευάζονται εσωτερικά κλιμακοστάσια που οδηγούν στην επίσης αναμορφωμένη στέγη. Το 1037 ύστερα πάλι από μεγάλο σεισμό κατέρρευσε τμήμα της βάσης του θόλου που ανακατασκευάστηκε μάλλον εσπευσμένα. Όλες αυτές οι επεμβάσεις θεωρείται ότι επιβάρυναν το κτίριο και υπήρξαν οι αιτίες των σημαντικών ζημιών που υπέστη το μνημείο με το σεισμό του 1978.

[23] Όταν ο ναός μετατράπηκε σε τζαμί (Εικ. 33) με την ονομασία Χορτάτζ Εφέντη Τζαμί προστέθηκε ο επιβλητικός μιναρές ύψους 35,85 μέτρων (Εικ. 34, 35), δεξιά μπροστά στη δυτική είσοδο όπως και μία μαρμάρινη κρήνη μπροστά από τον μιναρέ (Εικ. 36) και δύο προθάλαμοι στη νότια και τη δυτική είσοδο του κτιρίου. Ο ίδιος ο δερβίσης Χορτάτζ Εφέντη και κάποιος Γιουσούφ Μπέης τάφηκαν ανατολικά της κόγχης του Ιερού και οι τάφοι τους σώζονται μέχρι σήμερα (Εικ. 37). Η κωνική στέγη του μιναρέ δε σώζεται, ενώ ο ίδιος εδράζεται σε ορθογώνια βάση με πλευρά 5,65 μέτρων χτισμένη με σειρές πλίνθων. Στην τοιχοποιία της βάσης που έχει πάχος 1,4 μέτρα έχει ενσωματωθεί ως οικοδομικό υλικό μεγάλος αριθμός πεσών, επιτύμβιων πλακών, κλπ που προέρχονται από παλαιότερα κτίσματα της περιοχής. Χαρακτηριστικές είναι οι εξωτερικές διακοσμήσεις με τη μορφή σταλακτιτών που υπάρχουν στην κορυφή της βάσης διαμορφωμένες με πλίνθους και κονίαμα (Εικ. 38). Ο κορμός του μιναρέ είναι κτισμένος με πλίνθους που έχουν επιχρισθεί με κονίαμα εξωτερικά. Το πάχος της τοιχοποιίας του κυλινδρικού κορμού στο κάτω μέρος είναι 0,65 μέτρα και στο ανώτερο, μόλις 0,20 μέτρα. Στην κορυφή οδηγεί εσωτερική σκάλα με 129 σκαλιά. Στο ανώτερο επίπεδο και περιμετρικά του κορμού διαμορφώνεται εξώστης πλάτους 0,87 μέτρων η εξωτερική επιφάνεια του οποίου είναι διακοσμημένη με επάλληλες σειρές πλίνθων και γεωμετρικά σχήματα από κονίαμα (Εικ. 35). Ο μιναρές της Ροτόντας υπέστη σοβαρές ζημιές με το σεισμό του 1978 και χρειάστηκε να κατασκευαστεί εσωτερικά ειδικός μανδύας για την προστασία του. Το μεγαλύτερο μέρος των εργασιών αποκατάστασης του μνημείου που ξεκίνησαν μετά το σεισμό του 1978 έχει περατωθεί, όμως οι σκαλωσιές υπάρχουν μέχρι σήμερα στο εσωτερικό του ναού, ενώ δεν επιτρέπεται η είσοδος για το κοινό στο μιναρέ. Στον εξωτερικό περίβολο της Ροτόντας βρίσκονται διάσπαρτα απομεινάρια παλαιών αρχιτεκτονικών και διακοσμητικών στοιχείων όπως κίονες και θραύσματα κιόνων, κιονόκρανα, μία θεώρατη μαρμάρινη λεκάνη από το ιερό των μουσουλμάνων (κόγχη μιχράμπ) (Εικ. 39), μαρμάρινες χριστιανικές στήλες (Εικ. 40) μαρμάρινες εβραϊκές επιτύμβιες πλάκες (Εικ. 41) και πολλά άλλα.

[24] 2.3. Η διακόσμηση της Ροτόντας Το εσωτερικό της Ροτόντας με τα πολλά ημικυκλικά τόξα, τα ανοίγματα και τα παράθυρα έρχεται σε αντίθεση με το βαρύ και ογκώδες εξωτερικό του κτίσματος. Μάλιστα από τη μετατροπή της σε χριστιανικό ναό ήταν διακοσμημένη με μοναδικά ψηφιδωτά που κοσμούσαν τις κόγχες, τα τόξα, τα επάνω παράθυρα και τον τρούλο. Ακόμη υπήρχαν αγιογραφίες από τις αρχές του 5ου αιώνα με αγίους-μάρτυρες της εποχής του Διοκλητιανού και του Μαξιμιανού. Σήμερα σώζονται αγιογραφίες μόνο κάτω από τον θόλο. Επίσης υπήρχε πολύχρωμη ορθομαρμάρωση στους τοίχους μέχρι την βάση του τρούλου, η οποία δεν σώζεται καθόλου σήμερα. Τα υπέροχα ψηφιδωτά που σώζονται είναι τα παλαιότερα σωζόμενα της Ανατολής και μπορούν να συγκριθούν ακόμα και με αυτά της Ραβέννας και αποτελούν δείγματα της λάμψης της παλαιοχριστιανικής εποχής. Τις φωτιστικές θυρίδες και τα εσωρράχια των καμαρών στη βάση του θόλου κοσμούν ψηφιδωτά, των οποίων ο πλούτος των θεμάτων με φυτικά και γεωμετρικά μοτίβα και η λαμπρότητα και η ποικιλία των χρωμάτων εντυπωσιάζει (Εικ. 42, 43). Τα ψηφιδωτά στις 3 κόγχες και στα 4 παράθυρα που σώζονται σήμερα έχουν καθαρά διακοσμητικό χαρακτήρα, με πλούσια μοτίβα, νατουραλιστική απόδοση και πολυχρωμία, με λαμπερές χρυσές και ασημένιες ψηφίδες στο φόντο. Στο τόξο της νοτιοανατολικής κόγχης υπάρχουν οκταγωνικά πλαίσια με πουλιά και φρούτα. Μια φαρδιά ταινία με βάζα με άνθη και καλάθια με φρούτα περικλείει το ψηφιδωτό. Το ψηφιδωτό της νότιας κόγχης έχει διακόσμηση τάπητα: γύρω από έναν κεντρικό σταυρό με ασημένιο φόντο είναι άνθη, πουλιά, άστρα και καλάθια με φρούτα. Παρόμοια είναι και η διακόσμηση της δυτικής κόγχης και τα τόξα των παραθύρων. Εδώ φαίνεται η εμπειρία και η ευαισθησία των τεχνιτών, οι οποίοι χρησιμοποίησαν στα παράθυρα που φωτίζονταν άμεσα απαλότερους τόνους χρωμάτων, ενώ στις χαμηλότερες και σκοτεινότερες κόγχες εντονότερα χρώματα. Στο κέντρο του τρούλου σε λαμπρή δόξα με τα χρώματα της ίριδας εικονιζόταν θριαμβευτής ο Χριστός νέος με χρυσό φωτοστέφανο. Από την υπέροχη εκείνη σύνθεση ελάχιστα τμήματα έχουν απομείνει (Εικ. 44, 45). Πιο κάτω

[25] εικονίζονταν κατά ζώνες άγγελοι με ανοιγμένα φτερά που κρατούσαν τη δόξα, μάρτυρες και άγιοι των πρώτων χριστιανικών χρόνων χωρίς φωτοστέφανο (Εικ. 46) με το επάγγελμά τους και τα ονόματα γραμμένα. Οι μεγάλες συνθέσεις του θόλου αναπτύσσονται σε τρεις επάλληλες ζώνες, από τις οποίες σώζονται καλά μόνο η κάτω ύψους 8 μέτρων, γνωστή στη βιβλιογραφία και ως ζώνη των μαρτύρων, που χωρίζεται σε 8 διάχωρα (Εικ. 47, 48). Οι μάρτυρες παριστάνονται στο κέντρο κάθε πίνακα κατά μέτωπο 2 ή 3 μαζί, ολόσωμοι με υψωμένα τα χέρια σε στάση δέησης. Σώζονται δεκαπέντε. Επιγραφές καθορίζουν τα ονόματά τους και τις ημερομηνίες της γιορτής τους: Ανανίας, Ρωμανός, Αρίσταρχος, Κύριλλος, Βασιλίσκος, Ευκαρπίονας, Λέοντας, Ονησιφόρος, Πρίσκος, Θερινός, Κοσμάς, Δαμιανός, Φιλήμονας. Πίσω τους υψηλά διώροφα αρχιτεκτονήματα, φανταστικές συνθέσεις εμπνευσμένες από ελληνιστικές ρωμαϊκές και πρώιμες χριστιανικές αρχιτεκτονικές μορφές που αναπτύσσονται γύρω από ένα είδος κόγχης (Εικ. 47, 48). Η μεσαία ζώνη των ψηφιδωτών του θόλου είναι σχεδόν κατεστραμμένη. Σώζεται μόνο το κατώτατο τμήμα, όπου διακρίνονται πάνω στο έδαφος πόδια ανδρικών μορφών σε έντονη κίνηση (Εικ. 47, 48), πιθανότατα αγγέλων. Από την ψηφιδωτή παράσταση της τρίτης ζώνης σώζονται τα κεφάλια τριών εκ των τεσσάρων αγγέλων που ανακρατούν τριπλή ''δόξα'' από πολυποίκιλτα στεφάνια με πολυάκτινα αστέρια, πλοχμό με καρπούς και κλαδιά και πολύχρωμη ίριδα. Μεταξύ των αγγέλων εικονίζεται το μυθικό πτηνό φοίνικας να προβάλλει πάνω σε ερυθρό ακτινοβόλο δίσκο (Εικ. 45). Στο κέντρο της ''δόξας'' από την παράσταση του Χριστού σε χειρονομία θριάμβου διακρίνεται το προσχέδιο με κάρβουνο πάνω στις πλίνθους του θόλου. Στο ανατολικό διάχωρο που καταστράφηκε όταν κατέρρευσε το εκεί τμήμα του θόλου, τα κατεστραμμένα τμήματα του ψηφιδωτού συμπληρώθηκαν με τοιχογραφία από τον ιταλό ζωγράφο S. Rossi το 1889. Μία μεταγενέστερη μισοκατεστραμένη από τους Τούρκους τοιχογραφία στην κόγχη του Ιερού απεικονίζει την Ανάληψη του Κυρίου (Εικ. 49-50). Η χρονολόγηση των ψηφιδωτών της Ροτόντας αποτελεί ακόμα πρόβλημα μεταξύ των ειδικών μελετητών, καθώς άλλοι τα τοποθετούν χρονικά στα τέλη του 4 ου αι. ενώ άλλοι τα τοποθετούν στον 5 ο ή στον 6 ο αι. Φαίνεται όμως από τη

[26] θεματολογία, την τεχνική και τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν πώς τα ψηφιδωτά της Ροτόντας χρονικά είναι στην αρχαία παράδοση, δηλ. στα τέλη του 4 ου αι. στη φάση μετατροπής του κτίσματος σε χριστιανική εκκλησία επί Μ. Θοδοσίου 17. Αριστούργημα γλυπτικής ήταν ο άμβωνας του ναού, έργο του 5 ου αι. μεγάλα τμήματα του οποίου βρίσκονται στο Μουσείο Κωνσταντινούπολης από το 1900. Ο Ανδρέας Καρκαβίτσας που επισκέφτηκε την Τουρκοκρατούμενη Θεσσαλονίκη έγραψε για την Ροτόντα: «Περίεργη αρχιτεκτονική Στύλος απ άκρη σ άκρη δε φαίνεται κανένας και ο μεγάλος ναός ανοίγεται περίγυρά σου καμαρωτός και χαώδης και ολοφώτεινος. Στο μοναδικό θόλο ψηλά φαίνεται λαμπρό ψηφιδωτό με ιστορίσματα αγίων διάφορα και γράμματα. Τα πρόσωπα μόνο των αγίων είναι κατεστραμένα. Ήθελαν οι Τούρκοι να τα καταστρέψουν εντελώς αλλά δεν ημπορούσαν. Ένας επροσφέρθηκε να το κάμει και ανέβηκε εκεί. Έπεσε όμως και έγινε τρύψαλα. Από τότε κανείς Τούρκος δεν αποφασίζει να ανεβεί Έξω μπροστά στα προπύλαια κείτεται μάρμαρο μονοκόμματο ομορφοσκαλισμένο. Είναι το βήμα λέγουν, που ανέβαινε κι εκήρυττε ο Απόστολος Παύλος». 2.4. Σύγκριση της Ροτόντας με άλλα μνημεία της εποχής και αξιολόγηση του μνημείου Η Ροτόντα από αρχιτεκτονική άποψη ανήκει στα περίκεντρα κτίρια, που είναι πολύ σπάνια σε όλο τον Ελλαδικό χώρο. Παρόμοιο κτίριο είναι το Οκτάγωνο των Φιλίππων, ένας οκταγωνικός περίκεντρος ναός εγγεγραμμένος σε τετράγωνο. Η Ροτόντα στην κατασκευή της μοιάζει με το Πάνθεον της Ρώμης. Το Πάνθεον ήταν αρχικά χτισμένο το 27-25 π.χ. Ο πρωτότυπος ναός κάηκε το 80 μ.χ. και ανακατασκευάστηκε εντελώς το 125 μ.χ. επί Αδριανού. Ο δεύτερος ναός ήταν αφιερωμένος σε κάθε γνωστό θεό, γεγονός από το οποίο το Πάνθεον παίρνει το όνομά του. 17 Παπαγιανόπουλος Α. Ιστορία της Θεσσαλονίκης. Εκδόσεις Ρέκος, Αθήνα σελ. 370.

[27] Ζώα θυσιάζονταν και καίγονταν στο κέντρο και ο καπνός διέφευγε μέσα από το μοναδικό μέσο του φωτός, μια οφθαλμική οπή στην οροφή του ναού. Η δημόσια ειδωλολατρική λατρεία απαγορεύθηκε το 346 μ.χ. οπότε και έκλεισαν περισσότεροι από 356 ειδωλολατρικοί ναοί. Το Πάνθεον παρέμεινε αχρησιμοποίητο μέχρι το 609 μ.χ., όπου λειτούργησε ως χριστιανική εκκλησία, αφιερωμένη στην Παναγία και όλους τους μάρτυρες, συνεχίζοντας την παράδοση του πανθεϊστικού τόπου λατρείας. Τα ψηφιδωτά της Ροτόντας, τα λαμπρότερα λείψανα από την παλαιοχριστιανική φάση του μνημείου είναι έργα υψηλής ποιότητας κατέχουν μοναδική θέση στην ιστορία της βυζαντινής τέχνης και δείχνουν ότι στη Θεσσαλονίκη από τα πρώτα χρόνια του θριάμβου του χριστιανισμού βρίσκονται σε πλήρη ανάπτυξη σπουδαία καλλιτεχνικά εργαστήρια με ολοζώντανες τις αναμνήσεις του ελληνιστικού παρελθόντος. Η φυσιοκρατική απόδοση των πτηνών, ο όγκος και το πλάσιμο και η ομορφιά των προσώπων είναι φανερή η πίστη στις κατακτήσεις της ελληνιστικής παράδοσης ενώ ταυτόχρονα η πνευματικότητα στα μεγάλα εκφραστικά μάτια το εύρος της σύνθεσης ο μνημειακός χαρακτήρας ο ολόχρυσος κάμπος η επίπεδη απόδοση των σωμάτων εκφράζουν τις αναζητήσεις της εποχής. Η Ροτόντα είναι ένα από τα αρχαιότερα και σωζόμενα κτίσματα της πόλης. Είναι το πιο καλοδιατηρημένο μνημείο της Ρωμαϊκής εποχής. Με τα στοιχεία που τη συνθέτουν αντιπροσωπεύει τρεις ιστορικές εποχές της Θεσσαλονίκης, τη Ρωμαϊκή, τη Βυζαντινή και την εποχή της Τουρκοκρατίας (Εικ. 51) ενώ η χρήση της μέχρι σήμερα ως ναού την κάνει σύμβολο διαχρονικότητας ανά τους αιώνες, μοναδικό ανάμεσα σε όλα τα άλλα μνημεία της πόλης. 2.5. Η Ροτόντα στο μέλλον Η αναβάθμιση του περιβάλλοντος χώρου της Ροτόντας είναι κρίσιμο ζήτημα για το μνημείο, αλλά και για την ίδια την πόλη. Γι' αυτό και μια μελέτη που έχει

[28] πραγματοποιηθεί από την 9η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, επισημαίνει ότι η αποκατάσταση των συνθηκών επισκεψιμότητας του μνημείου της Ροτόντας είναι κάτι παραπάνω από αναγκαία. Οι επεμβάσεις που προτείνονται αφορούν τόσο στο εξωτερικό όσο και στο εσωτερικό του μνημείου. Η σκαλωσιά, που βρίσκεται μέσα στη Ροτόντα από το 1979 για να αποκαταστήσει τις ζημιές από τον μεγάλο σεισμό του 1978, θα βοηθήσει στις εργασίες. Μεταξύ άλλων, προβλέπονται η τοποθέτηση άθραυστων τζαμιών, η αντικατάσταση των ηλεκτρολογικών εγκαταστάσεων, καθαρισμοί, επισκευές στα δύο κλιμακοστάσια (που θα χρησιμοποιούνται μόνο από εργαζόμενους), η αποκατάσταση του περιβάλλοντος αρχαιολογικού χώρου, αλλά και σημείων του Ιερού Βήματος και της τοιχογραφίας, που φιλοτέχνησε το 1889 ο Ιταλός ζωγράφος Ρόσι για να αντικαταστήσει τα κατεστραμμένα τμήματα του ψηφιδωτού του θόλου. Για το Ιερό Βήμα, προτάθηκε η απομάκρυνση των νεότερων στοιχείων, η χρήση φορητής Αγίας Τράπεζας (καθώς το μνημείο χρησιμοποιείται ως εκκλησιαστικός ναός λίγες φορές τον χρόνο), καθώς και η «αποκάλυψη» τμημάτων της ορθομαρμάρωσης και του δαπέδου (Εικ. 52) της δεύτερης παλαιοχριστιανικής φάσης. Ένα ελαφρύ διαχωριστικό, πιθανότατα μεταλλικό διάφραγμα, θα επιτρέπει τη θέαση του Ιερού Βήματος όχι όμως και την είσοδο στο κοινό. Επίσης, στο εσωτερικό του μνημείου, προβλέπεται να εγκατασταθούν οπτικοί μηχανισμοί (κιάλια), που θα επιτρέπουν στους επισκέπτες να θαυμάζουν τα μοναδικά ψηφιδωτά του, ενώ στο εξωτερικό θα τοποθετηθεί κατάλληλη σήμανση, η απουσία της οποίας είναι σήμερα αισθητή. Για την αποκατάσταση του περιβάλλοντος χώρου του μνημείου, προτείνονται μια σειρά από ήπιες επεμβάσεις, όπως συντήρηση ευρημάτων και δαπέδων, δημιουργία μικρής τάφρου (50 εκατοστών περίπου) δίπλα στη τοιχοδομία για τη διευκόλυνση της κίνησης των επισκεπτών, καθαρισμοί και αποστραγγίσεις υδάτων. Επίσης, αντικατάσταση -όπου χρειάζεται- των κιγκλιδωμάτων, ώστε να υπάρχει ομοιομορφία, δημιουργία νέας εισόδου με μεταλλική εξώπορτα, τοποθέτηση νέου φυλακίου δίπλα στη νότια είσοδο και τροποποίηση του παλιού φυλακίου, που θα λειτουργεί πλέον ως χώρος έκθεσης εποπτικού υλικού και πωλητηρίου εκδόσεων.

[29] Επίλογος Στη μακραίωνη, πλούσια και ένδοξη ιστορία της Ελλάδας η Μακεδονία και ειδικά η Θεσσαλονίκη έρχεται να συνεισφέρει με ένα μεγάλο και λαμπρό κεφάλαιο. Η πόλη είναι ένα ζωντανό μουσείο και δεν έχει τίποτα να ζηλέψει από άλλες Ευρωπαϊκές πόλεις που φέρουν έναν αντίστοιχο τίτλο. Όπου κι αν γυρίσεις τη ματιά σου θα βρεις μνημεία-στολίδια, αναμνήσεις των περίπου 2300 χρόνων της έντονης ζωής της. Δυστυχώς η ραγδαία ανοικοδόμηση στην πόλη ειδικότερα μετά τον Β παγκόσμιο πόλεμο την έχει μετατρέψει σε μία σύγχρονη ελληνική τσιμεντούπολη. Αν όμως μελετήσεις την ιστορία και μπορείς να αναγνωρίζεις τα σημάδια της στο πρόσωπο της πόλης, αρκεί μία ματιά πίσω από το μπετόν για να σε ταξιδέψει σε χρόνους μακρινούς και να σε πλημυρίσει με συγκινήσεις. Αυτήν την πολύτιμη κληρονομιά, την πόλη με την ιστορία της και τα μνημεία που την καταμαρτυρούν πρέπει να την σεβαστούμε ιδιαίτερα οι νεώτερες γενεές. Απορροφημένοι σήμερα από τα επιτεύγματα της τεχνολογίας και την ευημερία ξεχνάμε πολλές φορές να ασχοληθούμε με τον πλούτο της ιστορικής και πολιτιστικής μας κληρονομιάς και δεν του αποδίδουμε την προσοχή και την αξία που τους ταιριάζει. Οφείλουμε όμως ως αυριανοί ενήλικες να προστατέψουμε το πολύτιμο αυτό κληροδότημα με σεβασμό. Εύχομαι όλα τα παιδιά της ηλικίας μου να έχουν κίνητρο, ενθάρρυνση και ευκαιρία να μελετήσουν βαθύτερα και να γνωρίσουν την ιστορία του τόπου μας.

[30] ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ Εικ. 1. Μακεδονικός τάφος στην οδό Παπαναστασίου Εικ. 2. Λίθινη επιγραφή του 95 π.χ Εικ. 3. Επιτύμβια στήλη με αναπαράσταση οικογένειας Εικ. 4. Ανάγλυφη επιγραφή αφιερωμένη στο θεό Όσιρη

[31] Εικ. 5. Τα τείχη της Θεσσαλονίκης όπως σώζονται σήμερα Εικ. 6. Άποψη της Ρωμαϊκής Αγοράς Εικ. 7. Η αψίδα του Γαλερίου (καμάρα) Εικ. 8. Λεπτομέρεια από τη διακόσμηση της καμάρας

[32] Εικ. 9. Αναπαράσταση της περιοχής της καμάρας και ροτόντας και της μεταξύ τους σύνδεσης Εικ. 10. Ο Άγιος Δημήτριος Εικ. 11. Η Αχειροποίητος Εικ. 12. Η Αγία Σοφία Εικ. 13. Η Παναγία Χαλκέων

[33] Εικ. 14. Η Αγία Αικατερίνη Εικ. 15. Ο Άγιος Νικόλας ο Ορφανός Εικ. 16. Ο Λευκός Πύργος Εικ. 17. Γιαχουντί Χαμάμ (Λουλουδάδικα) Εικ. 18. Γενή τζαμί παλιό αρχαιολογικό Μουσείο Εικ. 19. Μπεζεστένι (σκεπαστή αγορά)

[34] Εικ. 20. Η Δημοτική Πινακοθήκη Εικ. 21. Το Ε Γυμνάσιο Εικ.22. Βίλα Αλλατίνι (Νομαρχεία) Εικ. 23. Βίλα Μπιάνκα Εικ. 24. Άποψη από τα Λαδάδικα Εικ. 25. Το Παπάφειο

[35] Εικ. 26. Πύργος ΟΤΕ Εικ. 27. Το Μέγαρο Μουσικής Εικ. 28. Η Ροτόντα Εικ. 29. Αναπαράσταση Του Πάνθεου της Ρώμης