Μια επέτειος για τον κλεμμένο αγέρα της ελευθερίας

Μια επέτειος για τον κλεμμένο αγέρα της ελευθερίας Όλα τα έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας τα χωρίζω σε επιτρεπόμενα και σε έργα που έχουν γραφτεί χωρίς άδεια. Τα πρώτα είναι βρωμιά, τα δεύτερα, κλεμμένος αέρας. Οσίπ Μαντελστάμ «Τέταρτη πρόζα» Φέτος συμπληρώνονται 100 χρόνια από τα δραματικά γεγονότα του Οκτωβρίου 1917 στη Ρωσία, τα οποία άλλαξαν δραματικά τη μοίρα όχι μόνο της αχανούς χώρας των Ρως αλλά και ολόκληρου του κόσμου. Τον Οκτώβριο εκείνης της χρονιάς, μια χούφτα συνωμότες οργανωμένοι στο Μπολσεβικικό κόμμα, υπό την ηγεσία του Β. Ι. Ουλιάνοφ (Λένιν) κατέλυσαν δια της βίας τη μοναδική δημοκρατικά εκλεγμένη, πολυκομματική κυβέρνηση της Ρωσίας σε όλη τη μακραίωνη ιστορία της. Είχε προηγηθεί η μυστική συμφωνία με το Γενικό Επιτελείο του γερμανικού στρατού που επέτρεψε στους Μπολσεβίκους με τον Λένιν, να διασχίζουν την εμπόλεμη Γερμανία για να φτάσουν στην Πετρούπολη με το «σφραγισμένο τρένο» και να εργαστούν για την υπονόμευση του τσαρι- 5

Λεβ Κονσόν κού καθεστώτος και την αποδυνάμωση του ρωσικού στρατού στα πολεμικά μέτωπα με τη Γερμανία. Η εγκαθίδρυση του σοβιετικού καθεστώτος σηματοδότησε μια περίοδο αρκετών δεκαετιών, κατά τη διάρκεια του οποίου δεκάδες εκατομμύρια πολίτες ρωσικής και άλλης καταγωγής βρέθηκαν μέσα στις Συμπληγάδες του ολοκληρωτισμού. Αρχικά, ήταν ο εμφύλιος πόλεμος 1917-1922, ο πιο άγριος εμφύλιος πόλεμος του 20ού αιώνα, κατά τη διάρκεια του οποίου εξοντώθηκε ο ανθός της ρωσικής κοινωνίας, υποχρεώθηκαν σε αυτοεξορία περισσότεροι από δύο εκατομμύρια άνθρωποι, ερημώθηκαν ολόκληρες περιοχές και καταστράφηκαν σχεδόν όλες οι υποδομές της χώρας. Η συνέχεια είναι γνωστή πρώτα στοχοποιήθηκαν οι «παλιοί άνθρωποι», δάσκαλοι, γιατροί, δημόσιοι υπάλληλοι, ιερείς, έμποροι, επαγγελματίες. Το 1921 ανοίγει το πρώτο στρατόπεδο συγκέντρωσης στα νησιά Σολοφκί, ψηλά στον Βόρειο Παγωμένο Ωκεανό. Ακολουθεί μια ολόκληρη αλυσίδα τέτοιων στρατοπέδων, όπου η δωρεάν εργασία των νέου τύπου σκλάβων του κομμουνιστικού καθεστώτος, συμβάλλει στην οικοδόμηση της οικονομίας και στην υλοποίηση φαραωνικού τύπου, άχρηστων εκ του αποτελέσματος, έργων, όπως η διώρυγα της Λευκής Θάλασσας. Οι αρχές της δεκαετίας του 1930 σφραγίζονται από την πρόκληση τεχνητού λιμού στην Ουκρανία και τη Νότια Ρωσία, με εκατομμύρια θύματα και άπειρες περιπτώσεις κανιβαλισμού, ενώ επεκτείνεται σε θηριώδεις διαστάσεις η κόκκινη τρομοκρατία, με πρώτα θύματα τους Μπολσεβίκους ηγέτες της πρώτης κομματικής γε- 6

νιάς. Οι δίκες της Μόσχας το 1936-1939 ήταν το αποκορύφωμα των διώξεων και της τρομοκρατίας. Εκατομμύρια άνθρωποι οδηγούνταν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης και στα εκτελεστικά αποσπάσματα. Παρά τη μεσολάβηση του Β Παγκοσμίου Πολέμου, οι διώξεις συνεχίστηκαν με αμείωτη ένταση, στα δε μεταπολεμικά χρόνια θύματά τους υπήρξαν παρασημοφορημένοι αξιωματικοί και στρατιώτες. Το 1953, ο θάνατος του Ι. Β. Στάλιν και το 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ με τις αποκαλύψεις για τις θηριωδίες του, προκάλεσαν σεισμό στις ατομικές συνειδήσεις αλλά και μια ρωγμή στο καθεστώς. Η συνέχεια είναι γνωστή επιτρέπεται η δημοσίευση του εμβληματικού μυθιστορήματος του Αλεξάντρ Σολζενίστιν Μία ημέρα του Ιβάν Ντενίσοβιτς. Ξεθαρρεύουν συγγραφείς και ποιητές και στέλνουν κείμενά τους στο εξωτερικό για δημοσίευση, ανάμεσά τους το Δόκτωρ Ζιβάγκο του Μπορίς Παστερνάκ και το Ρέκβιεμ της Άννας Αχμάτοβα. Παράλληλα, αναπτύσσεται και θεριεύει το κίνημα της μη λογοκριμένης λογοτεχνίας, γνωστό ως κίνημα του Σαμιζντάτ αλλά και των αντιφρονούντων. Η έλευση ενός ασήμαντου συνταγματάρχη του Κόκκινου Στρατού στην εξουσία, του Λεονίντ Μπρέζνιεφ, οδηγεί σε μια περίοδο σήψης και αποσύνθεσης του συστήματος που έμεινε γνωστή στην ιστορία ως «εποχή της στασιμότητας». Οι προσπάθειες των διαδόχων του, Γιούρι Αντρόποφ, αρχηγού μέχρι τότε της ΚΑ.ΓΚΕ.ΜΠΕ., και του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ για μεταρρύθμιση και διάσωση του συστήματος ήταν ατελέσφορες, και έτσι το 1991 το σοβιετικό καθεστώς κατέρρευσε δίχως να βρεθεί ούτε ένας άνθρωπος ανάμεσα στους 250 εκατομμύρια πολίτες να το υπερασπιστεί. 7

Λεβ Κονσόν Το σοβιετικό πείραμα κράτησε 74 ολόκληρα χρόνια. Α- πέτυχε παταγωδώς γιατί αγνόησε τη βασική ανάγκη του ανθρώπου για πρόοδο και ευημερία και γιατί περιφρόνησε την ίδια την ουσία του ανθρώπου που είναι η αναζήτηση της αλήθειας. Το ψέμα, για άλλη μια φορά, είχε κοντά ποδάρια. Ένας από τους πολυτιμότερους καρπούς αυτού του συστήματος, του συστήματος της βίας, της τρομοκρατίας, της καταπίεσης και του εξανδραποδισμού, ήταν η άνθιση της παράνομης λογοτεχνίας, περίοπτη θέση ανάμεσα στα έργα της οποίας κατέχουν όλα εκείνα τα κείμενα που σήμερα αποτελούν το corpus της λογοτεχνίας της ανθρωπιστικής τραγωδίας του 20ού αιώνα. Κείμενα όπως το Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ του Σολζενίτσιν, οι Ιστορίες της Κολιμά του Σαλάμοφ, η ποίηση των Σεργκέι Γιεσένιν Βολπίν, του Μπορίς Σλούτσκι, της Άννα Αχμάτοβα και πολλών άλλων. Ένα από τα βιβλία αυτά είναι και το ανά χείρας. Γραμμένο από έναν Εβραίο που βρέθηκε στις μυλόπετρες της Ιστορίας, έζησε τον ζόφο στην κόλαση, επιβίωσε και πολλά χρόνια μετά την αποκατάστασή του κατά τη μετασταλινική εποχή έγραψε ένα τμήμα των αναμνήσεών του. Το βιβλίο του Λεβ Κονσόν είναι μια πραγματική κάθοδος στον Άδη, χωρίς την ελπίδα της επιστροφής. Είναι μια καταβύθιση στα μύχια του Κακού, μια γνώση από εκείνες που δεν πρέπει να κατέχει ο άνθρωπος, όπως είπε πρόσφατα η Σβετλάνα Αλεξιέβιτς, η Ρωσίδα νομπελίστρια. 8

Το βιβλίο αυτό κονιορτοποιεί όχι μόνο το ψεύδος που εξακολουθούν να υποστηρίζουν οι υπερασπιστές του σταλινικού ζόφου αλλά και τις ψευδαισθήσεις όλων εκείνων που ισχυρίζονται πως η θεωρία είναι σωστή, αλλά η εφαρμογή της λάθος. Το βιβλίο αυτό είναι μια κιβωτός συμπόνιας αλλά και μνήμης για όλους εκείνους που άδικα, απάνθρωπα και ανελέητα βασανίστηκαν και υπέφεραν στα σταλινικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Κάθε ένα κείμενο που ε- μπλουτίζει τη βιβλιογραφία της ανθρωπιστικής τραγωδίας του 20ού αιώνα, της τραγωδίας των Γκουλάγκ, λειτουργεί ως υπενθύμιση και ως προειδοποίηση για τους κινδύνους της επανάληψής της στους ταραγμένους μας καιρούς. Τι ξέρω για τον Λεβ Κονσόν Λίγα πράγματα γνωρίζουμε για τον Λεβ Φεϊγκέλεβιτς Κονσόν κι αυτά από σκόρπιες πληροφορίες που συνέλεξε το Κέντρο Σάχαροφ στη Μόσχα από συνεντεύξεις κρατουμένων σε διάφορα στρατόπεδα, αλλά και από τις α- ναφορές που κάνει ο ίδιος ο συγγραφέας στο μικρό, αλλά συγκλονιστικό του βιβλίο. Γνωρίζουμε πως γεννήθηκε το 1927. Το 1941-1943 σκοτώνεται ο πατέρας του και ο αδελφός του στο μέτωπο των μαχών, ενώ αγνοείται ο τρίτος του αδελφός. Απομένει με τη μητέρα του. Το 1943, σε ηλικία 16 ετών, συλλαμβάνεται με την κατηγορία της αντισοβιε- 9

Λεβ Κονσόν τικής δράσης. Η άνοιξη της επόμενης χρονιάς, το 1944, τον βρίσκει στη διαβόητη φυλακή της Λιουμπιάνκα. Τον κλείνουν σε ένα στενό κελί, όπου μπορεί μόνο να κάθεται και να στέκεται. Κηρύσσει απεργία πείνας. Τον μεταφέρουν σε ένα μεγάλο κελί με άλλους κρατούμενους και γνωρίζει τον Αρκάντι Βίκτοροβιτς Μπελινκόφ. Στις 5 Αυγούστου του 1944 καταδικάζεται από τη Διεύθυνση Μόσχας του Λαϊκού Κομισαριάτου Εσωτερικών Υποθέσεων, δηλαδή χωρίς δίκη, σε εγκλεισμό σε στρατόπεδο με βάση το άρθρο 58 του σοβιετικού ποινικού κώδικα. Από το 1944 μέχρι το 1947 ζει στη Σοβιετική Χαβάη, στην περιοχή του Χαμπάροφσκ, στη ρωσική Άπω Ανατολή. Τον φυλακίζουν σε ένα στρατόπεδο ποινικών κρατουμένων. Το 1948 τον στέλνουν σε ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης ανεπιθύμητων. Συγκρατούμενοί του είναι ο κομμουνιστής Ντολμπένκοφ, ο διοικητής στρατιάς του Ιππικού Ιόγκανσον. Υφίσταται εξευτελισμούς από τους συγκρατούμενούς του, δουλεύοντας στην υλοτομία. Το 1949 γίνεται διαχωρισμός ποινικών και πολιτικών κρατουμένων και τον στέλνουν στο στρατόπεδο υψίστης ασφαλείας Οζέρλαγκ, όπου οι κρατούμενοι φέρουν στολές με τον αριθμό τους. Στο στρατόπεδο αυτό υπάρχουν Γάλλοι, Ισπανοί, Ιάπωνες αλλά και ένας ναύτης από το Ισραήλ. Πείνα και τρόμος. Ομαδοποίηση των κρατουμένων με βάση την εθνικότητά τους. Σχηματίζονται ομάδες νεαρών κρατουμένων διαφόρων εθνικοτήτων. Σε μία από αυτές εντάσσεται και ο Λεβ Κονσόν. 10

Φτάνει στο τμήμα μεταγωγών ο Γκλεμπ Σλουτσενκόφ, γνωστός του από το στρατόπεδο ανεπιθύμητων, και στη συνέχεια ο Φέλιξ Καρέλιν. Ο Γκλεμπ τέθηκε επικεφαλής της οργάνωσης και ο Φέλιξ έγινε βοηθός του. Επεξεργάστηκαν το καταστατικό, το πρόγραμμα και τον όρκο, αλλά ο Φέλιξ παραλίγο να δολοφονηθεί από έναν προβοκάτορα. Τα μέλη της ομάδας φυλακίζονται σε παράπηγμα υψίστης ασφαλείας. Μετά από ένα μικρό διάστημα τους στέλνουν όλους στο Κέντρο Κράτησης Απομόνωσης στο Ταϊσέτσκ. Διοικητής του κέντρου ήταν ο Ντεγκτιαρόφ. Ο Γκλεμπ Σλουτσενκόφ ανέλαβε όλη την ευθύνη για την προετοιμασία και τη δολοφονία. (Δύο μήνες μετά την έναρξη των ανακρίσεων, δήλωσε πως είναι μέλος ρωσικής εθνικιστικής οργάνωσης και ενεργούσε κατ εντολή της, πράγμα που οδήγησε την ανάκριση σε αδιέξοδο. Ο Γκλεμπ κλείνεται στο κελί των μελλοθανάτων, στη συνέχεια όμως η ποινή του άλλαξε και τον έστειλαν σε στρατόπεδο στο Τζεζκαζγκάν. Εκεί, έγινε ένας από τους ηγέτες της εξέγερσης των κρατουμένων). Ο Λεβ Κονσόν έζησε δύο ολόκληρα χρόνια στο κελί της απομόνωσης και η μόνη του επικοινωνία ήταν με τους έ- νοικους στο κελί των μελλοθανάτων, μέσω χτυπημάτων στους τοίχους. Τον μεταφέρουν σε κελί με συγκρατούμενους. Μαζί του είναι ο Βασίλι Στετσίφ, μέλος της ομάδας του Μπαντέρα που συνεργάστηκε με τους ναζί κατά τη διάρκεια του πολέμου, ο Ήρωας της Σοβιετικής Ένωσης Μιχαήλ Κριουτσκό, πρώην πιλότος. Απόδραση. Από την 5η Απριλίου 1952 που αποφυλακίστηκε μέχρι την 18η Οκτωβρίου 1955, ο Κονσόν εξορίστηκε σε ένα 11

Λεβ Κονσόν μικρό χωριό στο Κρασναντάρ, όπου εργάστηκε στην κατασκευή δρόμων στην ταϊγκά και στην υλοτομία. Παντρεύεται, και γεννιέται ο γιος του. Μετακομίζει στη Μόσχα σε ένα κοινοβιακό διαμέρισμα. Συναντιέται με τον Φέλιξ Καρέλιν στη Μόσχα και το 1983 γράφει τα απομνημονεύματά του. Εγκαταλείπει την ΕΣΣΔ και εγκαθίσταται στο Ισραήλ, όπου μετά από λίγο πεθαίνει ο γιος. Το βιβλίο του «Σύντομες ιστορίες» εκδόθηκε στα ρωσικά από τον παρισινό εκδοτικό οίκο La Presse Libre το 1983. Παρά τις αναζητήσεις, δε βρέθηκε, θύμα κι αυτό των μεγάλων ανακατατάξεων στον εκδοτικό χώρο της Ευρώπης. * * * Τα κείμενα του Λεβ Κονσόν, ο ίδιος τα αποκαλεί «Μικρά διηγήματα» είναι σύντομα κείμενα-εικόνες. Η έ- κτασή τους είναι από μερικές γραμμές, μέχρι μερικές σελίδες. Η γραφή του είναι απλή. Δεν τον ενδιαφέρει η καλλιέπεια, παρά τον διακατέχει η επιθυμία να πει τη δική του αλήθεια, την αλήθεια όπως την έζησε στα στρατόπεδα καταναγκαστικών έργων του σταλινικού καθεστώτος. Ο αναγνώστης, σε ορισμένα σημεία, νιώθει αυτή την ασθματική βιασύνη κάποιου που θέλει να προλάβει να πει όλα όσα γνωρίζει, να αφήσει πίσω του μια παρακαταθήκη, μια μαρτυρία για αυτό που συνέβη και για το οποίο ποτέ κανείς δεν τιμωρήθηκε. Γιατί τα Γκουλάγκ είναι το μόνο μαζικό έγκλημα που έμεινε ατιμώρητο. Η Νέμεσις περιμένει την ικανοποίησή της, πολύ φοβάμαι όμως ότι η ανθρωπότητα όχι μόνο δεν έχει διδαχτεί τίποτα από τη μεγάλη ανθρωπιστι- 12

κή τραγωδία αυτών των στρατοπέδων, αλλά ετοιμάζεται να την επαναλάβει. Γι αυτόν ακριβώς το λόγο, το βιβλίο του Λεβ Κονσόν παραμένει εσαεί επίκαιρο αλλά και μια διαρκής υπόμνηση πως μετά από αυτή τη γνώση, η σιωπή είναι συνενοχή. Δημήτρης Β. Τριανταφυλλίδης Μεταξουργείο, Αθήνα Χειμώνας 2016-2017 13