Κ Υ Ν Η Γ Ι Θ Η Σ Α Υ Ρ Ο Υ 2 0 1 4

Κ Υ Ν Η Γ Ι Θ Η Σ Α Υ Ρ Ο Υ 2 0 1 4

Π ε ρ ι ε χ ό μ ε ν α Σελίδα ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΒΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑΣ 3 Λότζια 4 Porta Guora 4 Κρήνη Rimondi 5 Άγιος Φραγκίσκος 5 Θύρωμα Τούρκικου Σχολείου 5 Santa Maria 6 Αγία Σοφία Ιμπραήμ τζαμί 6 Κυρία των Αγγέλων 7 Κτίριο καθολικής επισκοπής 7 To πηγάδι της Μεγάλης Πόρτας 7 Οικία Δρανδάκη 8 Κτίριο Αγίου Λαζάρου 8 Το Λαογραφικό Μουσείο 9 Ο ναός των Αγίων Αποστόλων 9 Θύρωμα «Clodio» 9 Θύρωμα της οδού Τσουδερών 10 Καμάρα της οδού Τσαγρή 10 Παρεκκλήσι του Αγίου Αντωνίου 10 Kρήνη της οδού Πατελάρου 11 ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ 12 Τζαμί Βαλιδέ Σουλτάνας 13 Κρήνη Βοσπόρου 13 Κρήνη της οδού Νικηφόρου Φωκά 13 Τζαμί Νερατζέ 14 Κρήνη της οδού Πατριάρχου Γρηγορίου 14 Δύο κρήνες στη γωνία Π. Κορωναίου και Σμύρνης 14 Χαμάμ της οδού Νικηφόρου Φωκά 15 Τούρκικο μαυσωλείο (τουρμπές) 15 Τούρκικο Σχολείο 15 Κουτσοτρούλης μιναρές 16 Ξύλινος μιναρές του Γιαχγιά Ιμπραήμ 16 ΡΩΣΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 17 Ο Μητροπολιτικός Ναός 18 Ρώσικο Υποπροξενείο 18 Αγίας Βαρβάρα 18 Λέσχη Ρώσων Αξιωματικών 19 Οδός Τσάρου 19 Οδός Ρώσων 19

Η περίοδος της Βενετοκρατίας, που διήρκεσε πάνω από 400 χρόνια, μετέτρεψε το Ρέθυμνο από μικρό οικισμό σε μία από τις σημαντικότερες πόλεις της Κρήτης. Το λιμάνι, οι δρόμοι, οι πλατείες, τα δημόσια κτίρια, οι ναοί, τα αρχοντικά σπίτια, τα θυρώματα σχεδιάστηκαν και κατασκευάστηκαν τότε. Χάρτης 1 Τα τείχη της πόλης κτίστηκαν από το 1540 έως το 1570. Ξεκινούσαν από την παραλία στο ύψος της πλατείας Αγνώστου Στρατιώτη και, ακολουθώντας σε ευθεία γραμμή περίπου την οδό Γερακάρη Δημακοπούλου, κατέληγαν στον περιφερειακό. Είχαν τρεις πύλες: την Πύλη της Άμμου (προς τον Άγνωστο), την Πύλη Γκουόρα και τη Δυτική (κοντά στο σημερινό κτίριο της Νομαρχίας) (χάρτης 1: Βυζαντινό και βενετσιάνικο τείχος). Μετά την πρώτη καταστροφή του Ρεθύμνου το 1571 από τους Οθωμανούς, οι Βενετοί άρχισαν το 1573 την κατασκευή του φρουρίου Φορτέτζα (χάρτης 2: η πόλη με το περιμετρικό τείχος της και τη Φορτέτζα). Χάρτης 2 Από τα κτίρια και τα μνημεία αυτής της εποχής σώζονται κυρίως τμήματα και αρχιτεκτονικά στοιχεία και λίγα είναι αυτά που διατηρήθηκαν ολόκληρα. Μερικά από τα χαρακτηριστικότερα είναι:

Loggia Λότζια Γνωστή σαν «Μουσείο», λειτουργεί σήμερα σαν πωλητήριο βιβλίων και αντιγράφων αρχαίων γλυπτών. Βρίσκεται στη συμβολή των οδών Αρκαδίου και Κων/νου Παλαιολόγου. Οικοδομήθηκε στα μέσα του 16ου αιώνα. Αποτελούσε ένα από τα κτίρια που έκτιζαν οι Βενετοί σε όλες τις πόλεις και χρησίμευαν σαν τόποι συσκέψεων των αρχόντων και των ευγενών, καθώς και σαν χώροι διασκέδασης, όπου επιτρέπονταν τα τυχερά παιχνίδια. Εκεί οι κήρυκες διάβαζαν τα διατάγματα του Ρέκτορα. Αμέσως μετά την τουρκική κατάκτηση μετατράπηκε σε τζαμί και προστέθηκε μιναρές, στη βάση του οποίου υπήρχε κρήνη που έφερε επιγραφή. Ο μιναρές κατεδαφίστηκε το 1930, γιατί ήταν ετοιμόρροπος. Η επιγραφή της κρήνης σώζεται τοποθετημένη στο κτίριο της Δημοτικής βιβλιοθήκης. Porta Guora Γνωστή σαν «Μεγάλη Πόρτα», βρίσκεται στην αρχή της σημερινής οδού Εθνικής Αντιστάσεως. Αποτελούσε την κεντρική πύλη των τειχών της πόλης και είναι η μόνη από τις τρεις πύλες που υπάρχει ακόμα. Είχε ξύλινα πορτόφυλλα με μεταλλική εξωτερική επένδυση που τις προφύλασσε από φωτιά σε περίπτωση πολιορκίας, όπως όλες οι πύλες εκείνης της εποχής. Άνοιγαν δε, με την ανατολή και έκλειναν με τη δύση του ήλιου. Σήμερα σώζεται μόνο το κεντρικό τμήμα της Μεγάλης Πόρτας. Ένα μέρος του τυμπάνου του αετώματος της Πύλης, που παρίστανε το Λέοντα του Αγ. Μάρκου, βρίσκεται σήμερα σπασμένο σε δυο κομμάτια στον κήπο της Λότζια. 4

Κρήνη Rimondi Γνωστή σαν «Βρυσάκια», βρίσκεται βόρεια της πλατείας Τίτου Πετυχάκη (Πλάτανος) στη θέση παλαιότερης. Κατασκευάστηκε από το Βενετό διοικητή Rimondi μαζί με άλλες τρεις, για παροχή πόσιμου νερού στους κατοίκους της πόλης. Οι Τούρκοι την είχαν στεγάσει, αλλά η κατασκευή κατεδαφίστηκε για τη διάνοιξη του δρόμου. Είναι διακοσμημένη με 4 λεπτούς κίονες, που έχουν ιωνικές βάσεις, κορινθιακά κιονόκρανα και πατούν σε 3 γούρνες (για πότισμα των ζώων). Οι κρουνοί (βρύσες) έχουν σχήμα προσώπων λιονταριών. Καθολική εκκλησία μοναστηριού των Φραγκισκανών μοναχών, που Άγιος Φραγκίσκος κτίστηκε από τους Βενετούς, προς τιμήν του Αγίου Φραγκίσκου, ο οποίος λατρευόταν και από τους ορθόδοξους. Ο ναός ανήκει στον τύπο της βασιλικής με ένα κλίτος και ξύλινη στέγη. Το θύρωμα της εισόδου είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακό, λόγω του μεγάλου μεγέθους και της διακόσμησής του. Στην Τουρκοκρατία η εκκλησία μετατράπηκε σε πτωχοκομείο. Τώρα ανήκει στο Υπουργείο Πολιτισμού, χρησιμοποιείται για περιοδικές εκθέσεις και πρόκειται να στεγάσει προσωρινά το Αρχαιολογικό Μουσείο της πόλης. Θύρωμα Τούρκικου Σχολείου Αποτελούσε μία από τις εισόδους του Τούρκικου Σχολείου. Αρχικά κατασκευάστηκε από τους Ενετούς και στη συνέχεια οι Τούρκοι έκτισαν μικρότερο θύρωμα μέσα στο βενετσιάνικο, προσθέτοντας ανάμεσα στα δύο θυρώματα ανάγλυφα κλαδιά κληματαριάς (διπλό θύρωμα). Στον αυλότοιχο, αριστερά και δεξιά του θυρώματος, τοποθετήθηκε το οθωμανικό σύμβολο με το μισοφέγγαρο, ενώ στις δύο πλευρές της βάσης παρέμειναν τα λιοντάρια του Αγίου Μάρκου της Βενετίας. 5

Santa Maria Το γνωστό «Ωδείο» στον Πλάτανο με τον μεγάλο μιναρέ, αποτελούσε την καθολική εκκλησία του μοναστηριού των Αυγουστινιανών μοναχών, το οποίο καταστράφηκε. Δίπλα στο ναό βρίσκεται το παρεκκλήσι, που ήταν αφιερωμένο στο Σώμα του Χριστού. Η ανατολική όψη του ναού με το στρογγυλό φεγγίτη και η βόρεια (στην οδό Βερνάρδου) με το μεγαλοπρεπές θύρωμα διατηρούνται στην αρχική τους μορφή. Δίπλα στο ναό βρίσκεται το παρεκκλήσιτου Χριστού το οποίο αργότερα οι Τούρκοι μετέτρεψαν σε βιβλιοθήκη θρησκευτικών βιβλίων. Το 1657, έντεκα χρόνια μετά την κατάκτηση της πόλης από τους Τούρκους, ο πορθητής του Ρεθύμνου Χουσεΐν Πασάς μετέτρεψε τον καθολικό ναό σε τζαμί, που ονομάσθηκε «Τζαμί Νερατζές». Τότε αντικαταστάθηκε η κεραμοσκεπής στέγη του από 3 οθωμανικούς τρούλους. Το 1890 προστέθηκε ο μιναρές, ο οποίος σχεδιάστηκε από τον Ρεθυμνιώτη πρακτικό μηχανικό Γεώργιο Δασκαλάκη. Αγία Σοφία Ιμπραήμ τζαμί Ορθόδοξος ναός της Αγίας Σοφίας, που μετατράπηκε σε τζαμί το 1670 και κατασκευάσθηκε ξύλινος μιναρές, ύψους 8 μ. Βρίσκεται στη γωνία της οδού Πάνου Κορωναίου με την οδό Σμύρνης. Συνδέεται με καμάρα με το απέναντι ακίνητο, στη γωνία του οποίου υπάρχουν δύο κρήνες. Στο χώρο αυτό λειτουργούσε μέχρι πρόσφατα ξυλουργείο και στη συνέχεια αναστηλώθηκε από την Αρχαιολογική Υπηρεσία 6

Κυρία των Αγγέλων Γνωστή και σαν «Μικρή Παναγία». Βρίσκεται στο Μακρύ Στενό. Κτίστηκε τα τελευταία χρόνια της Βενετοκρατίας και ήταν αφιερωμένη στην Αγία Μαρία Μαγδαληνή. Στην αρχή της τούρκικης κυριαρχίας ο ναός είχε αφεθεί στους χριστιανούς. Όταν όμως ο Χουσείν Πασάς είδε πολύ κόσμο στην εκκλησία, θύμωσε και την μετέτρεψε σε τζαμί και αργότερα στη βόρεια πλευρά προστέθηκε μιναρές. Σύντομα όμως η κορυφή του μιναρέ κατέρρευσε και από τότε έμεινε γνωστός ως «Κουτσοτρούλης». Κατά την παράδοση, το 1917 κάποιοι χριστιανοί βρήκαν στα σκαλιά του μιναρέ μια εικόνα της Παναγίας και από τότε η εκκλησία επανήλθε στους χριστιανούς. Η εικόνα βρίσκεται σήμερα στο πρώτο δεξιά προσκυνητάρι. Κτίριο καθολικής επισκοπής Κτίριο στην οδό Αραμπατζόγλου (πρώην Θεσσαλονίκης) 50, ο όροφος του οποίου πιθανόν να αποτελούσε κατοικία του καθολικού επισκόπου. Τα τοξωτά παράθυρα του ορόφου είναι διακοσμημένα και στηρίζονται σε πέτρινα φουρούσιa (στηρίγματα). Ενδιαφέρον παρουσιάζει και ο ισόγειος χώρος με την τοξωτή μαγαζόπορτα (παρόμοια με την κεντρική πύλη της Φορτέτζας) και τα πέντε τόξα εσωτερικά, στον οποίο σύμφωνα με πληροφορίες παραχωρούσαν γεύματα σε κληρικούς ή και σε φτωχούς Ρεθυμνιώτες. To πηγάδι της Μεγάλης Πόρτας Υπήρχε από την Εποχή της Βενετοκρατίας και το αναφέρει ο Μαρίνος Τζάνε Μπουνιαλής στον «Κρητικό Πόλεμο» κατά την περιγραφή των μαχών, που διαδραματίστηκαν στην περιοχή αυτή μεταξύ Τούρκων, Βενετών και Κρητικών. Στο εσωτερικό υπάρχουν δύο τόξα, που στήριζαν το επάνω τμήμα με το στόμιο, το οποίο κατασκευάσθηκε πάλι την τελευταία δεκαετία. 7

Οικία Δρανδάκη Βρίσκεται στην οδό Αρκαδίου 154, οικοδομήθηκε στα τελευταία χρόνια της Βενετοκρατίας και ανακαινίστηκε το 1884 όπως γράφει η επιγραφή του θυρώματος σε ελληνικά και τούρκικα. Απ την αρχική μορφή της πρόσοψης σώζονται οι βάσεις του θυρώματος, το κτίσιμο με πελεκημένους ορθογώνιους πωρόλιθους στο ισόγειο και τον α όροφο, καθώς και τα οκτώ πέτρινα φουρούσια (προεξέχοντα στηρίγματα). Πολύ εντυπωσιακή είναι η διακόσμηση του ξύλινου γείσου στο τελείωμα της πρόσοψης, κάτω από την προεξοχή της στέγης. Κτίριο Αγίου Λαζάρου Ο περίφημος ναός του Αγίου Λαζάρου, απ' τον οποίο είχε πάρει το όνομα «Λαζαριανά» όλη η γύρω περιοχή της Παλιάς Πόλης, δεν υπάρχει και μάλλον δεν υπήρξε ποτέ. Στην εκδοχή αυτή, ύπαρξης καθολικού ναού, οδήγησε η κρήνη της αυλής στην οδό Πατελάρου 14, η οποία βρίσκεται ενσωματωμένη στην εξωτερική σκάλα κτηρίου, στο ισόγειο του οποίου υπάρχει μικρός θολωτός χώρος, ο οποίος σε αρχική φάση ήταν ανοικτός και από τις δύο πλευρές. Αυτό σημαίνει ότι ήταν διαβατικό (πέρασμα) δημόσιο ή ιδιωτικό, δηλαδή μεταξύ κτηρίων της ίδιας ιδιοκτησίας. Το κτίριο αναστηλώθηκε πριν 15 περίπου χρόνια από την Αρχαιολογική Υπηρεσία και ανήκει στο Δήμο Ρεθύμνης. Το μικρό θολωτό χώρο χρησιμοποιούσε ο Δήμος για την τέλεση πολιτικών γάμων. 8

Το Λαογραφικό Μουσείο Στεγάζεται στο κτίριο της οδού Βερνάρδου 26-28. Αποτελεί το πιο αντιπροσωπευτικό βενετσιάνικο αρχοντικό της πόλης. Στις αίθουσές του παρουσιάζονται αντικείμενα που συνδέονται με τη ζωή της πόλης, χειροτεχνήματα υφαντικής, κεραμικής, καλαθοπλεκτικής και τα παραδοσιακά επαγγέλματα του χαλκουργού, του σαμαροποιού, του πεταλωτή κ.α. Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του αποτελούν: α) ο στεγασμένος, ανοιχτός χώρος στο ισόγειο, με τα δύο τόξα και β) τα δύο διακοσμημένα, τοξωτά παράθυρα. Ο ναός Αγίων Αποστόλων Δίκλιτος ναός κτισμένος την τελευταία περίοδο της Βενετοκρατίας (από τον 16ο αιώνα και μετά). Την περίοδο της Τουρκοκρατίας ήταν βοηθητικός χώρος κατοικίας, πιθανόν αποθήκη. Σε ανασκαφική έρευνα που πραγματοποιήθηκε κατά τη διάρκεια των εργασιών συντήρησης, που εκτέλεσε πρόσφατα η Αρχαιολογική Υπηρεσία, βρέθηκαν διάφοροι τάφοι στο δάπεδο. Σε ένα από τους τάφους υπήρχε κρυμμένο πιθάρι του 18ου αιώνα. Από το ναό σώζεται μόνο το κατώτερο τμήμα των τοίχων και παραμένει ασκεπής. Θύρωμα «Clodio» Το εντυπωσιακό αυτό θύρωμα ανήκε σε οικία της οικογένειας των Ενετών «Clodio». Στο τύμπανο, δηλαδή τον τριγωνικό χώρο του αετώματος, σώζεται το οικόσημο των «Clodio». Στο υπέρθυρο (πρέκι) υπάρχει λατινική επιγραφή, που αναφέρει: «Με την αρετή αστράφτει το σπίτι, πρώτες μέρες του Ιούνη του 1609». Σήμερα, στο ισόγειο του κτιρίου λειτουργεί εργαστήριο κατασκευής φύλλου παραδοσιακού τύπου. 9

Θύρωμα της οδού Τσουδερών Στην οδό Τσουδερών 12 βρίσκεται ένα ακόμα εντυπωσιακό ενετικό θύρωμα. Δύο κίονες εξωτερικά στηρίζουν το γείσο και δύο μικρότεροι εσωτερικά το πλούσια διακοσμημένο τόξο. Στα δύο τρίγωνα που σχηματίζονται, μεταξύ τόξου και γείσου, υπάρχει ανάγλυφος φυτικός διάκοσμος. Καμάρα της οδού Τσαγρή Η καμάρα (διαβατικό) «Sotto portico» στην ένωση των οδών Τσαγρή Κορνάρου. Οι στεγασμένοι και ανοιχτοί χώροι με καμάρα, που ήταν περάσματα (ή διαβατικά), είναι συνήθως βενετσιάνικες κατασκευές, όπως: α) στην οδό Σμύρνης (ναός Αγ. Σοφίας- Ιμπραήμ Τζαμί με τον ξύλινο μιναρέ και τις δύο κρήνες στη γωνία Π. Κορωναίου και Σμύρνης) και β) στις οδούς Β. Κορνάρου-Τσαγρή και Ρήγα Φεραίου 25, όπου πάνω από το διαβατικό υπάρχει κτίριο. Παρεκκλήσι του Αγίου Αντωνίου Πίσω από το ιερό της Μητρόπολης και ανάμεσα στα σπίτια της πλατείας στην οδό Μ. Μουσούρου βρίσκεται το παρεκκλήσι του Αγίου Αντωνίου, που ανακαινίσθηκε το 1863. Είναι σπηλαιώδης ναός από την εποχή της Ενετοκρατίας. Ο Μάρκος Μουσούρος ήταν ένας από τους διασημότερους Έλληνες της διασποράς, φιλόλογος, κριτικός, ποιητής και επιμελητής εκδόσεων. Έφυγε στα δεκαέξι του για την Ιταλία όπου σπούδασε και αργότερα έγινε καθηγητής ελληνικής γλώσσας στη Βενετία και στην Πάντοβα. Είναι ο πρώτος εκδότης των «Απάντων» του Πλάτωνα. Ήταν ο μεγαλύτερος φιλόλογος της εποχής του στην Ευρώπη. 10

Kρήνη της οδού Πατελάρου Η κρήνη αυτή, σε αντίθεση με όλες τις προηγούμενες δημόσιες, βρίσκεται σε ιδιωτική αυλή στην οδό Πατελάρου 14, αθέατη από το δρόμο. Κατασκευάσθηκε κατά την Βενετοκρατία και είναι διακοσμημένη με δύο μικρούς κορινθιακούς κίονες στα πλάγια, ημικυκλική κόγχη στο κέντρο και γείσο στο τελείωμα. Την περίοδο της Τουρκοκρατίας σκαλίστηκε ολόκληρη για να προστεθεί επιπλέον διακόσμηση με φυτικά μοτίβα. Θεωρείται ότι εξυπηρετούσε τις ανάγκες του καθολικού ιερατείου του παρεκκλησίου Αγίου Λαζάρου (βλ. κτίριο Αγ. Λαζάρου), πάνω στον τοίχο του οποίου είναι ενσωματωμένη και χρησιμοποιούταν ως lavabo (νιπτήρας). Τα κτίρια που αναφέρθηκαν είναι τα πιο χαρακτηριστικά της βενετσιάνικης περιόδου του Ρεθύμνου, που βρίσκονται μέσα στα όρια του φετινού παιχνιδιού, αλλά δεν είναι τα μοναδικά. Βενετσιάνικα στοιχεία υπάρχουν σε πάρα πολλά κτίρια, που όμως είναι πολύ δύσκολο να τα ξεχωρίσουμε, γιατί είναι ανάμεικτα με στοιχεία της περιόδου της Τουρκοκρατίας και μεταγενέστερα. Οι ντόπιοι μαστόροι που έμαθαν τις τεχνικές την περίοδο της Βενετοκρατίας και οι απόγονοί τους συνέχισαν να τις χρησιμοποιούν. Έτσι δημιουργήθηκε μια αρχιτεκτονική και κατασκευαστική παράδοση, που συνεχίζεται ακόμα και τώρα. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι κατά την Τουρκοκρατία έγιναν πολλές επεμβάσεις και προσθήκες σε βενετσιάνικα κτίρια, όπως οι μιναρέδες που προστέθηκαν σε όλες τις χριστιανικές εκκλησίες όταν μετατράπηκαν σε τζαμιά, αλλά και άλλες μικρότερης κλίμακας. 11

Το 1646 τα στρατεύματα του Χουσεϊν Πασά, αφού κατέλαβαν τα Χανιά, επιτέθηκαν στο Ρέθυμνο. Μετά από 22 ημέρες πολιορκίας, η φρουρά και όσοι κάτοικοι πρόλαβαν κλείστηκαν στη Φορτέτζα, αλλά δεν κατάφεραν να την κρατήσουν πολύ. Κατόπιν συμφωνίας με τους Τούρκους, οι Βενετοί και όσοι Ρεθυμνιώτες θέλησαν να μην γίνουν υποτελείς στο Σουλτάνο, μεταφέρθηκαν στον Χάνδακα (Ηράκλειο). Το Ρέθυμνο πέρασε οριστικά από τους Βενετούς στα χέρια των Τούρκων. Η περίοδος της Τουρκοκρατίας κράτησε 250 χρόνια και άφησε έντονα τα ίχνη της στην πόλη. Στα κτίρια προστέθηκαν ξύλινα κιόσκια (σαχνισιά), θυρώματα και κρήνες με οθωμανικές επιγραφές, κατασκευάσθηκαν δημόσια και ιδιωτικά λουτρά (χαμάμ), οι βενετσιάνικοι ναοί μετατράπηκαν σε τζαμιά και προστέθηκαν τρούλοι και μιναρέδες. Από τους ναούς, κάποιοι διατήρησαν σχεδόν όλα ή μερικά από τα αρχικά στοιχεία τους, όπως το τζαμί Νερατζές (σημερινό Ωδείο), η «Κυρία των Αγγέλων», η Αγία Σοφία και κάποιοι άλλοι έχασαν ολοκληρωτικά την αρχική τους μορφή και επικράτησαν το οθωμανικά στοιχεία, όπως: το τζαμί του σουλτάνου Ιμπραήμ στη Φορτέτζα και το τζαμί Καρά Μουσά Πασά στην αρχή της οδού Αρκαδίου. Εκτός από τα παραπάνω κτίστηκαν και νέα οθωμανικά κτίρια και τεμένη (τζαμιά), όπως το τέμενος Βελή Πασά στο Μασταμπά, το τζαμί «Βαλιδέ» στη Μεγάλη Πόρτα, το Τούρκικο Σχολείο, αργότερα το κτίριο της Νομαρχίας κλπ. Εκτός τα κτίρια που διαμορφώθηκαν κατά την Τουρκοκρατία από μετατροπές βενετσιάνικων, όπως το Τζαμί Νερατζέ, κτίστηκαν και αρκετά σημαντικά κτίρια και τζαμιά όπως τα παρακάτω: 12

Τζαμί Βαλιδέ Σουλτάνας Γνωστό σαν «το τζαμί της Μεγάλης Πόρτας»: Βρίσκεται περιτριγυρισμένο από κτίρια, μεταξύ των οδών Τομπάζη, Εθν. Αντιστάσεως και Βοσπόρου. Χτίστηκε το 1670 και έχει δύο μεγάλους τρούλους. Το ιερό (μιχράμπ) έχει κατασκευασθεί από τμήματα βενετσιάνικων θυρωμάτων, που έχουν μεταφερθεί από αλλού. Η είσοδός του είναι από την οδό Τομπάζη 17. Δυστυχώς, δεν είναι ανοιχτό για το κοινό, γιατί χρησιμοποιείται από την Αρχαιολογική Υπηρεσία σαν αποθήκη. Ο μιναρές χτίστηκε 200 περίπου χρόνια αργότερα από το τζαμί. Αντίθετα με το τζαμί, που δεν είναι ορατό, ο μιναρές του φαίνεται από παντού, αφού προεξέχει από τα γύρω κτίρια. Κρήνη Βοσπόρου Η κρήνη του τζαμιού της Μεγάλης Πόρτας βρίσκεται μέσα στο βιβλιοπωλείο που βρίσκεται στην οδό Βοσπόρου 6. Οι Τούρκοι χρησιμοποιούσαν τις κρήνες όχι μόνο για παροχή νερού, αλλά και για να πλένονται οι πιστοί πριν μπουν στο τζαμί για προσκύνημα. Για το λόγο αυτό τις τοποθετούσαν κοντά στις εισόδους των τζαμιών. Κρήνη της οδού Νικηφόρου Φωκά Ημικατεστραμμένη κρήνη της οδού Νικηφόρου Φωκά 65, της οποίας η επιγραφή δεν σώζεται. 13

Τζαμί Νερατζέ Το κτίριο αυτό αποτελούσε το καθολικό (εκκλησία) μονής και ήταν αφιερωμένο στην Παναγία των Αυγουστινιανών μοναχών "Santa Maria". Η εκκλησία έχει ορθογώνιο σχήμα και στεγάζεται με τρεις μικρούς τρούλους, οι οποίοι αντικατέστησαν την κεραμοσκέπαστη στέγη της βενετικής εκκλησίας. Το 1657, έντεκα χρόνια μετά την κατάκτηση της πόλης από τους Τούρκους, ο πορθητής του Ρεθύμνου Χουσεΐν Πασάς, μετέτρεψε τον καθολικό ναό σε τζαμί, που ονομάσθηκε «Τζαμί Νερατζέ» και το παρεκκλήσι του σε οθωμανικό ιεροσπουδαστήριο και βιβλιοθήκη θρησκευτικών βιβλίων. Το 1890 προστέθηκε μεγάλος μιναρές με δύο εξώστες από το μηχανικό Γεώργιο Δασκαλάκη. Σήμερα, το "Τζαμί Νερατζέ" φιλοξενεί το Ωδείο. Κρήνη της οδού Πατριάρχου Γρηγορίου Η κρήνη της οδού Πατριάρχου Γρηγορίου 27 είναι εντοιχισμένη, με ανάγλυφη φυτική διακόσμηση πάνω από την αραβική επιγραφή, που αναφέρει: «Εσύ που θα πιείς νερό και θα πάρεις απ αυτή τη βρύση δεν φτάνει μόνο να πάρεις νερό, αλλά θα πρέπει και να ελεήσεις την ψυχή μου και να προσευχηθείς για την αγάπη του Θεού. Συγχώρησε την ψυχή μου να μπει στον Παράδεισο. 1863». Δύο κρήνες στη γωνία Πάνου Κορωναίου και Σμύρνης Οι συγκεκριμένες κρήνες, εκτός από τους κατοίκους της συνοικίας, εξυπηρετούσαν και τους πιστούς του παρακείμενου τζαμιού του Γιαχγιά Ιμπραήμ (βλ. Αγία Σοφία). Αυτή που βρίσκεται στην οδό Πάνου Κορωναίου είναι τοξωτή και είχε τρεις κρουνούς και επιγραφή, που αναφέρει στα τούρκικα: «Αυτή η κρήνη έγινε για να πίνει νερό ο λαός. Όποιος πιεί νερό και ξεδιψάσει ας προσευχηθεί για την ψυχή εκείνου που την έχτισε. 1863». Λίγο πιο δεξιά και ψηλότερα υπάρχει αραβική επιγραφή στον τοίχο που γράφει: «Να μη βασκαθεί αυτός ο τοίχος. Τον έχτισε ο Οσμάν Αφέντης». 14

Χαμάμ της οδού Νικηφόρου Φωκά Πίσω από ένα συνηθισμένο κτίριο στο «Μακρύ Στενό» κρύβεται ένα σημαντικό συγκρότημα οθωμανικών λουτρών, που αποτελείται από τρεις κύριους χώρους και αρκετούς βοηθητικούς. Από τους τρεις μεγάλους χώρους οι δύο είχαν τρούλο και ο ένας ημικυλινδρικό θόλο. Στον πρώτο και μεγαλύτερο χώρο, πριν από μερικά χρόνια, λειτουργούσε φούρνος. Ο τρούλος του κατεδαφίστηκε και αντικαταστάθηκε με ξύλινο πάτωμα, για να στεγαστεί στον όροφο η οικογένεια που είχε το φούρνο. Ο θόλος και ο δεύτερος τρούλος σώζονται και διαθέτουν τα χαρακτηριστικά φωτιστικά ανοίγματα. Το συγκρότημα έχει σε μεγάλο βαθμό αναστηλωθεί από τους νέους ιδιοκτήτες του και λειτουργεί σαν καφέ-μπαρ με το όνομα «Θόλος». Τούρκικο μαυσωλείο (τουρμπές) Βρίσκεται νότια του τζαμιού Νερατζέ, στην πλατεία Μικρασιατών. Είναι ο τάφος Τούρκου στρατιώτη, που σκοτώθηκε ηρωικά κατά την πολιορκία του Ρεθύμνου. Το κτίσμα είναι μικρό, τετράγωνο και καλύπτεται από μικρό τρούλο οθωμανικού τύπου, που καταλήγει σε μύτη. Ανακαινίσθηκε από τους Τούρκους το 1911. Τούρκικο Σχολείο Το Τούρκικο Σχολείο ιδρύθηκε το 1796 σαν σχολείο θηλέων, που διδάσκονταν εκτός από την τουρκική γλώσσα, κοπτική, ραπτική, καθώς και οικοκυρικές τέχνες. Επίσης διδασκόταν και η ελληνική γλώσσα από Ελληνίδες δασκάλες. Τη Διεύθυνση του σχολείου είχε όμως δασκάλα, Μωαμεθανή στο θρήσκευμα. Επειδή η μωαμεθανική θρησκεία δεν επέτρεπε τη συναναστροφή αγοριών και κοριτσιών στον ίδιο χώρο, τα αγόρια φοιτούσαν σε άλλο κτίριο που βρισκόταν κοντά στο παρθεναγωγείο. Είχε μάλιστα και χωριστή είσοδο, από την ανατολική πλευρά, του Αγίου Φραγκίσκου, ενώ τα κορίτσια εισέρχονταν από τη δυτική είσοδο. Οι όψεις του καλοκτισμένου διώροφου κτιρίου χαρακτηρίζονται από μία σειρά τοξωτών παραθύρων ανά όροφο. Το σημερινό κτίριο του σχολείου χτίστηκε το 1890 και στεγάζεται εκεί το 1 ο Δημοτικό Σχολείο Ρεθύμνου. 15

Κουτσοτρούλης μιναρές Είχε προστεθεί στην Κυρία των Αγγέλων (Μικρή Παναγία) κατά την μετατροπή της σε τζαμί από τον Χουσεΐν Πασά (βλ. Κυρία των Αγγέλων, σελ. 7). Σύντομα όμως η κορυφή του μιναρέ κατέρρευσε και από τότε ονομάστηκε «Κουτσοτρούλης». Ξύλινος μιναρές του Γιαχγιά Ιμπραήμ Γύρω στα 1670 ο ορθόδοξος ναός Αγίας Σοφίας μετατράπηκε σε τζαμί από τον "Γιαχγιά Ιμπραήμ". Προστέθηκε ξύλινος μιναρές ύψους 8μ(ο μοναδικός στην πόλη), που καταστράφηκε το 19ο αιώνα από τους γερμανικούς βομβαρδισμούς. Για τις ανάγκες των πιστών του τζαμιού, σύμφωνα με την οθωμανική λατρεία, κτίστηκε η κρήνη δίπλα στο τζαμί με το οποίο ενώνεται με το διαβατικό της οδού Σμύρνης (βλ. Αγία Σοφία - Δύο κρήνες στη γωνία Π. Κορωναίου και Σμύρνης). 16

Το 1897 οι Μεγάλες Δυνάμεις κατέλαβαν την Κρήτη και στη συνέχεια διώχτηκε ο τούρκικος στρατός. Ως εγγυήτρια δύναμη στο Ρέθυμνο ορίστηκε η Ρωσία και τα ρωσικά στρατεύματα παρέμειναν στην πόλη έως το 1909. Την περίοδο των Ρώσων, έγιναν σημαντικά έργα για την καθαριότητα, την ύδρευση, την αποχέτευση και γενικότερα για τη βελτίωση της υγείας και των συνθηκών ζωής των κατοίκων. Επίσης έγινε το σχέδιο της πόλης, διαμορφώθηκαν οι δρόμοι και τους δόθηκαν για πρώτη φορά ονόματα. Η οδός Αρκαδίου ονομάστηκε οδός Τσάρων. Ο τόπος τότε γνώρισε οικονομική και πνευματική άνθιση. Η πόλη απέκτησε νέα ευρωπαϊκή μορφή. Δημιουργήθηκαν χώροι διασκέδασης, όπου εμφανίστηκαν ακόμα και ευρωπαίοι καλλιτέχνες. 17

Ο Μητροπολιτικός Ναός Ο Μητροπολιτικός Ναός Εισοδίων της Θεοτόκου κτίστηκε το 1956, σε αντικατάσταση παλιότερου ναού, που είχε υποστεί φθορές κατά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο. Το καμπαναριό είχε προστεθεί στον παλιό ναό το 1899, σαν απάντηση των χριστιανών στο μεγάλο μιναρέ του τζαμιού Νερατζέ. Κατασκευάσθηκε από τον ίδιο πρακτικό μηχανικό που είχε οικοδομήσει το μιναρέ, το Γεώργιο Δασκαλάκη. Επειδή υπήρχαν προβλήματα με τα θεμέλια, τα χρήματα ήταν λίγα και οι έρανοι δεν επαρκούσαν, χρειάστηκε η βοήθεια του Ρώσου διοικητή Θεόδωρου Ντε Χιόστακ, ο οποίος διέθεσε για το σκοπό αυτό τα χρήματα από τα έσοδα του γραμματοσήμου της Κατοχής. Οι οκτώ καμπάνες κατασκευάσθηκαν στη Βενετία με χρήματα των οινοπωλών και το αρχικό ρολόϊ κατά παραγγελία ρεθυμνιώτη εμπόρου. Ρώσικο Υποπροξενείο Βρισκόταν στη σημερινή οδό Χατζηγρηγοράκη ( πρώην Χορτάτζη Αικατερίνης, περιοχή Αλατσάδικα). Προξενικός Διερμηνέας του υποπροξενίου διετέλεσε ο Γεώργιος Χατζηγρηγοράκης. Αγίας Βαρβάρα Η εκκλησία της Αγίας Βαρβάρας βρίσκεται πολύ κοντά στη Μητρόπολη και είναι αφιερωμένη στην προστάτιδα Αγία της πόλης. Ο ναός κτίστηκε το 1885 στη θέση παλιότερου με το ίδιο όνομα, που φαίνεται στους βενετσιάνικους χάρτες από το 1613. Το διάστημα από το 1898 ως το 1907 η εκκλησία της Αγίας Βαρβάρας είχε παραχωρηθεί στους Ρώσους για την τέλεση των χριστιανικών καθηκόντων τους. Η εκκλησία της Αγίας Βαρβάρας σήμερα δεν έχει καμπαναριό. Στο πίσω μέρος της μικρής αυλής, που περιβάλλει την εκκλησία, βρίσκεται το κτίριο όπου στεγάζεται σήμερα Δημοτική Βιβλιοθήκη Ρεθύμνου. 18

Λέσχη Ρώσων Αξιωματικών Στην κατοικία της σύγχρονης συγγραφέως Μαρίας Τσιριμωνάκη (Αρκαδίου και Δασκαλογιάννη 2-4), λειτουργούσε Λέσχη Ρώσων Αξιωματικών. Το σπίτι αυτό νοικιάστηκε από τα ρωσικά στρατεύματα. Η μεγάλη του σάλα έγινε η επίσημη τραπεζαρία των αξιωματικών και στη διάρκεια των επίσημων δείπνων η στρατιωτική μπάντα έπαιζε απαλούς, ρώσικους ρυθμούς στην ταράτσα του σπιτιού. Την περίοδο κατά την οποία ο πυρετός για την ΕΝΩΣΗ της Κρήτης με την Ελλάδα ανέβαινε και οι Ρώσοι θεωρούνταν εμπόδιο από τους επαναστάτες, ο Βασίλειος Τζανιδάκης, ο γνωστός «Καναρίνης», ανέβηκε με ανεμόσκαλα και κατέβασε τη ρωσική σημαία από την πρόσοψη του σπιτιού. Οδός Τσάρου Η σημερινή οδός Αρκαδίου ή «Μεγάλη Αγορά» όπως λεγόταν παλιότερα. Επί Τουρκοκρατίας ονομάστηκε «Μεϊντάνι». Είχε πάρει την ονομασία «οδός Τσάρου» από τις Ρώσικες Αρχές, προς τιμή του αυτοκράτορά τους. Υπήρξε για πολλά χρόνια ο κεντρικότερος δρόμος του Ρεθύμνου. Στη γωνία της οδού Χατζηγρηγοράκη και Αρκαδίου, σε σημερινό εργαστήριο-κοσμηματοπωλείο, εγκαταστάθηκε το Ελληνικό Ταχυδρομείο. Επίσης, στην γωνία των οδών Αρκαδίου και Μελιδόνι υπήρχε για πολλά χρόνια το Δημαρχείο Ρεθύμνου. Οδός Ρώσων Η σημερινή οδός Εθνικής Αντιστάσεως ή «Μικρή Αγορά». Στην περίοδο της Τουρκοκρατίας το όνομά της ήταν Μεγάλη Ρούγα. Πλημμύριζε κάθε πρωί από κόσμο αφού εκεί ήταν το παζάρι της πόλης. 19

Το 1899 η Κρητική Πολιτεία απέκτησε το δικό της σύνταγμα και το 1913 κηρύχτηκε πλέον η Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Το 1922 τα πράγματα άλλαξαν, όταν έφτασαν στο Ρέθυμνο 2.800 πρόσφυγες. Οι παλιοί εμπορικοί δρόμοι της πόλης απέκτησαν και πάλι ζωή. Στα μανάβικα της Μεγάλης Πόρτας οι χωρικοί ξεφόρτωναν τα προϊόντα τους. Μετά άφηναν τα ζώα τους για περιποίηση στους σαμαράδες και στους πεταλωτήδες, που βρίσκονταν στα Πεταλάδικα, στη σημερινή οδό Μ. Τζάνε Μπουνιαλή. Καθώς κατέβαιναν από τη Μεγάλη Πόρτα κατέληγαν στα Μπιτσακτσίδικα (Τζαγκαράδικα), στη σημερινή οδό Σουλίου, όπου κατασκευαζόταν παπούτσια της εποχής. Οι γαλατάδες, οι σάπωνες, οι πασατεμπάδες, οι λουστραδόροι, οι καστανάδες απέκτησαν τώρα περισσότερη πελατεία. Τόσο πληθυσμό η πόλη δεν είχε ποτέ, ούτε τόση κίνηση. Οι άνθρωποι μοιράζονταν χαρές και λύπες και μάθαιναν να απολαμβάνουν τις μικρές χαρές της ζωής Οι σημειώσεις αυτές γράφτηκαν για το Παιδικό Κυνήγι Θησαυρού 2014 από την ομάδα ΕΚΑΤΣ Η ΚΟΥΤΣΗ ΚΑΤΣΙΚΑ 20