«Προοπτικές σταδιοδρομίας των φοιτητριών του ΕΑΠ» Δρ. Εύη Μπάτρα, Πρόεδρος Συνδέσμου Ελληνίδων Επιστημόνων, Μέλος ΣΕΠ του ΕΑΠ Ημερίδα της ΔΑΣΤΑ του ΕΑΠ με Θέμα «Γυναίκα, Δια Βίου Μάθηση & Σταδιοδρομία» Παρασκευή 25 Ιανουαρίου 2013 ξενοδοχείο Novus Hotel (Καρόλου 23, Πλατεία Καραϊσκάκη), ΑΘΗΝΑ Κυρίες και Κύριοι, Είναι μεγάλη μου χαρά να βρίσκομαι σήμερα μαζί σας, μετά από την πρόσκληση της ΔΑΣΤΑ του ΕΑΠ, και ιδιαίτερα του Επιστημονικού της Υπευθύνου Αχιλλέα Καμέα, Επίκουρου Καθηγητή της Σχολής Θετικών Επιστημών & Τεχνολογίας του ΕΑΠ και διοργανωτή αυτής της τόσο ενδιαφέρουσας και χρήσιμης εκδήλωσης. Έχω την τιμή να εκπροσωπώ τον Σύνδεσμο Ελληνίδων Επιστημόνων, έναν ιστορικό σύλλογο, που ιδρύθηκε το 1924, από γυναίκες απόφοιτες του Πανεπιστημίου Αθηνών, που διεκδικούσαν το δικαίωμα να ασκήσουν το επάγγελμα που είχαν σπουδάσει, κάτι το οποίο τότε δεν επιτρέπονταν στις γυναίκες. Είναι το παλιότερο επιστημονικό γυναικείο σωματείο, με αδιάλειπτη λειτουργία από την ίδρυσή του μέχρι σήμερα και με πολύτιμη συνεισφορά στους αγώνες των γυναικών για την ψήφο και την αναθεώρηση του οικογενειακού δικαίου. Μέλη του είναι απόφοιτες ΑΕΙ όλων των κλάδων (δικηγόροι, γιατροί, μηχανικοί, εκπαιδευτικοί), και κάποιες λίγες απόφοιτες του ΕΑΠ, καθώς και μέλη ΔΕΠ. Είχε διάσημες προέδρους, όπως την Νίκη Γουλανδρή, την Ειρήνη Δηλάρη, την Πόπη Νικολάου, την Λίτσα Παπαντωνίου και την Αμαλία Φλέμιγκ. Στους σημερινούς σκοπούς του Συνδέσμου περιλαμβάνεται η προώθηση των επιστημόνων γυναικών στην ακαδημαϊκή κοινότητα, στο επάγγελμα και στις υψηλές θέσεις στην ιεραρχία. 1
Στην ιστορική τους διαδρομή οι γυναίκες, οι επιστημόνισσες και οι Ελληνίδες πέρασαν από διάφορα στάδια διεκδικήσεων, χειραφέτησης και κατακτήσεων, ανάλογα με την ιστορική συγκυρία, τα κοινωνικοπολιτικά και οικονομικά δεδομένα και το επίπεδο της επιστήμης και της τεχνολογίας. Μέχρι πριν μερικές γενιές η εκπαίδευση των γυναικών δεν ήταν υποχρεωτική και δεν τους επιτρεπόταν η άσκηση επιστημονικού επαγγέλματος. Έτσι εξηγείται η απουσία των γυναικών από την επιστήμη. Με τους αγώνες τους οι γυναίκες κατάφεραν και πέτυχαν την ισοτιμία τους με τους άνδρες σε όλους τους τομείς της κοινωνικής, πολιτικής και οικονομικής ζωής. Τώρα, νομικά τουλάχιστον, τους είναι ανοιχτοί όλοι οι δρόμοι. Έτσι, φτάσαμε στο σημείο οι γυναίκες σήμερα να έχουν ξεπεράσει κατά πολύ τους άνδρες σε αριθμό στα ελληνικά πανεπιστήμια, 2.5 μόλις γενιές από την καθιέρωση της υποχρεωτικής εκπαίδευσής τους. Θα έπρεπε, επομένως, να είμαστε ευτυχείς και περήφανες που πετύχαμε τόσα πολλά και τόσο σύντομα. Και είμαστε. Όμως, μια προσεκτικότερη παρατήρηση στις επιστημονικές, και συνακόλουθα και στις επαγγελματικές, επιλογές των γυναικών αποκαλύπτει ότι: - Ο αριθμός των γυναικών που εισέρχονται σε κάποια πανεπιστημιακή σχολή αυξάνεται διαρκώς τα τελευταία 20 χρόνια. Οι γυναίκες έχουν σπάσει το φράγμα παραδοσιακά θεωρούμενων «ανδρικών» σχολών (π.χ. Νομική, Ιατρική), ενώ αυξάνεται σταδιακά ο αριθμός τους και στις Πολυτεχνικές σχολές. Σήμερα υπάρχει πληθώρα πανεπιστημιακών σχολών, στις οποίες οι φοιτήτριες είναι περισσότερες από το 50% του συνόλου των φοιτητών, και μάλιστα επιδεικνύουν σαφώς καλύτερες επιδόσεις από τους άνδρες συμφοιτητές τους. - O αριθμός των γυναικών που επιλέγουν την συνέχιση των σπουδών τους σε μεταπτυχιακό ή/και διδακτορικό επίπεδο υπολείπεται κατά πολύ εκείνου 2
των ανδρών. Υπάρχει σαφώς μία διστακτικότητα στις πτυχιούχους να παρατείνουν τον χρόνο των σπουδών τους. Η τάση αυτή ερμηνεύεται από τα υπάρχοντα κοινωνικά στερεότυπα, σύμφωνα με τα οποία οι γυναίκες δεν είναι αναγκαίο να επενδύουν περαιτέρω στις σπουδές τους, καθώς αυτό έρχεται σε αντίθεση με τον αναπαραγωγικό και μητρικό τους ρόλο. Η ηλικία εκπόνησης διδακτορικού (25-35 ετών) συμπίπτει με αυτήν που «υποδεικνύεται» ως η βέλτιστη για τεκνοποιία. Ένας επί πλέον αποτρεπτικός λόγος είναι ότι η παραδοσιακή ελληνική οικογένεια δεν υποστηρίζει οικονομικά τις μακροχρόνιες σπουδές των θυγατέρων της, αφού θεωρεί ότι ο άνδρας είναι το βασικό οικονομικό στήριγμα της μελλοντικής οικογένειας και το εισόδημα της γυναίκας είναι απλώς «συμπληρωματικό». - Η ανεργία των πτυχιούχων γυναικών είναι σχεδόν τριπλάσια από αυτή των ανδρών. - Ο ανταγωνισμός στην αγορά εργασίας διαρκώς εντείνεται. Παράλληλα, απαιτείται συχνότερα τόσο η εξειδίκευση όσο και η διεπιστημονικότητα για την κατοχύρωση μιας καλύτερα αμειβόμενης θέσης εργασίας. - Οι γυναίκες, σε σχέση με τους άνδρες, είναι λιγότερο καλά πληροφορημένες για τις δυνατότητες που έχουν για σπουδές, υποτροφίες κλπ, καθώς και για τις μελλοντικές προοπτικές μιας τέτοιας επιλογής. Επί πλέον, η πρόσβασή τους σε πηγές πληροφόρησης με τη χρήση των νέων τεχνολογιών είναι περιορισμένη. - Οι γυναίκες στατιστικά έχουν χαμηλότερο εισόδημα από τους άνδρες, γεγονός που δρα ανασταλτικά στην αυτο-χρηματοδότηση των σπουδών τους. 3
Ειδικά για το ΕΑΠ τα στοιχεία φαίνονται στους παρακάτω πίνακες: ΠΙΝΑΚΑΣ 1. Φοιτητές του ΕΑΠ σε κανονική φοίτηση το 2012-2013 Άνδρες Γυναίκες Σύνολο απόλυτοι αριθμοί 11.271 15.187 26.458 ποσοστό % του συνόλου 42,60 57,40 ΠΙΝΑΚΑΣ 2. Φοιτητές του ΕΑΠ σε αναβολή το 2012-2013 Άνδρες Γυναίκες Σύνολο απόλυτοι αριθμοί 2.130 2.524 4.654 ποσοστό % του συνόλου 45,77 54,23 ΠΙΝΑΚΑΣ 3. Φοιτητές του ΕΑΠ το 2012-2013 Άνδρες Γυναίκες Σύνολο Φ οιτητές του ΕΑΠ σε κανονική φοίτηση 11.271 15.187 26.458 Φ οιτητές του ΕΑΠ σε αναβολή 2.130 2.524 4.654 ποσοστό αναστολής κατά φύλο 15,89 14,25 14,96 4
ΠΙΝΑΚΑΣ 4. Μέλη ΣΕΠ του ΕΑΠ Άνδρες Γυναίκες Σύνολο απόλυτοι αριθμοί 1.026 506 1.532 ποσοστό % του συνόλου 66,97 33,03 αναλογία κατά φύλο 2 1 Παρόμοια προβλήματα εντοπίζονται λίγο-πολύ σε όλες τις χώρες της Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής. Είναι, λοιπόν, ανάγκη οι γυναίκες επιστήμονες να διευρύνουν και να εμπλουτίσουν τον τρόπο με τον οποίο λαμβάνουν τις αποφάσεις για την επαγγελματική τους εξέλιξη, ώστε να διασφαλίσουν περισσότερες, σταθερότερες και καλύτερα αμειβόμενες θέσεις εργασίας. Η ανάγκη αυτή εντείνεται λόγω της οικονομικής κρίσης και επεκτείνεται σε όλες τις ηλικιακές ομάδες λόγω των ραγδαίων τεχνολογικών και οργανωτικών αλλαγών στην αγορά εργασίας. Στην προσπάθειά τους αυτή έχουν να υπερπηδήσουν, σε σχέση με τους άνδρες, ένα επί πλέον εμπόδιο, τα κοινωνικά στερεότυπα. Και επειδή δεν έχουν όλες οι γυναίκες τις ίδιες δυνάμεις για να υπερπηδήσουν τα εμπόδια, πολλώ δε μάλλον για να τα μετατρέψουν σε προκλήσεις, ανακόπτεται η επιστημονική και επαγγελματική τους εξέλιξη και σταδιοδρομία, με δυσάρεστες, κυρίως οικονομικές, συνέπειες, τόσο για τις ίδιες, όσο και για το κοινωνικό σύνολο. Τα τελευταία χρόνια αυτοί που λαμβάνουν αποφάσεις σε υψηλό επίπεδο απέκτησαν ευήκοα ώτα στο επιχείρημα των φεμινιστριών ότι δεν συμφέρει κανέναν (αγορές, κοινωνία, πολιτική) να χάνονται τα γυναικεία μυαλά (brain 5
drain). Αυτός είναι και ο λόγος που σχεδόν όλοι οι διεθνείς και ευρωπαϊκοί οργανισμοί έχουν υιοθετήσει στις πολιτικές τους τις λεγόμενες «θετικές δράσεις υπέρ των γυναικών», ενισχύουν πολλαπλές δράσεις ενθάρρυνσής τους και δοκιμάζουν διάφορες πρακτικές στήριξής τους (π.χ. προβολή ζωντανών προτύπων, mentoring, κ.ά.). Σε αυτή τη νέα αντίληψη εντάσσεται και η σημερινή εκδήλωση. Προσωπικά θεωρώ απολύτως αναγκαία τη συνέχιση αυτής της προσπάθειας, αφού οι γυναίκες είναι οι αιμοδότριες χρηματοδότριες του ΕΑΠ, αποτελώντας το 56,93% των φοιτητών του!!!! Από τα 8 χρόνια της διδασκαλίας μου σε ΜΠΣ και γνωριμίας μου μαζί τους, θα μπορούσα να συνοψίσω τα χαρακτηριστικά τους ως εξής: - Εργάζονται στην συντριπτική τους πλειοψηφία και όσες είναι άνεργες δεν είναι από επιλογή, αλλά από ανάγκη. - Αγαπούν την εργασία τους και θέλουν να εξελιχθούν σε αυτήν, εντάσσοντας τις σπουδές τους στο ΕΑΠ στην στρατηγική τους αυτή. - Είναι ευσυνείδητες στις εκπλήρωση των πανεπιστημιακών τους υποχρεώσεων. - Συνδυάζουν με έναν καταπληκτικό τρόπο εργασία οικογένεια σπουδές. Κάθε χρόνο ένας μικρός αριθμός από αυτές γίνονται και μητέρες και τότε είναι πράγματι αξιοθαύμαστες. - Ένας όχι ευκαταφρόνητος αριθμός επέλεξαν τις σπουδές όχι ως μέσον οικονομικής βελτίωσης, αλλά καθαρά προσωπικής επιβεβαίωσης και καταξίωσης. - Είναι πρόσχαρες, ευγενικές, ακούραστες, αγωνίστριες και ελπίζουν σε ένα καλύτερο μέλλον για τον εαυτό τους, ακόμη και όταν έχουν άσπρα μαλλιά!!!! 6
Τίθενται, λοιπόν, τα ερωτήματα: - Τι μπορεί να κάνει το ΕΑΠ γι αυτές; - Τι μπορούν να ζητήσουν οι ίδιες; Πολλά, θα μπορούσε να είναι μια πρόχειρη απάντηση. Επιτρέψτε μου, παρουσιάζοντάς σας κάποια καλά παραδείγματα από τον ΣΕΕ, να κάνω ακολούθως τις προτάσεις μου. 1. To 1992, o Σύνδεσμος καθιέρωσε την απονομή του βραβείου «Υπατία», σε γυναίκες επιστήμονες, για την προσφορά τους στην Επιστήμη, την Τέχνη και τον Ελληνικό Πολιτισμό, θέλοντας έτσι να δώσει έναν πολλαπλό συμβολισμό. Μέχρι σήμερα το βραβείο «Υπατία» έχει απονεμηθεί: Στην αξέχαστη Υπουργό Πολιτισμού Μελίνα Μερκούρη, για την προσφορά της στον Πολιτισμό και τον αγώνα της για την επιστροφή των Γλυπτών του Παρθενώνα στην Ελλάδα. Στην Καθηγήτρια Πανεπιστημίου των Η.Π.Α. Marianne MacDonald, για τη διάσωση και διάδοση της αρχαίας ελληνικής γλώσσας με τη δημιουργία ηλεκτρονικού αρχείου (πρόγραμμα «Ιβύκος») επτά εκατομμυρίων λημμάτων (που ονομάζεται «θησαυρός της Ελληνικής Γλώσσας»). Στην Ακαδημαϊκό Jacqueline de Romily, για τη μελέτη, διδασκαλία και διάδοση των Αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων. Στις Κύπριες Δασκάλες Ελένη Φωκά, Γιαννούλα Βασιλείου και Δέσποινα Μουρούζη, για τη συμβολή τους στη διατήρηση της Ελληνικής Παιδείας στα Σχολεία της κατεχόμενης Κύπρου. Στην Ντόλυ Γουλανδρή, για την προσφορά της στον πολιτισμό μέσα από το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης. Στην Ελένη Μπιμπίκου Αντωνιάδη, Καθηγήτρια του Πανεπιστημίου των Παρισίων και μέλος του Συνδέσμου από την δεκαετία του 40. 7
Στην Αντωνία Σοφικίτου, καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου του Παλέρμο και Πρόεδρο της ιταλικής επιτροπής για την επιστροφή των Μαρμάρων του Παρθενώνα, για την συνολική της προσφορά στην επιστήμη, την προβολή του ελληνικού πολιτισμού και την επιστροφή των μαρμάρων του Παρθενώνα. Στην Αντιπρύτανι του ΕΜΠ Τώνια Μοροπούλου, την πρώτη γυναίκα που εκλέγεται σε πρυτανεία τεχνολογικού πανεπιστημίου στη χώρα μας, για την επιστημονική της δραστηριότητα, την ανάδειξη της ελληνικής πολιτιστικής κληρονομιάς και για τους κοινωνικούς της αγώνες. 2. Το πρόγραμμα «Πληροφόρηση φοιτητριών και νέων επιστημονισσών για το επάγγελμα του ερευνητή», που χρηματοδοτήθηκε από το Υπουργείο Εργασίας, στόχευε στην πληροφόρηση, ενημέρωση, ενθάρρυνση νέων επιστημονισσών να ακολουθήσουν το επάγγελμα της ερευνήτριας, σε συμβουλευτική για την κατάλληλη επιλογή και στην προβολή ζωντανών προτύπων ως παραδειγμάτων καλής πρακτικής και υλοποιήθηκε σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Πειραιώς (ΠΑΠΕΙ) και το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ). 3. Το έργο «Υποστήριξη και συμβουλευτική γυναικών στην αναζήτηση και πραγματοποίηση μεταπτυχιακών σπουδών - ΑΜΑΛΙΑ ΦΛΕΜΙΓΚ», που χρηματοδοτήθηκε από το Υπουργείο Εργασίας, στόχευε στην πληροφόρηση, ενημέρωση, ενθάρρυνση νέων επιστημονισσών να ακολουθήσουν μεταπτυχιακές σπουδές, σε συμβουλευτική για την κατάλληλη επιλογή και στην προβολή ζωντανών προτύπων ως παραδειγμάτων καλής πρακτικής. 8
4. Το έργο «Information for a choice: Empowering Young Women through Learning for Technical Professions and Science career (IFAC)», που χρηματοδοτήθηκε από το 6ο πρόγραμμα πλαίσιο για την ΕΤΑ της ΕΕ, στόχευε στη διαμόρφωση καλών πρακτικών και την προβολή ζωντανών προτύπων για την ενθάρρυνση/ προώθηση των μαθητριών στην επιλογή επαγγελμάτων στο χώρο των θετικών επιστημών & της τεχνολογίας. Περιελάμβανε συστηματική μελέτη των λόγων στους οποίους οφείλεται η χαμηλή συμμετοχή των γυναικών στις θετικές επιστήμες και δράσεις ευαισθητοποίησης της εκπαιδευτικής κοινότητας, των γονέων, του κοινού και ιδιωτικών/ ερευνητικών φορέων με σκοπό την αύξηση αυτής. 5. Το έργο «Άρση εμποδίων και διακρίσεων στην αγορά εργασίας για γυναίκες τεχνικούς BRIDGE», που χρηματοδοτήθηκε από την Κοινοτική Πρωτοβουλία «EQUAL», αφορούσε τις γυναίκες τεχνικούς και την επαγγελματική τους ανέλιξη. Πραγματοποιήθηκε μελέτη των εμποδίων και των διακρίσεων που αντιμετώπιζαν και έγιναν προτάσεις για την άρση αυτών. Ο ΣΕΕ συμμετείχε στη διεξαγωγή των ποιοτικών και ποσοτικών μελετών για την ταυτοποίηση συγκεκριμένων προβλημάτων, στην εκπαίδευση μελών του ως συμβούλων σε θέματα ισότητας, στην διάχυση των αποτελεσμάτων στο κοινό μέσω συνεδρίων/ εκδηλώσεων, ενημερωτικών φυλλαδίων και στην υιοθέτηση καλών πρακτικών και πολιτικών από επιχειρήσεις. 6. Δωρεάν μαθήματα Ρωσικής γλώσσας σε επίπεδο αρχαρίων. 7. Συμμετοχή στην παροχή υποτροφίας της International Federation of University Women (IFUW www.ifuw.org) σε μια νεαρή Ελληνίδα επιστήμονα που θα το αιτηθεί. Αναλυτικές πληροφορίες για όλα τα έργα, αλλά και τις τρέχουσες δράσεις του ΣΕΕ, μπορείτε να βρείτε στην ιστοσελίδα www.see1924.gr 9
Πιστεύω ότι τα σύγχρονα Πανεπιστήμια, και το ΕΑΠ, με την υλικοτεχνική υποδομή και το υψηλού επιπέδου επιστημονικό και διοικητικό προσωπικό που διαθέτουν, μπορούν να κάνουν πολύ περισσότερα από μία μικρή ΜΚΟ. Ενδεικτικά αναφέρω: 1. Καθιέρωση του εορτασμού της Παγκόσμιας Ημέρας της Γυναίκας, κατά τον οποίο θα απονέμεται κάποια τιμητική διάκριση σε κάποια γυναίκα Μέλος ΔΕΠ για το εξαίρετο επιστημονικό της έργο. 2. Ίδρυση και λειτουργία Γραφείου Ισότητας, κατά το πρότυπο πολλών αγγλοσαξωνικών πανεπιστημίων. Η δράση μπορεί να χρηματοδοτηθεί και από σχετικό ευρωπαϊκό πρόγραμμα, με τη συμμετοχή των ομοταγών πανεπιστημίου Κύπρου και Μεγάλης Βρετανίας. 3. Δημιουργία ομάδας «Μεντόρων» από γυναίκες Μέλη ΔΕΠ και ΣΕΠ, οι οποίες θα ήταν διατεθειμένες να παράσχουν στήριξη και συμβουλευτική στις φοιτήτριες, κάτι το οποίο είναι σύμφυτο με το ρόλο του ΕΑΠ και το επιστημονικό του δυναμικό ειδικεύεται σε αυτό. 4. Παρότρυνση στο διδακτικό προσωπικό και στις φοιτήτριες να εκπονήσουν εργασίες σε προπτυχιακό και μεταπτυχιακό επίπεδο με τη διάσταση του φύλου σε διάφορα επιστημονικά πεδία. 5. Καθιέρωση ενός ΜΠΣ σε θέματα φύλου, για παράδειγμα «Φύλο και διά βίου μάθηση» ή «Φύλο, Επιστήμη και Τεχνολογία». 6. Υιοθέτηση της πρότασης του συναδέλφου Αντώνη Μανιάτη, Μέλους ΣΕΠ στην ΔΧΤ60, περί 3μελών επιτροπών καθοδήγησης των Διπλωματικών 10
Εργασιών, μία εκ των οποίων θα είναι υποχρεωτικά γυναίκα, αναλαμβάνοντας το ρόλο της «ΔΙΟΤΙΜΑΣ». 7. Απονομή σε φοιτήτριες υποτροφιών, που θα είχαν το όνομα σημαντικών γυναικείων προσωπικοτήτων, οι οποίες έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην επιστήμη ή και την τοπική κοινωνία. Απαραίτητη, φυσικά, για την επιτυχία τέτοιων πρωτοβουλιών δεν είναι απλά η δέσμευση της Διοίκησης, αλλά η ενεργός συμμετοχή και των ανδρών της πανεπιστημιακής κοινότητας, γιατί οι γυναίκες δεν είναι το «άλλο» φύλο, αλλά οι μητέρες, οι αδελφές, οι κόρες, οι σύντροφοι, οι συνάδελφοί τους. Θεωρώ ότι προτεραιότητα πρέπει να δοθεί στην προβολή των ζωντανών προτύπων, δηλαδή πετυχημένων γυναικών, ζωντανών, υπαρκτών, καθημερινών, γήινων, χειροπιαστών, που χωρίς να έχουν κάποια εξαιρετική βοήθεια, χρησιμοποιώντας το μυαλό τους και εργαζόμενες μεθοδικά, πέτυχαν αυτό που για πολλούς ή έστω για κάποιους φαντάζει εξαιρετικό. Σε μια κοινωνία που βομβαρδίζεται από τα γνωστά τηλεοπτικά πρότυπα, σε μια εποχή «σειρήνων», που γλυκοτραγουδούν στα νεανικά αυτιά των κοριτσιών ότι είναι πανεύκολο να «πετύχουν» στη ζωή τους χρησιμοποιώντας τα «γυναικεία τους θέλγητρα και προσόντα», εμείς προβάλλουμε το πρότυπο της σκεπτόμενης, εργαζόμενης και αγωνιζόμενης επιστήμονος, που κερδίζει τη ζωή της στηριζόμενη στη γνώση και την αξιοπρέπεια. Όσον αφορά την επιλογή συγκεκριμένου επαγγέλματος και σταδιοδρομίας, πιστεύω ότι οι δρόμοι που ανοίγονται σήμερα στις γυναίκες είναι απείρως περισσότεροι σε σχέση με πριν 15-20 χρόνια, γιατί υπάρχει εδραιωμένη η αντίληψη της πολυ-επιστημονικής και δι-επιστημονικής προσέγγισης των θεμάτων. Οι επιστήμονες που κάνουν «τρελλούς» συνδυασμούς προπτυχιακών και μεταπτυχιακών σπουδών είναι οι πιο καλοπληρωμένοι 11
στην αγορά εργασίας. Αυτό που έχει σημασία για τις γυναίκες είναι να αγαπούν τη μελέτη και τη γνώση, να έχουν ανοιχτούς ορίζοντες και να μην φοβούνται να πάρουν αποφάσεις. Χρειάζονται περισσότερο θάρρος για να επιμείνουν στις επιστημονικές και επαγγελματικές τους επιλογές, επειδή, εκτός των άλλων εμποδίων, έχουν να υπερπηδήσουν και τις κοινωνικές προκαταλήψεις και τα στερεότυπα. Το μήνυμά μου στις φοιτήτριές μας είναι ότι η επιστημονική γνώση και η εμβάθυνση σε αυτήν είναι ανεπανάληπτη προσωπική εμπειρία, η οποία έχει ως αποτέλεσμα όχι μόνον έναν καλύτερο τίτλο σπουδών, εφόδιο για μια καλύτερη καριέρα, αλλά την αυτογνωσία και το πέρασμα σε μια άλλη πνευματική διάσταση, εφόδιο για μια ουσιαστική, περιεκτική και ολοκληρωμένη ζωή. 12