Παραδοσιακό κτίριο απο ξύλο στη Λευκάδα

Παραδοσιακό κτίριο απο ξύλο στη Λευκάδα Το παρόν άρθρο αναφέρεται στην αποτύπωση και κατασκευαστική ανάλυση της οικίας Σέρ βου. Ενός ακόμη χαρακτηριστικού παραδείγματος του ιστορικού αντισεισμικού συ - στή ματος της Λευκάδας, το οποίο δυστυχώς, έως και σήμερα, παραμένει άγνωστο σε με - γά λη μερίδα μηχανικών της χώρας μας. Η οικία Σέρβου βρίσκεται στη βορειοανατολική πλευρά της παραλίας στη Χώρα Λευκάδας, στη συνοικία του Αγίου Χαραλάμπους. Περιβάλλεται από τις οδούς Πέτρου Φίλιππα Πανάγου, Δοξαρά και Καλκάνη. 1 Tης κ. Mαρίνας Kονιδάρη Μορφολογικά στοιχεία οικίας Σέρβου Το συγκεκριμένο αρχοντικό, του οποίου η αποκατάσταση πρόσφατα ολοκληρώθηκε, αποτελεί έξοχο παράδειγμα του αυθεντικού, παραδοσιακού ύφους των λευκαδίτικων σπιτιών (εικ. 1). Το ισόγειο, λίθινο, προσδιορίζει τη μορφολογία της εισόδου. Οι παραστάδες της εξώθυρας είναι φτιαγμένες από πελεκητές πέτρες, όπως και το πρέκι εξάλλου, ενώ από το ίδιο υλικό συντίθενται και τα πλαίσια που αγκαλιάζουν αρμονικά όλα τα ξύλινα κουφώματα του ισογείου, ολοκληρώνοντας την εικόνα τους. Στον ξύλινο όροφο, που ακολουθεί, τόσο στην ανατολική όσο και στην δυτική πλευρά του κτιρίου συναντάμε κλειστό πότζο (είδος στεγασμένου μπαλκονιού), στηριζόμενο σε κατακορυφα ξύλινα υποστυλώματα. Η τελική επένδυση των εξωτερικών τοίχων, παραδοσιακά, είναι αυλακωτή λαμαρίνα και τα διακοσμητικά στοιχεία περιορίζονται στα ξύλινα πλαίσια των ανοιγμάτων και τις τέσσερις απομιμήσεις κιόνων στις γωνίες. Το συγκεκριμένο κτίριο, όπως και όλα τα λευκαδίτικα σπίτια (κτίσματα δυώροφα ή τριώροφα, όπου το ισόγειο είναι λίθινο και ακολουθούν ένας ή δύο, αντίστοιχα, ξύλινοι όροφοι), δεν επιβάλλεται με το βάρος του. Είναι λιτό στην έκφρασή του, καθαρό στο αρχιτεκτονικό του σχήμα και απέριττο στην εξωτερική του εμφάνιση. Αποτύπωση και Κατασκευαστική Ανάλυση οικίας Σέρβου (εικ. 2) Ακολουθεί λεπτομερής περιγραφή του υπερστατικού συστήματος στήριξης των ορόφων του κτιρίου, στοιχείου χαρακτηριστικού των λευκαδίτικων κατασκευών της πρωτεύουσας του νησιού. Η αυξημένη επιτυχία, και η αντοχή του έναντι των δυναμικών καταπονήσεων, έγκειται σε συνεργασία της λιθοδομής με δευτερεύοντα φέροντα οργανισμό από ξύλο, στον οποίο περνούν τα φορτία της ανωδομής σε περίπτωση αστοχίας των πέτρινων τοίχων. Τονίζεται ότι μόνον μαζί, σαν σύνολο, τα δύο αυτά υλικά, με ανόμοια συμπεριφορά έναντι σεισμού, μπορούν να λειτουργήσουν ώστε οι έντονες παραμορφώσεις ή 118 MAΪOΣ - IOYNIOΣ

2 ακόμη και η αστοχία του ενός να μην επηρεάζει κρίσιμα το άλλο. Αρχικά, όσον αφορά στη θεμελείωση, στο βαλτώδες και ασταθές έδαφος της Χώρας, η λύση που δόθηκε είναι γνω - στή σε εμάς κυρίως μέσα από περιγραφές και μαρτυρίες κατοίκων, κα - θώς δύσκολα βρίσκονται παραδείγματα που να μας δίνουν την ακριβή εικόνα της κατασκευής. Πρόκειται για ένα σύστημα σχάρας, αποτελούμενο από κορμούς δέντρων, τοποθετημένους σε επάλληλες στρώσεις σε βά ος 0,70 m έως 1,0 m, ή και βαθύτερα, κάτω από την επιφάνεια του εδάφους. Τα κενά ανάμεσα στα ξύλα γεμίζονταν με μίγμα τριών διαφορετικών υλικών ( λάντζα ): ψιλή άμμο, απέλεκητες πέτρες και πορτσουολάνα, υδραυλικό κονίαμα γνωστό διαφορετικά και ως πορτσολάνα. Αξίζει να σημειωθεί ότι τα ξύλα που συναντώνται στα θεμέλεια, όσο και αυτά σε οποιοδήποτε άλλο τμή - μα της κατασκευής, πριν από τη χρήση τους τοποθετούνταν για ορισμένο χρονικό διάστημα στη μούτελη, τη λάσπη δηλαδή της πλησιόχωρης λιμνοθάλασσας. Η παραπάνω διαδικασία κατά την οποία το ξύλο «δένει» και αποκτά μεγαλύτερη αντοχή είναι γνωστή με τον όρο στανιάρισμα. Συνεχίζοντας, στο επίπεδο του ισογείου, οι φέροντες τοίχοι, όπως προαναφέρθηκε, είναι από λιθοδομή. Ιδιαίτερη προσοχή και φροντίδα δίνεται στους γωνιόλιθους, τις ποδιές, τις παραστάδες και τα πρέκια των ανοιγμάτων. Σε όλα, δηλαδή, εκείνα τα κρίσιμα σημεία της κατασκευής όπου επιδιώκεται η καλύτερη δυνατή συνεργασία των πέτρινων στοιχείων, μέσω του επιμελούς πλεξίματος αυτών. Σε μικρή απόσταση από την εσωτερική παρειά των λιθόκτιστων τοίχων τοποθετείται το επικουρικό σύστημα ξύλινων κολωνών του αρχοντικού (εικ. 3). Το ποντελάρισμα αποτελείται από τα τέσσερα γωνιακά υποστυλώματα και από σειρές βοηθητικών υποστυλωμάτων που διατρέχουν τόσο τις διαμήκεις όσο και τις εγκάρσιες πλευρές του κτίσματος. Στην πρώτη περίπτωση, τα υποστυλώματα αυτά ορθώνονται ελεύθερα ή και ενσωματωμένα, μερικές φορές, στους ξυλόπηκτους τοίχους του ισογείου, σε αποστάσεις των 2,0-3,0m. Στη δεύτερη αυτά στηρίζουν τις δοκούς- καρίνες, οι οποίες λειτουργούν σαν βάση για τις διαμήκεις, κά - θετες σε αυτές, καρίνες που δέ χο - νται τα πατωμάτερα. Επειδή το μή - κος των μικρών πλευρών της οικίας Σέρβου είναι τέτοιο που καθιστά αδύνατη την ανεύρεση ολόσωμων ξύλων -δοκών πατώματος- ικανών να καλύψουν το άνοιγμα αυτό χρησιμοποι- 3 120

ούνται δύο επιπλέον καρίνες, πέρα από τις δύο που πάντα τοποθετούνται παρά τη λιθοδομή, διαιρώντας έτσι το αρχικό μήκος σε τέσσερα τμήματα. Η σταθερή συνδεση των γωνιακών υποστυλωμάτων με τις δοκούς εξασφαλίζεται, ως συνήθως, με τη χρήση των μπρατσολιών (κομμάτια από αγριελιά-γωνίες, που από τη φύση τους αναπτύσσονται με μεγάλη κάμ - ψη), ενώ στις υπόλοιπες κολώνες συ - ναντώνται τα κεφαλοκόλωνα (αμ φι - προέχοντα ξύλινα φουρούσια). Τέλος, όσον αφορά στην έδραση των κατακόρυφων στοιχείων του ξύλινου φέ - ροντος οργανισμού αυτή πραγματοποιείται με τη βοήθεια λίθινων βάσεων, που εξέχουν του δαπέδου 0,10m περίπου. Κινούμενη στα ανώτερα τμήματα της κατασκευής τα πατωμάτερα (εικ. 4), η βάση του ξύλινου ορόφου, στηρίζονται, πρωταρχικά και κύρια, στη λιθοδομή του ισογείου με τη βοήθεια περιμετρικής ξύλινης περίδεσης που εντοπίζεται στο τελείωμα αυτής, εντός του σώματός της. Πάνω σε αυτές εδράζεται ο ξύλινος σκελετός των φε - ρόντων τοίχων της ανωδομής, πα - ράλληλα και σε μικρή απόσταση μέσα από την εξωτερική παρειά των λίθινων τοίχων του ισογείου, αλλά και οι σανίδες του πατώματος. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει, στην οικία Σέρβου, ο τρόπος με τον οποίο πλέκονται οι εξωτερικοί, φέρο - ντες ξυλόπηκτοι τοίχοι του ορόφου. Χαρακτηριστική είναι η συμμετρική α - νάπτυξή τους ως προς κεντρικό άξονα κάθετο στη διαμήκη πλευρά του κτίσματος. Παράλληλα εντύπωση προκαλεί η τάξη με την οποία οι τεχνίτες προχώρησαν στην κατασκευή τους διατηρώντας αυστηρό οριζόντιο και κατακόρυφο κατασκευαστικό κάνναβο. Έναν κάνναβο εξίσου πυκνό και στις δύο διευθύνσεις. Αναφέρεται ενδεικτικά ότι οι αποστάσεις μεταξύ των υποστυλωμάτων, οι οποίες καθορίζουν και το τελικό πλάτος των ανοιγμάτων, κυμαίνονται από 0,80m μόλις έως και 1,0m (εικ.5, 6). Τα πυκνά, λοιπόν, υποστυλώματα, τα μεϊντάνια (διαγώνια ξύλινα στοιχεία) και τα επιμελώς τοποθετημένα πλεξόξυλα οδήγησαν στον επιτυχή επιμερισμό της επιφάνειας των ξυλόπηκτων τοίχων σε περιορισμένων διαστάσεων ορθογώνια και ορθογώνια τρίγωνα. Αυτά πληρώνονται με τούβλα και κονίαμα συμβάλλοντας ση - μαντικά στη δυ σκαμψία των εξωτερικών ξυλόπηκτων τοίχων, και πα - ράλληλα λόγω της περιορισμένης ε πι - φάνειάς τους δεν δρουν επιβαρυντικά σε περίπτωση δυναμικής καταπόνησης. Εσωτερικά ο τοίχος επιχρίεται ενώ εξωτερικά τοποθετείται ξύλινη επένδυση. Η επένδυση αυτή συνίσταται από κατακόρυφα τοποθετημένες τά - βλες, 15-20cm πλάτους η καθεμία, καρφωμένες επάνω στα ξύλα του 4 εσωτερικού σκελετού. Τέλος, η επένδυση των εξωτερικών όψεων ολοκληρώνεται με φύλλα γαλβανισμένης αυλακωτής λαμαρίνας, που καλείται να προστατεύσει αποτελεσματικά τα διάφορα ξύλινα στοιχεία από την υγρασία. H σταθερότητα της σύνδεσης των υποστυλωμάτων με τους δύο στρωτήρες, που αποτελούν τη βάση και το τελείωμα των εξωτερικών, φερόντων ξυλόπηκτων τοίχων του ορόφου, εξασφαλίζεται, για μία ακόμη φορά, με τη χρήση μπρατσολιών και κεφαλοκόλωνων, ενώ άξιος λόγου είναι και ο τρόπος με τον οποίο πλέκονται τα διάφορα ξύλα μεταξύ τους με το ένα να εισχωρεί στο σώμα του άλλου. Όσον αφορά στα ανοίγματα του αρχοντικού, αυτά είναι, όπως προανα- 5 6 122 MAΪOΣ - IOYNIOΣ

φέρθηκε, ξύλινα και στους δύο ορόφους του κτίσματος. Η μορφή τους, βέβαια, διαφοροποιείται κα θώς και η κατασκευαστική τεχνική που ακολουθείται σε κα θεμία κατηγορία αυτών, αφού είναι καθοριστική η διαφορετική φύση των υλικών που συναντώνται στους τοίχους του ισογείου και του ορόφου. 7 Περνάμε, εν συνεχεία, στο εσωτερικό του αρχοντικού τα τραμέτζα, τα ε - λα φρά ξύλινα χωρίσματα του κτιρίου ακολουθούν μία αρκετά παλιά κατασκευαστική τεχνική η οποία δεν συ - ναντάται στην πλειονότητα των λευκαδίτικων σπιτιών (ΕΙΚ. 7). Επάνω στον στρωτήρα-βάση του τοίχου τοποθετούνται μεγάλες κατακόρυφες σανίδες οι οποίες γεμίζουν το κενό ανάμεσα στους ορθοστάτες. Αυτοί συναντώνται μονάχα στα δύο άκρα του χωρίσματος, εκατέρωθεν οποιασδήποτε πόρτας αλλά και οπουδήποτε είναι απαραίτητος ο επιμερισμός κάποιου μεγάλου διαστήματος σε δύο συνήθως τμήματα. Στο ανώτερο άκρο των ορθοστατών καρφώνεται ο στρωτήρας που αποτελεί το τελείωμα των εσωτερικών τοίχων ενώ και στις δύο πλευρές των ξύλινων κατακόρυφων σανίδων ακολουθεί η τοποθέτηση από τις κανιδέλες (καδρόνια), που με τα χτυπήματα που φέρουν στην επιφάνειά τους δέχονται και συγκρατούν το σοβά. Οι εσωτερικοί διαχωριστικοί τοίχοι ολοκληρώνονται με τα τσόκολα, τα σοβατεπιά φτιαγμένα από πλατιές σανίδες σε όλο το μήκος των πατωμάτων. Εναλλακτικά, σε περίπτωση που ένας εσωτερικός τοίχος είναι φέρων, όπως συμβαίνει στο ισόγειο της οικίας Σέρβου, η κατασκευή του είναι ίδια με αυτή των εξωτερικών φερόντων τοίχων του ορόφου. Η εικόνα των διαφόρων χώρων του εσωτερικού ολοκληρώνεται με αναφορά στις οροφές τους. Κατασκευάζονται και αυτές από ξύλο χωρίς ωστόσο να παρουσιάζουν κάποιο ιδιαίτερο μορφολογικό ενδιαφέρον. Το ταβάνι του ισόγειου λίθινου ορόφου, στο χώρο αριστερά της κυρίας εισόδου, είναι εμφανές. Δεν έχει σανίδωμα, επιτρέποντας έτσι στον επισκέπτη να παρατηρήσει τα πατωμάτερα, τις καρίνες, το ταμπάνι που περιμετρικά αγκαλιάζει το χώ ρο αλλά και τις σανίδες του πατώματος του πρώτου ορόφου. Σε αυτόν, όπου ακολουθεί η κατασκευή της στέγης, το ταβάνι είναι επίπεδο. Μονάχα σε δύο χώρους στο ισόγειο, δεξιά της, ευθύγραμμης, αποκλειστικά φτιαγμένης από ξύλο, σκάλας που επιτρέπει την κατακόρυφη επικοινωνία εντός του σπιτιού αλλά και στον προθάλαμο που οδηγεί σε αυτήν, καταγράφεται η παραδοσιακή κατασκευή που συναντάται στις λευκαδίτικες οροφές, με τη χαρακτηριστική αλληλεπικάλυψη των σανίδων. Κλείνοντας την κατασκευαστική ανάλυση της οικίας Σέρβου γίνεται λόγος για την τετράρριχτη στέγη της. Αυτή αποτελεί συνέχεια της ξύλινης κατασκευής του ορόφου, όχι μόνο από πλευράς υλικού αλλά και από πλευ- 124 MAΪOΣ - IOYNIOΣ

8 9 ράς στατικής. Επικάθεται μονάχα στους εξωτερικούς τοίχους και δεν έχει καμία σχέση με την εσωτερική διαρρύθμιση. Κατ αυτό τον τρόπο το πάτωμα, οι τοίχοι και η στέγη αποτελούν ένα σύνολο ολοκληρωμένο και δύσκαμπτο, το οποίο κινείται σαν στερεό σώμα. Η κατασκευή του τελειώματος του κτιρίου ακολουθεί τα παραδοσιακά πρότυπα του νησιού. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της συγκεκριμένης στέγης οι πέντε σάφρες (ξύλινες δοκοί κατά την διαμήκη διεύθυνση της στέγης) που συναντάμε σε αυτήν. Μία ανάμεσά τους, η κύρια, τοποθετείται στο κέ - ντρο από τα πατωψάλιδα (πρωτεύουσες ξύλινες δοκοί έδρασης της στέγης) και δέχεται τους παππάδες (ορθοστάτες) ενώ τέσσερις ακόμη, μικρότερης διατομής, λειτουργούν σαν βάση βοηθητικών κατακόρυφων στοιχείων τα οποία συμβάλλουν στη δυσκαμψία της κατασκευής. Στην προσπάθεια ενίσχυσης αυτής οφείλεται και η ύπαρξη αντηρίδων που συ - ναντώνται τόσο κατά τον διαμήκη όσο και κατά τον εγκάρσιο άξονα της στέγης (εικ. 8, 9). Κατά τον πρώτο μάλιστα παρατηρείται η δημιουργία ενός ισχυρού κατακόρυφου επιπέδου δυ - σκαμψίας το οποίο σχηματίζεται από τον καβαλάρη, την αντίστοιχη κε - ντρική σάφρα, τους παππάδες και τις αντηρίδες που συναντώνται στα άκρα. Μπρατσόλια στο κατώτερο μέ - ρος των ορθοστατών εξασφαλίζουν τη σταθερότητα της σύνδεσής τους με τη δοκό της βάσης, διατηρώντας με αυτό τον τρόπο απαραμόρφωτο το νοητό επίπεδο για το οποίο ο λόγος. Ολοκληρώνοντας την αναφορά στη στέγη της οικίας Σέρβου σημειώνεται ότι, κατά τον επιμήκη άξονά της, αυτή προεκτείνεται αμφίπλευρα, μέσω ξύ - λινων διατομών, για να στεγάσει τους δύο συμμετρικούς πότζους του κτιρίου ενώ και περιμετρικά συναντάται η σουάντζα, προεξοχή 0,40m περίπου στο συγκεκριμένο κτίσμα, που απομακρύνει το βρόχινο νερό από την κατασκευή. Τον ίδιο σκοπό υπηρετεί και η ακόλουθη λεπτομέρεια, η οποία αξίζει να επισημανθεί και αποτελεί και την τε - λευταία αναφορά στην κατασκευαστική ανάλυση του αρχοντικού. Στο κατώτερο μέρος της εξωτερικής ξύλινης επένδυσης του κτιρίου, συναντάται νεροχύτης, από επάλληλα φύλλα μολύβδου, ο οποίος προστατεύει από τα νερά της βροχής το ανώτερο τμήμα της λιθοδομής, και κατά συνέπεια και ολόκληρη την ξύλινη ανωδομή. Όλα τα παραπάνω στοιχεία, λοιπόν, δίνουν την πλήρη εικόνα της κατασκευής, έτσι όπως αυτή εμφανίζεται μέσα από τις σελίδες, του όχι και τόσο μακρινού βέβαια, παρελθόντος. Ω - στό σο λόγος θα πρέπει να γίνει, εν συντομία, και για την οικία Σέρβου σήμερα. Την αποκατάσταση αυτής α - νέλαβε και πραγματοποίησε ο σημερινός ιδιοκτήτης, κ. Ευστάθιος Καββαδίας, σε συνεργασία με τον αρχιτέκτονα μηχανικό κ. Παναγιώτη Αργυρό. Τονίζεται ότι οι επισκευές έγιναν με απόλυτο σεβασμό και σύμφωνα με το παραδοσιακό αντισεισμικό σύστημα το οποίο χαρακτηρίζει το αρχοντικό, καθιστώντας την συγκεκριμένη πρωτοβουλία άξια λόγου και παρακολούθησης. Σε αντίστοιχες προσπάθειες ο - φείλουμε να στρέψουμε ά μεσα την προσοχή μας, προτρέποντας και ενισχύοντας τες, συμβάλλοντας στη διάσωση των παραδοσιακών δο μικών συ στημάτων της χώρας μας. H κ. Mαρίνα Kονιδάρη είναι Aρχιτέ - κτων Mηχανικός 126 MAΪOΣ - IOYNIOΣ