ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Π. ΜΠΙΘΑΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΙΑΠΑΔ ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΑ 2011

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Π ΜΠΙΘΑΣ Οικονομική του Περιβάλλοντος και των Φυσικών Πόρων ISBN: 978-960-87384-5-4 Copyright 2011 Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Αστικού Περιβάλλοντος και Ανθρώπινου Δυναμικού Πάντειο Πανεπιστήμιο Αριστοτέλους 14, 17671, Καλλιθέα Τηλ.: 210-9247450, 210-9249883 Fax:210-9248781 Φώτο εξώφύλλου: Τάκης Λεοντίδης site: www.flickr.com/photos/takisleontidis email: takisleontidis@yahoo.com Σελιδοποίηση: Μπακογιάννη Αθ. Ασπασία Νικηταρά 3, 10678 Αθήνα, Τηλ.: 210-3826502, e-mail: aspampako@yahoo.gr Εκτύπωση-Βιβλιοδεσία: Ζαρακιώτης Φώτης ΓΡΑΦΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ ΕΚΤΥΠΩΣΕΙΣ Λυσία 50, Περιστέρι Τηλ.: 210-57 71 008, FAX: 210-57 71 009 e-mail: printzar@otenet.g

Στον Τάκη και την Βελούδω

ΧΙΛΙΑΔΕΣ ΧΡΟΝΟΥΣ ΠΕΡΠΑΤΑΜΕ. Λέμε τον ουρανό «ουρανό» και τη θάλασσα «θάλασσα». Θ αλλάξουν όλα μια μέρα κι εμείς μαζί τους θα αλλάξουμε, αλλά η φύση μας ανεπανόρθωτα θα ναι χαραγμένη πάνω στη γεωμετρία που καταφρονέσαμε στον Πλάτωνα. Και μεσ απ αυτήν, όταν σκύβουμε, όπως σκύβουμε καμιά φορά πάνω στα νερά του νησιού μας, θα βρίσκουμε τους ίδιους καστανούς λόφους, όρμους και κάβους, τους ίδιους ανεμόμυλους και τις ίδιες ερημοκλησιές, τα σπιτάκια που ακουμπάνε το να στ άλλο, και τ αμπέλια που κοιμούνται σα μικρά παιδιά, τους τρούλους και τους περιστεριώνες. Δε θέλω να πω αυτά τα ίδια. Θέλω να πω τις ίδιες φυσικές και αυθόρμητες κινήσεις της ψυχής που γεννούν και διατάσσουν προς ορισμένη κατεύθυνση την ύλη τις ίδιες αναπάλσεις, τις ίδιες ανατάσεις προς το βαθύτερο νόημα ενός ταπεινού Παραδείσου, που είναι ο αληθινός μας εαυτός, το δίκιο μας, η ελευθερία μας, ο δεύτερος και πραγματικός ηθικός μας ήλιος. ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΕΛΥΤΗΣ

Περιεχόμενα Εισαγωγή... 15 ΜΕΡΟΣ Α: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ 1 Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ... 21 1.1. Η Οικονομική Επιστήμη... 21 1.2. Η Οικονομική του Περιβάλλοντος και των Φυσικών Πόρων... 23 1.2.1. Η παραδοσιακή θεώρηση της σχέσης Περιβάλλοντος και Οικονομίας... 23 1.2.2. Το αντικείμενο της οικονομικής του Περιβάλλοντος και των Φυσικών Πόρων... 25 1.2.3. Οι βασικές λειτουργίες του περιβάλλοντος και οι αντίστοιχες σπανιότητες... 28 1.2.4. Τα πεδία της Οικονομικής του Περιβάλλοντος και των Φυσικών Πόρων... 30 1.3. Η Οικονομική του Περιβάλλοντος και των Φυσικών Πόρων στον σχεδιασμό της περιβαλλοντικής πολιτικής... 36 1.4. Τα περιεχόμενα της Οικονομικής του Περιβάλλοντος και των Φυσικών Πόρων... 38 2 Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚH ΑΠΟΤIΜΗΣΗ ΤΩΝ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΩΝ ΣΤΟΙΧΕIΩΝ... 41 2.1. Εισαγωγική Θεώρηση... 41 2.2. Οι φορείς της οικονομικής αποτίμησης των περιβαλλοντικών στοιχείων... 44 2.3. Οι Κατηγορίες της Περιβαλλοντικής Ευημερίας... 46 2.4. Το μεθοδολογικό πλαίσιο της εκτίμησης της οικονομικής αξίας των περιβαλλοντικών στοιχείων... 49 2.5. Οι Μέθοδοι Αποτίμησης της οικονομικής αξίας του περιβάλλοντος... 53 2.5.1. Η μέθοδος του ταξιδιωτικού κόστους... 53 2.5.2. Η μέθοδος του κόστους παραγωγής... 64 2.5.3. Η μέθοδος της έμμεσης τιμολόγησης (the hedonic pricing method).. 67 11

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ 2.5.4. Η μέθοδος της υποθετικής αγοράς (contingent valuation method) 76 2.5.5. Η μέθοδος της Διαμόρφωσης Επιλογών (Choice modeling)... 96 2.5.6. Η κριτική προς την οικονομική αποτίμηση - τιμολόγηση των περιβαλλοντικών στοιχείων... 104 2.6. Επίλογος... 110 3 ΤΟ ΑΡΙΣΤΟ ΕΠΙΠΕΔΟ ΡΥΠΑΝΣΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ... 121 3.1. Εισαγωγική θεώρηση... 121 3.2. Ο καθορισμός του αρίστου επιπέδου όχλησης και προστασίας... 124 3.3. Ο καθορισμός της άριστης προστασίας μέσω της άριστης εξωτερικής επίδρασης... 128 3.4. Καθορισμός του άριστου επιπέδου όχλησης και προστασίας υπό την παρουσία τεχνολογιών αντιρρύπανσης... 134 3.5. Ένας επιπλέον τρόπος για τον καθορισμό της άριστης ρύπανσης και της άριστης προστασίας... 141 3.6. Συμπεράσματα... 143 4 Η ΕΠΙΤΕΥΞΗ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΥ ΜΕΣΩ ΤΗΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ... 145 4.1. Εισαγωγική θεώρηση της περιβαλλοντικής πολιτικής... 145 4.2. Η επίτευξη του άριστου μέσω της λειτουργίας της αγοράς... 148 4.3. Συνθήκες αποτρεπτικές για τη λειτουργία της αγοράς... 153 4.3.1. Το κόστος λειτουργίας της αγοράς... 153 4.3.2. Οι δυσκολίες στις διαπραγματεύσεις... 154 4.4. Το ζήτημα της μη κυρτότητας... 159 4.5. Συμπεράσματα... 161 5 ΤΑ ΑΜΙΓΩΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΜΕΣΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ... 165 5.1 Εισαγωγική θεώρηση... 165 5.2. Το σύστημα των φόρων επί της όχλησης-ρύπανσης... 166 5.2.1. Η επίτευξη του άριστου μέσω της φορολογίας... 166 5.2.2. Το σύστημα των φόρων όταν ο στόχος διαφέρει του άριστου επιπέδου ρύπανσης... 173 5.2.3 Η Αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει»... 178 5.3. Η επίτευξη του αρίστου επιπέδου προστασίας μέσω των επιδοτήσεων.. 183 5.4. Το σύστημα των εμπορεύσιμων αδειών ρύπανσης... 186 6 ΤΑ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΑ ΜΕΣΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ.... 197 6.1. Εισαγωγική θεώρηση... 197 6.2. Το σύστημα των προδιαγραφών (standards) - απαγορεύσεων... 198 12

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 6.3. Η κριτική στο σύστημα των προδιαγραφών- απαγορεύσεων... 202 6.4. Η σύγκριση των προδιαγραφών με τους φόρους και τις εμπορεύσιμες άδειες ρύπανσης... 206 6.4.1. Σύγκριση ως προς την ώθηση για έρευνα και εφαρμογή αντιρρυπαντικής τεχνολογίας... 206 6.4.2. Η σύγκριση φόρων και προδιαγραφών ως προς την οικονομική αποδοτικότητά τους, υπό την ύπαρξη πολλαπλών πηγών ρύπανσης... 211 6.4.3. Οι εμπορεύσιμες άδειες και το κόστος περιορισμού της ρύπανσης.. 221 ΜΕΡΟΣ Β: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ 7 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΚΑΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΏΝ ΠΟΡΩΝ... 229 7.1. Ο Ρόλος των φυσικών πόρων.... 229 7.2. Είδη Φυσικών Πόρων... 230 7.3. Στατική και Δυναμική Κατανομή των Φυσικών Πόρων... 231 7.4. Θεσμικό Πλαίσιο και Ιδιοκτησιακά Συστήματα επί των Φυσικών πόρων. 233 7.5. Στατική, Συγκριτική Στατική και Δυναμική Ανάλυση... 235 8 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΜΗ ΑΝΑΝΕΩΣΙΜΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ... 237 8.1. Εισαγωγή... 237 8.2. Στατική αποτελεσματική χρήση μη ανανεώσιμων πόρων... 237 8.2.1. Μηδενικό Κόστος Εξόρυξης... 238 8.2.2. Σταθερό οριακό κόστος «εξόρυξης»... 242 8.2.3. Αυξανόμενο οριακό κόστος εξόρυξης... 245 8.3. Άριστη Δυναμική Κατανομή.... 248 8.3.1. Δυναμική κατανομή μη ανανεώσιμου πόρου με μηδενικό κόστος εξόρυξης... 249 8.3.2. Δυναμική κατανομή μη ανανεώσιμου πόρου με σταθερό κόστος εξόρυξης... 256 8.4. Επέκταση της ανάλυσης σε Ν περιόδους.... 260 8.4.1. Η περίπτωση του μηδενικού κόστους εξόρυξης.... 260 8.4.2. Η περίπτωση του αυξανόμενου κόστους εξόρυξης... 266 8.5. Συμπεράσματα... 270 9 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΑΝΑΝΕΩΣΙΜΩΝ ΕΞΑΝΤΛΗΣΙΜΩΝ ΠΟΡΩΝ... 273 9.1. Εισαγωγή... 273 13

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ 9.2. Στατική Ανάλυση Υπόδειγμα Gordon... 274 9.3. Η άριστη χρήση και ο πληθυσμός... 278 9.4. Δυναμική Απόσπαση... 290 10 Η ΑΘΡΟΙΣΤΙΚΗ ΣΠΑΝΙΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ... 295 10.1. Εισαγωγή... 295 10.2. O Τ.Μalthus και η σπανιότητα των πόρων σε σχέση με τον πληθυσμό.. 297 10.3. Οι προσεγγίσεις της μηδενικής μεγέθυνσης... 299 10.3.1. J.St.Mill (1806-1873)... 300 10.3.2. Η προσέγγιση των φυσικών ορίων της μεγέθυνσης (the limits to growth)... 301 10.3.3. Η οικονομία σταθερής κατάστασης (The steady state economy)... 308 10.4. Η Εντροπική σπανιότητα και η προσέγγιση του N. Georgescu-Roegen.. 310 10.5. Επίλογος... 322 11 Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΥΔΑΤΙΝΩΝ ΠΟΡΩΝ... 323 11.1. Εισαγωγή... 323 11.2. Η σπανιότητα των υδάτινων πόρων... 324 11.3. Η αποδοτική - άριστη χρήση των υδάτινων πόρων... 325 11.4. Το θεσμικό πλαίσιο για την άριστη κατανομή... 327 11.5. Η κοστολόγηση της χρήσης των υδάτινων πόρων... 331 11.6. Η ύπαρξη εξωτερικοτήτων κατά την χρήση του νερού... 333 11.7. Σύγχρονες πολιτικές χρήσης υδάτινων πόρων... 334 11.8. Η ευρωπαϊκή οδηγία για την διαχείριση των υδάτινων πόρων... 337 12 ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΒΙΩΣΙΜΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ... 339 12.1. Εισαγωγή στην Βιώσιμη Ανάπτυξη... 339 12.2. Η σχολή της «ασθενούς» βιωσιμότητας... 341 12.3. Η σχολή της ισχυρής βιωσιμότητας... 344 12.4. Η προσέγγιση του Κρίσιμου Φυσικού Κεφαλαίου (Critical Natural Capital)... 346 12.5. Η προσέγγιση της διαφύλαξης των Κρίσιμων Βιολογικών Ορίων (Biological Crucial Levels)... 349 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΒΑΣΙΚΩΝ ΕΝΝΟΙΩΝ & ΟΝΟΜΑΤΩΝ... 357 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 359 14

Εισαγωγή «Ας μη συμπεραίνουμε τυχαία για τα μέγιστα πράγματα» ΗΡΑΚΛΕΙΤΟΣ, Περί Φύσεως, 113 (47) Μτφρ. Ε. Ρούσσος (Εκδ. Παπαδήμα) Ο διασημότερος οικονομολόγος του 20 ού αιώνα, ο καθηγητής John Maynard Keynes (1883-1946), σημείωνε με την οξυδέρκεια πού τον διέκρινε ότι «η οικονομική θεωρία είναι μέθοδος και όχι δόγμα, ένα όργανο μυαλού, ένας τρόπος σκέψης, πού βοηθά αυτόν που τον γνωρίζει να βγάζει σωστά συμπεράσματα». Λαμβάνοντας υπόψη αυτήν την θέση προσέγγιζα πάντα την οικονομική επιστήμη. Η οικονομική επιστήμη δεν θα πρέπει να οδηγεί σε συγκεκριμένες συνταγές που εφαρμόζονται σε δεδομένα ζητήματα. Η κοινωνία και η οικονομία αποτελούν δυναμικές οντότητες που αλλάζουν ταχύτατα στο χρόνο και επιπλέον διαφοροποιούνται στο χώρο. Στο πλαίσιο αυτό, η οικονομική επιστήμη θα πρέπει να συνίσταται σε μια μεθοδολογία που να επιτρέπει τη διαπίστωση και ανάλυση των ειδικών χαρακτηριστικών και ιδιοτήτων μιας κοινωνίας και οικονομίας. Η οικονομική επιστήμη θα πρέπει να μπορεί να συλλάβει και να εξετάσει διαφορετικές καταστάσεις και διαφορετικά προβλήματα. Χρειάζεται έτσι η οικονομική επιστήμη μια μέθοδο ανάλυσης, ένα μεθοδολογικό πλαίσιο, που να προσαρμόζεται στις εκάστοτε συνθήκες. Με αυτόν τον στόχο σχεδιάστηκε το παρόν βιβλίο. Ειδικότερα, προσπαθεί να προσεγγίσει την οικονομική του περιβάλλοντος και των φυσικών πόρων μέσω παρουσίασης ενός μεθοδολογικού πλαισίου ανάλυσης των ζητημάτων του περιβαλλοντικού προβλήματος και της σπανιότητας των φυσικών πόρων. Το μεθοδολογικό αυτό πλαίσιο δύναται να εφαρμοσθεί σε διάφορα περιβαλλοντικά προβλήματα και ζητήματα κατανομής και η επιτυχία στην εκάστοτε ανάλυση θα εξαρτάται από την ικανότητα του εκάστοτε επιστήμονα να συλλάβει τα κύρια χαρακτηριστικά του προβλήματος και να το χειριστεί κατάλληλα. Αυτή την ικανότητα επιθυμεί να καλλιερ- 15

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ γήσει το παρόν βιβλίο. Για τον λόγο αυτό είναι κατάλληλα δομημένο. Το παρόν εγχειρίδιο δεν υιοθετεί την άποψη ότι η οικονομική του περιβάλλοντος συνίσταται στην εφαρμογή των μεθόδων της οικονομικής επιστήμης στα περιβαλλοντικά προβλήματα, αλλά προσπαθεί να καλλιεργήσει την ικανότητα των σπουδαστών να αναγνωρίζουν την φυσιολογία των περιβαλλοντικών προβλημάτων και να διερευνούν πως αυτά αλληλεπιδρούν με την οικονομική διαδικασία. Σε κάθε περίπτωση, τόσο το περιβαλλοντικό πρόβλημα όσο η σπανιότητα των φυσικών πόρων θεωρούνται παράγοντες που επιδρούν στην κοινωνική ευημερία και σαν τέτοια αναλύεται. Τα ζητήματα της οικονομικής του περιβάλλοντος διαπραγματεύονται μέσω μιας αξιωματικής διάθρωσης που πρότυπό της έχει αυτή των θεωρητικών επιστημών και ειδικότερα της Ευκλείδειας γεωμετρίας. Με βάση κάποιες θεμελιώδεις αρχές θα προσπαθήσουμε να αναλύσουμε τα διάφορα προβλήματα του περιβάλλοντος, χωρίς κάθε φορά να υιοθετούμε εκ θεμελίων νέες αρχές και έτσι να οδηγούμαστε σε μια αποσπασματική θεώρηση των περιβαλλοντικών προβλημάτων. Χωρίς να προτείνουμε, για παράδειγμα, ξεχωριστά μεθοδολογικά πλαίσια για την κατανομή του νερού, για την προστασία των δασών, για την προστασία της ατμόσφαιρας και άλλα περιβαλλοντικά ζητήματα, αλλά δημιουργώντας ένα ευρύ μεθοδολογικό πλαίσιο, που θα προσαρμόζεται στα χαρακτηριστικά κάθε προβλήματος, θα αναδεικνύει την κατάλληλη μέθοδο και θα αποτελεί τη βάση κάθε ειδικότερης ανάλυσης, θα δομήσουμε την οικονομική ανάλυση των περιβαλλοντικών προβλημάτων και των ζητημάτων κατανομής των φυσικών πόρων. Η προσέγγιση που ακολουθούμε ενδέχεται να είναι αρχικά πιο δύσκολη για τον σύγχρονο σπουδαστή. Ο σύγχρονος σπουδαστής, μάλλον λόγω της πίεσης των συνθηκών της αγοράς εργασίας και της προσαρμογής της διδασκαλίας σε αυτή την πίεση, συνήθως προσεγγίσει τα ζητήματα αποσπασματικά. Προτιμά να έχει σχεδόν έτοιμες αναλύσεις για δεδομένα προβλήματα. Με αυτή την πρακτική ο σύγχρονος σπουδαστής, και αυριανός επιστήμονας, προσιδιάζει στα χαρακτηριστικά των αρχαίων Αιγυπτίων τοπογράφων. Κύριο καθήκον αυτών ήταν να επανακαθορίζουν τα σύνορα των ιδιοκτησιών γης κάθε φορά που ο Νείλος πλημμύριζε την περιοχή. Το καθήκον αυτό με αξιοσημείωτες μεθόδους το εκτελούσαν με αξιοπιστία. Τι θα γινόταν όμως εάν παίρναμε έναν από αυτούς και τον καλούσαμε να πράξει το ίδιο καθήκον σε μια άλλη περιοχή, σε ένα άλλο ποτάμι; Χάνοντας τα προκαθορισμένα, στην περιοχή του Νείλου, σημάδια που χρησιμοποιούσε δεν θα κατάφερνε να έχει αποτελέσματα στην νέα περιοχή. Το καθήκον αυτό όμως μπορεί να εκτελέσει με ευκολία ένας γεωμέτρης τοπογράφος. Το μεθοδολογικό πλαίσιο της Ευκλείδειας Γεωμετρίας του επιτρέπει την εφαρμογή της σε κάθε πιθανό χώρο. Στην προκειμένη περίπτωση, μια ανάλυση που βασίζεται στις ιδιότητες των όμοιων τριγώνων θα τον οδηγούσαν να καθορίσει τις ιδιοκτησίες γης σε κάθε πιθανή περιοχή. Ο τελευταίος 16

ΕΙΣΑΓΩΓΗ είναι επιστήμονας με την ουσιαστική έννοια του όρου. Προς το πρότυπο ενός τέτοιου επιστήμονα φιλοδοξεί να εκπαιδεύσει τον σπουδαστή το παρόν βιβλίο. Το βιβλίο εμπεριέχει και μια ιδιαιτερότητα. Αποδίδει μερικά φαινόμενα που σχετίζονται με το περιβαλλοντικό ζήτημα με διαφορετική ορολογία από αυτήν που έχει, σε μεγάλο βαθμό, καθιερωθεί στην οικονομική του περιβάλλοντος. Ο λόγος είναι ότι η προτεινόμενη ορολογία αποδίδει πιστότερα τη φυσιολογία των σχετικών προβλημάτων. Μια ορολογία που δεν απεικονίζει την πραγματικότητα οδηγεί, σε μερικές περιπτώσεις, σε σοβαρές παρανοήσεις οι οποίες ενίοτε έχουν και ιδεολογικά κίνητρα. Ως τέτοιο παράδειγμα της διαφορετικής ορολογίας του παρόντος εγχειριδίου μπορεί να αναφερθεί η χρήση του όρου «όχληση» προς απόδοση των επιπτώσεων που έχουν οι διάφορες δραστηριότητες στο φυσικό περιβάλλον. Ο όρος «όχληση» χρησιμοποιείται εδώ αντί του ευρέως χρησιμοποιούμενου όρου «ρύπανση». Ο όρος «ρύπανση» σηματοδοτεί καταστάσεις που σε κάποιον βαθμό είναι διακριτές λόγω της σοβαρότητας των περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Έτσι ουσιαστικά περιορίζει το πεδίο της ανάλυσης σε φαινόμενα με σοβαρές περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Αυτό οδηγεί σε αγνόηση της πραγματικότητας, όπου, όπως προκύπτει από τους νόμους της θερμοδυναμικής, κάθε ενέργεια έχει αμετάκλητες επιπτώσεις στο περιβάλλον. Άρα κάθε ενέργεια προκαλεί σε κάποιο βαθμό όχληση στο φυσικό περιβάλλον. Αυτή την όχληση πρέπει να τη λάβομε υπόψη και να την αξιολογήσομε, σε καμία δε περίπτωση δεν μπορούμε να την αγνοήσουμε σε μια ανάλυση περί την κοινωνική ευημερία. Με αυτά τα δεδομένα ο όρος όχληση προτείνεται ως ένας ευρύτερος όρος, που έτσι εμπεριέχει, και τα φαινόμενα της ρύπανσης. Το παρόν εγχειρίδιο της Οικονομίας του Περιβάλλοντος απευθύνεται τόσο σε σπουδαστές της οικονομικής επιστήμης όσο και σε σπουδαστές των επιστημών του περιβάλλοντος που διδάσκονται ή απλά ενδιαφέρονται για τα ζητήματα της Οικονομικής του Περιβάλλοντος. Είναι διαφορετική η υποδομή των δύο ομάδων των σπουδαστών και ως εκ τούτου χρειάζονται διαφορετική προσέγγιση στην αντιμετώπιση της Οικονομικής του Περιβάλλοντος. Το παρόν βιβλίο προσπαθεί να καλύψει και τις δύο προσεγγίσεις κατά συστηματικό τρόπο. Σημαντική βοήθεια για την εκπλήρωση του στόχου αυτού ήταν η διδακτική μου εμπειρία στο Τμήμα Περιβαλλοντικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Αιγαίου και στο Τμήμα Οικονομικής και Περιφερειακής Ανάπτυξης στο Πάντειο Πανεπιστήμιο. Τα δύο αυτά τμήματα είναι αντιπροσωπευτικά των δύο κατευθύνσεων. Προσπάθησα συστηματικά να καλύψω τις αντίστοιχες ανάγκες. Σημαντική ήταν η συμβολή των φοιτητών για την εκπλήρωση αυτού του στόχου. Με τις συστηματικές παρατηρήσεις τους με οδήγησαν στην αποσαφήνιση πολύπλοκων αναλύσεων και στην κάλυψη σημαντικού αριθμού ζητημάτων. Μερικές φορές ήταν πιο δύσκολο να απαντάω σε φαινομενικά απλές ερωτήσεις των φοιτητών από το να αντιμετωπίζω την κριτική θεώρηση των συναδέλφων μου σε διεθνή συνέδρια όπου τύχαινε να παρουσιάσω κάποια εργασία μου. Είμαι υποχρεωμένος 17

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ λοιπόν να τους ευχαριστήσω για τα κίνητρα που συστηματικά μου παρείχαν. Τέλος, ελπίζω το βιβλίο αυτό να αποδειχθεί χρήσιμο γενικότερα στους φοιτητές και μελετητές, τα «κίνητρα» από τους οποίους είναι πάντα καλοδεχούμενα στο προσωπικό μου ηλεκτρονικό ταχυδρομείο στην ακόλουθη διεύθυνση: kbithas@panteion.gr. Το βιβλίο αποτελείται από τρία επιμέρους μέρη. Το πρώτο μέρος συνίσταται στην αποκαλούμενη Οικονομική του Περιβάλλοντος η οποία διαπραγματεύεται την οικονομική ανάλυση της περιβαλλοντικής υποβάθμισης. Το δεύτερο μέρος αφορά την οικονομική των φυσικών πόρων όπου το ζητούμενο είναι η κατανομή της χρήσης των φυσικών πόρων. Τέλος, το τρίτο μέρος φιλοδοξεί να παρουσιάσει κάποια από τα σύγχρονα ζητήματα της Οικονομικής του Περιβάλλοντος. Προσωρινά το παρόν εγχειρίδιο παρουσιάζει το ζήτημα της περιβαλλοντικά βιώσιμης οικονομικής ανάπτυξης. Επόμενες εκδόσεις θα εμπεριέχουν και άλλα κρίσιμα ειδικά ζητήματα. Εκφράζω τις θερμές ευχαριστίες μου, για την ουσιαστική βοήθεια που πρόσφεραν για τη δημιουργία αυτού του βιβλίου, στους συνεργάτες μου στον κ. Βασίλη Μαρκαντώνη, στην κα Μαρία Μπαντή, τον κ. Εφορακόπουλο Γεώργιο και κ. Αντώνη Κολημενάκη, και κα Γεωργία Μαυρομμάτη. Ευχαριστώ τον εξαιρετικό φιλόλογο και θείο μου κ. Αθανάσιο Παπανικολάου για τη γλωσσολογική επιμέλεια του παρόντος. Ευχαριστώ την κα Μπακογιάννη Ασπασία για την ηλεκτρονική σελιδοποίηση του βιβλίου και το σχεδιασμό του εξωφύλλου. Τέλος ευχαριστώ τον εξαιρετικό συνάδελφο κ. Ιωάννη Κυρίτση ΑΠΘ για την επιμέλεια των αριθμητικών παραδειγμάτων όπως αυτά επαναδιατυπώθηκαν στην νέα έκδοση του βιβλίου κατά το 2012. Αθήνα Φλεβάρης 2011 Κων/νος Π. Μπίθας 18

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚH ΤΟΥ ΠΕΡΙΒAΛΛΟΝΤΟΣ ΜΕΡΟΣ Α

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Η Οικονομική του Περιβάλλοντος και των Φυσικών Πόρων «Δεν καταλαβαίνουν πως αμόνοιαστο με τον εαυτό του μονιάζει παλίντονη συναρμογή όπως του τόξου και της λύρας» ΗΡΑΚΛΕΙΤΟΣ, Περί Φύσεως, 27 (51) «Ψυχρά θερμαίνονται, θερμά ψύχονται, υγρά ξεραίνονται, ξερά νοτίζουν» ΗΡΑΚΛΕΙΤΟΣ, Περί Φύσεως, 42 (126) 1.1. Η Οικονομική Επιστήμη Η οικονομική επιστήμη αποτελεί κλάδο της ηθικής φιλοσοφίας ο οποίος διαπραγματεύεται την δράση των ατόμων και των κοινωνιών, που έχουν στόχο την ικανοποίηση των αναγκών των ατόμων και ειδικότερα εκείνων των αναγκών των οποίων η ικανοποίηση συνδέεται με τη χρήση αγαθών που ανταλλάσσονται σε οποιαδήποτε μορφής αγορά. Η οικονομική επιστήμη πέρασε από διάφορα στάδια και το κυρίαρχο ζήτημα που διαπραγματεύονταν σε κάθε ένα από αυτά τα στάδια διέφερε σημαντικά. Σήμερα θα μπορούσαμε να δεχθούμε ότι η οικονομική επιστήμη ασχολείται κυρίως με την κατανομή των σπάνιων πόρων, που είναι στην διάθεση των ανθρώπων, έτσι ώστε να μεγιστοποιείται η ευημερία που προκύπτει από τη χρήση των πόρων. Πράγματι οι φυσικοί, εργασιακοί και κεφαλαιουχικοί πόροι που υπάρχουν είναι λιγότεροι από αυτούς που απαιτούνται για την ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών, οι οποίες φαίνεται να είναι πάρα πολλές. Μερικοί εκ των θεμελιωτών της οικονομικής επιστήμης (A. Smith κ.ά.) μάλιστα ισχυρίζονται ότι οι ανθρώπινες ανάγκες τείνουν στο άπειρο και έτσι οι διαθέσιμοι πόροι είναι εξορισμού σπά- 21

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ νιοι, διότι δεν επαρκούν να καλύψουν τις άπειρες ανάγκες. Άπειρες ή όχι, οι ανθρώπινες ανάγκες με βεβαιότητα ξεπερνούν τα διαθέσιμα κάποιων σημαντικών πόρων, οι οποίοι έτσι χαρακτηρίζονται σπάνιοι. Το ζήτημα που προκύπτει, υπό αυτές τις συνθήκες, είναι πως θα μοιραστούν και πως θα χρησιμοποιηθούν αυτοί οι πόροι για να ικανοποιήσουν περισσότερες κατά το δυνατόν ανάγκες. Θα πρέπει λοιπόν να απαντηθούν τα ακόλουθα ερωτήματα: Τι θα παραχθεί; (ποια προϊόντα-αγαθά;) Πόσο θα παραχθεί από το κάθε προϊόν; Πώς θα μοιρασθούν τα παραχθέντα προϊόντα στα μέλη της κοινωνίας; Τα ζητήματα αυτά εξετάζει συστηματικά η σύγχρονη οικονομική επιστήμη, συνήθως υπό τον τίτλο της Μικροοικονομικής και της Μακροοικονομικής θεωρίας. Πέραν αυτών των βασικών ζητημάτων, η οικονομική επιστήμη διαπραγματεύεται και κάποια ειδικότερα ζητήματα, τα οποία συνιστούν και ειδικούς κλάδους της οικονομικής θεωρίας. Προεξέχον ειδικό ζήτημα είναι αυτό της Οικονομικής Ανάπτυξης. Ο ειδικός κλάδος της Οικονομικής Ανάπτυξης εξετάζει τις δυνατότητες αύξησης των σπάνιων πόρων και των αποδοτικότερων συνδυασμών αυτών έτσι ώστε να αυξηθούν και να βελτιωθούν τα τελικά προϊόντα που παράγονται, με αποτέλεσμα την αύξηση της ευημερίας των ατόμων και της κοινωνίας. Η οικονομική ανάπτυξη συντελείται κυρίως μέσω θεσμικών, τεχνικών, οργανωτικών και πολιτικών εξελίξεων που επιδρούν στην παραγωγική διαδικασία. Τις εξελίξεις αυτές και τις επιπτώσεις στην παραγωγή και την ευημερία εξετάζει συστηματικά ο κλάδος της Οικονομικής Ανάπτυξης. Άλλος ειδικός κλάδος της οικονομικής είναι η Δημόσια Οικονομική. Η Δημόσια Οικονομική μελετά τον ρόλο του κράτους στην οικονομική διαδικασία και ειδικότερα πως το κράτος λειτουργεί σε σχέση με τα θεμελιώδη προβλήματα της οικονομικής ζωής (τι, πόσο, για ποιόν θα παραχθεί). Ο ρόλος του κράτους είναι καθοριστικός τόσο για θεσμικούς όσο και για οικονομικούς λόγους. Έτσι, προέκυψε η ανάγκη συστηματικής εξέτασής του στα πλαίσια της Δημόσιας Οικονομικής. Σημαντικός κλάδος της οικονομικής επιστήμης είναι και αυτός της Νομισματικής Θεωρίας. Η Νομισματική Θεωρία διαπραγματεύεται τον ρόλο του χρήματος στην οικονομική διαδικασία. Παρότι η βασική λειτουργία του χρήματος είναι εξαιρετικά απλή, στις σύγχρονες οικονομίες με την χαρακτηριστική πολυπλοκότητα που τις διακρίνει το χρήμα αυτονομείται και δημιουργεί την δική του αγορά με σημαντικές επιπτώσεις στα οικονομικά δεδομένα. Το χρήμα αποτελεί πλέον από μόνο του αυτόνομο αγαθό, την λειτουργία του οποίου εξετάζει η Νομισματική Θεωρία. Τα τελευταία χρόνια εμφανίζεται και συστηματοποιείται ένας νέος κλάδος των οικονομικών, η Οικονομική του Περιβάλλοντος και των Φυσικών Πόρων. Γενικά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η Οικονομική του Περιβάλλοντος και των Φυσικών 22

Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ Πόρων ασχολείται με την σχέση ανάμεσα στην οικονομική διαδικασία και το σύγχρονο περιβαλλοντικό πρόβλημα. Συγκεκριμένα, ο κλάδος αυτός εξετάζει πως η οικονομική διαδικασία επιδρά στο περιβαλλοντικό πρόβλημα και αντιστρόφως τι επιπτώσεις έχει το περιβαλλοντικό πρόβλημα στην οικονομική διαδικασία και στην κοινωνική ευημερία. 1.2. Η Οικονομική του Περιβάλλοντος και των Φυσικών Πόρων 1.2.1. Η παραδοσιακή θεώρηση της σχέσης Περιβάλλοντος και Οικονομίας Παραδοσιακά, η οικονομική επιστήμη δεν συμπεριλάμβανε θέματα που αφορούν την σχέση της οικονομικής διαδικασίας με το φυσικό περιβάλλον. Φαίνεται ότι γινόταν ή άμεση ή έμμεση υπόθεση ότι το φυσικό περιβάλλον δεν επηρέαζε την οικονομική διαδικασία και επιπλέον δεν επηρεαζόταν από αυτήν. Η υπόθεση αυτή ισχυροποιείται εάν αναλογισθούμε την παραδοσιακή γραφική αναπαράσταση της Σχήμα 1.1: Η παραδοσιακή θεώρηση του οικονομικού κυκλώματος 23

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ οικονομικής διαδικασίας, το αποκαλούμενο «οικονομικό κύκλωμα», όπως αυτό παρουσιαζόταν και συνεχίζει να παρουσιάζεται σε όλα σχεδόν τα εισαγωγικά εγχειρίδια της οικονομικής επιστήμης. Το οικονομικό κύκλωμα όπως αυτό αναπαρίσταται στο Σχήμα 1, αποτελεί τη γραφική απλούστευση της πραγματικής οικονομικής διαδικασίας. Ουσιαστικά, έχουμε δύο αντιπροσωπευτικούς φορείς που εμπλέκονται στην παραγωγική διαδικασία, τους πολίτες-καταναλωτές και τους παραγωγούς-επιχειρήσεις. Οι πρώτοι είναι ιδιοκτήτες των σπανίων πόρων όπως της εργασίας, της γης κλπ. Οι πολίτες πουλούν τους σπάνιους πόρους στις επιχειρήσεις μέσω της αντίστοιχης αγοράς. Οι πολίτες από την πώληση των σπανίων πόρων αποκτούν το εισόδημά τους. Οι ιδιοκτήτες των επιχειρήσεων ουσιαστικά είναι και αυτοί μια ομάδα πολιτών, που κατέχουν και αυτοί κάποιους σπάνιους πόρους πχ. τον μηχανολογικό εξοπλισμό. Ουσιαστικά και αυτοί πωλούν ή ενοικιάζουν τους σπάνιους πόρους τους στις επιχειρήσεις και έτσι δημιουργούν και το δικό τους εισόδημα. Οι επιχειρήσεις παράγουν και πουλούν τα προϊόντα στην αγορά. Από την πώληση αυτή σχηματίζονται τα έσοδα της επιχείρησης. Οι πολίτες-καταναλωτές αγοράζουν τα προϊόντα πληρώνοντας από το εισόδημα που έχουν αποκτήσει. Βλέπουμε λοιπόν ότι υπάρχει μια βασική κυκλική ροή χρηματικών μεγεθών (εισοδήματος - αγορών - εσόδων - πληρωμών) και μια συμμετρικά αντίθετη ροή φυσικών μεγεθών (πόρων-προϊόντων). Φυσικά το κύκλωμα του Σχήματος 1 αποτελεί απλούστευση της πραγματικότητας, μια πιστή όμως απλούστευση, που γίνεται αντικείμενο συστηματικής διδασκαλίας. Από το σχήμα 1 απουσιάζουν οι αποταμιεύσεις, το κράτος και άλλα οικονομικά μεγέθη και φορείς, διότι υποθέτουμε ότι η λειτουργία τους σε κάποιο βαθμό αντιπροσωπεύεται από τα απεικονιζόμενα μεγέθη. Επιπλέον, παρατηρούμε ότι από το Σχήμα 1 απουσιάζει και το φυσικό περιβάλλον. Ο λόγος αυτής της απουσίας είναι διαφορετικός. Το περιβάλλον απουσιάζει από το οικονομικό κύκλωμα γιατί θεωρείται ότι δεν εμπλέκεται ουσιαστικά στην οικονομική διαδικασία. Πράγματι, γίνεται η παραδοχή ότι η οικονομική διαδικασία παρότι λαμβάνει χώρα εντός του φυσικού περιβάλλοντος δεν επηρεάζεται από αυτό και δεν το επηρεάζει. Σε οικονομικούς όρους, θα μπορούσαμε να πούμε ότι γίνεται η παραδοχή ότι το φυσικό περιβάλλον δεν είναι σπάνιος πόρος ή σπάνια οντότητα. Ως εκ τούτου το φυσικό περιβάλλον θα υπάρχει χωρίς περιορισμό στην διάθεση της οικονομικής διαδικασίας. Άρα λοιπόν, παρότι το φυσικό περιβάλλον υπάρχει και κατά πάσα πιθανότητα είναι απαραίτητο για την οικονομική διαδικασία και κοινωνική εξέλιξη - θα ήταν άτοπο να δεχθεί κάποιος ότι η οικονομική διαδικασία μπορεί να λάβει χώρα σε απουσία φυσικού περιβάλλοντος αφού αυτό είναι που εξασφαλίζει την βιολογική ύπαρξη των πολιτών και σχηματίζει επιπλέον τον χώρο ύπαρξης της παραγωγής και κατανάλωσης προϊόντων- δεν υπάρχει λόγος να μελετηθεί η σχέση του με την οικονομική διαδικασία καθότι αυτό υπάρχει σε αφθονία και μπορεί να 24

Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ εξυπηρετεί τις λειτουργίες της οικονομικής ζωής. Στο σημείο αυτό πρέπει να τονιστεί ότι παρότι το φυσικό περιβάλλον ως σύνολο δεν μελετάται από τις παραδοσιακές οικονομικές θεωρίες υπάρχουν συγκεκριμένα φυσικά στοιχεία και φυσικοί πόροι που έχουν συστηματικά αναλυθεί από την οικονομική επιστήμη. Μερικές από αυτές τις αναλύσεις χαρακτήρισαν ολόκληρες σχολές της οικονομικής επιστήμης. Ως σημαντικό παράδειγμα μπορεί να αναφερθεί η οικονομική ανάλυση για τον φυσικό πόρο «γη». Όντως, η γη ως συντελεστής παραγωγής έχει αποτελέσει κύριο αντικείμενο της οικονομικής επιστήμης. Ειδικότερα, φαίνεται ότι η σπανιότητα του φυσικού πόρου γη σε σχέση με τις αντίστοιχες ανάγκες για αυτόν οδήγησε στο να αποτελέσει αντικείμενο μελέτης εξεχόντων οικονομολόγων και πολιτικών φιλοσόφων όπως D.Ricardο (1772-1823), ο οποίος εξετάζει τις επιπτώσεις της σπανιότητας της γης στη δημιουργία και διανομή των προϊόντων που παράγονται άμεσα από αυτή. Ο Ricardo εξειδικεύει την ανάλυση των επιπτώσεων αυτών στις συνθήκες της Αγγλίας του 17 ου αιώνα και η συγκεκριμένη ανάλυση αποτέλεσε μια θεμελιώδη συνεισφορά που δημιούργησε μια εξέχουσα οικονομική σχολή. Γενικά, διαφαίνεται ότι υπάρχουν συγκεκριμένοι φυσικοί πόροι που αποτέλεσαν αντικείμενο της οικονομικής ανάλυσης παρότι το φυσικό περιβάλλον ως σύνολο δεν εξετάσθηκε συστηματικά από την οικονομική επιστήμη, μέχρι πρόσφατα. Οι φυσικοί πόροι που μελετήθηκαν από την οικονομική επιστήμη παρουσίαζαν την ιδιότητα της σπανιότητας. Αντίθετα γινόταν η παραδοχή ότι το φυσικό περιβάλλον συνολικά βρισκόταν σε αφθονία και αποτελούσε ελεύθερο αγαθό και ως εκ τούτου διέφευγε των ενδιαφερόντων της οικονομικής επιστήμης. 1.2.2. Το αντικείμενο της οικονομικής του Περιβάλλοντος και των Φυσικών Πόρων Η οικονομική του περιβάλλοντος παρουσιάζεται μόλις τα τελευταία χρόνια ως συστηματικά δομημένος κλάδος της οικονομικής επιστήμης. Στο παρελθόν μεμονωμένες και εξειδικευμένες επιστημονικές συνεισφορές που θα μπορούσαν να ενταχθούν στην οικονομική του περιβάλλοντος βρίσκουμε από την χρονική στιγμή που δεχόμαστε στην ύπαρξη της οικονομικής επιστήμης. Θα μπορούσαν ενδεικτικά να αναφερθούν ήδη κάποιες σκέψεις του Ξενοφώντα (435-354 π.χ.) στα έργα του Οικονομικό και Πόροι, του Πλάτωνα (428-347 π.χ.) στα έργα του Πολιτεία και Νόμοι, όπου αναλύει τα χαρακτηριστικά της αγροτικής οικονομίας και αναφέρεται στους σχετικούς φυσικούς πόρους. Επίσης, ο Αριστοτέλης (384-322 π.χ.) στα έργα του Ηθικά, Οικονομικά και Πολιτικά έχει σαφείς αναφορές στο ρόλο των φυσικών πόρων στην οικονομική διαδικασία. Αργότερα μπορούν να αναφερθούν οι Φυσιοκράτες, οικονομική σχολή κατά τον 18 ο αιώνα, οι οποίοι αναλύοντας τον ρόλο της γης στην οικονομική διαδικασία εξετάζουν στοιχεία του ζη- 25

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ τήματος που σήμερα διαπραγματεύεται η οικονομική των φυσικών πόρων. Οι Ricardo, Malthus και Mill παρουσιάζουν συγκεκριμένες αναλύσεις για τους φυσικούς πόρους και την σχέση τους με την οικονομική ανάπτυξη και την κοινωνική εξέλιξη, που μπορούν να ενταχθούν στο πεδίο της Οικονομικής του Περιβάλλοντος και των Φυσικών Πόρων. Συστηματικά όμως ως δομημένος κλάδος της οικονομικής επιστήμης η Οικονομική του Περιβάλλοντος και των Φυσικών Πόρων παρουσιάζεται μετά το 1960. Το χαρακτηριστικό του νέου κλάδου είναι ότι αντιμετωπίζει το φυσικό περιβάλλον ως σπάνιο πόρο. Αυτός ο σπάνιος πόρος αναπόφευκτα θα επιδρά στην οικονομική διαδικασία και θα δέχεται επιρροές από αυτήν. Τι σημαίνει όμως ότι το φυσικό περιβάλλον είναι πλέον σπάνιος πόρος; Σημαίνει ότι δεν μπορεί πλέον να ικανοποιηθεί το σύνολο των σχετικών αναγκών, που επιθυμούν την χρησιμοποίησή του φυσικού περιβάλλοντος. Ειδικότερα σημαίνει ότι η ικανοποίηση κάποιων αναγκών αυτομάτως οδηγεί στην μη-ικανοποίηση κάποιων άλλων. Πράγματι, το φυσικό περιβάλλον στην σύγχρονη εποχή ενέχει έντονα το στοιχείο της σπανιότητας. Η χρήση του νερού στις πόλεις ως πόσιμο αποκλείει αγροτικές χρήσεις στην ύπαιθρο. Η χρήση ενός ποταμού για την διοχέτευση των υγρών αποβλήτων μιας πόλης υποβαθμίζει την βιολογική του κατάσταση και αποκλείει σε κάποιον βαθμό την χρήση του για αναψυχή, ψάρεμα και χρήσεις που προϋποθέτουν την καλή οικολογική του κατάσταση. Η χρήση του ατμοσφαιρικού αέρα ως χώρου «διάθεσης» των αέριων εκπομπών των μηχανών εσωτερικής καύσης αντιβαίνει την απρόσκοπτη «χρήση» του για την ικανοποίηση των βιολογικών αναγκών των ανθρώπων, με αποτέλεσμα να προκύπτουν σοβαρές επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία. Εάν το φυσικό περιβάλλον ήταν άφθονο, τότε οι παραπάνω εμφανιζόμενες ως συγκρουόμενες ανταγωνιστικές ανάγκες θα μπορούσαν να ικανοποιηθούν ταυτοχρόνως και να μην καθίστανται ανταγωνιστικές. Ποια ζητήματα εξετάζει η οικονομική του περιβάλλοντος υπό το καθεστώς της σπανιότητας του φυσικού περιβάλλοντος; Η απάντηση στο ερώτημα αυτό είναι εύκολη εάν αναλογιστούμε το γενικό αντικείμενο της οικονομικής επιστήμης. Η οικονομική επιστήμη εξετάζει τον τρόπο χρήσης, την κατανομή, των σπάνιων πόρων στις αντίστοιχες ανταγωνιστικές ανάγκες έτσι ώστε να μεγιστοποιείται η ευημερία που προκύπτει από την ικανοποίηση των σχετικών αναγκών. Επομένως, η Οικονομική του Περιβάλλοντος εξετάζει την κατανομή του φυσικού περιβάλλοντος μεταξύ των ανταγωνιστικών υποψήφιων χρήσεων έτσι ώστε να μεγιστοποιείται η ευημερία που προκύπτει από την «χρήση-αξιοποίηση» του περιβάλλοντος. Η κατανομή που μεγιστοποιεί την σχετική ευημερία καλείται και άριστη κατανομή, καθορίζεται δε στην βάση του Pareto κριτηρίου αριστοποίησης της κοινωνικής ευημερίας και των τροποποιήσεων που επέφεραν επ αυτού τα σχετικά κριτήρια των Kaldor-Hicks (potential Pareto improvement criteria). 26

Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ Συγκεκριμένα, ο ιταλο-ελβετός καθηγητής Α.Pareto πρότεινε ως κριτήριο επίτευξης της άριστης κατανομής την μη ύπαρξη μιας άλλης κατανομής, που θα αύξανε την ευημερία κάποιας χρήσης (χρήστη) χωρίς να μειώσει ταυτόχρονα την ευημερία μιας άλλης χρήσης (χρήστη). Επομένως ο A.Pareto θα δεχόταν ως άριστη κατανομή την κατανομή εκείνη, που οποιαδήποτε ανακατανομή της θα οδηγούσε στην μείωση της ευημερίας κάποιας χρήσης (χρήστη) έστω και αν η ανακατανομή αύξανε την ευημερία άλλων χρήσεων (χρηστών). Το κριτήριο Pareto παρουσιάζει ένα σχετικά περιοριστικό πλαίσιο για την αξιολόγηση της κοινωνικής ευημερίας, ένα πλαίσιο που ενίοτε αποκλείει ουσιαστικές βελτιώσεις της κοινωνικής ευημερίας. Για το λόγο αυτό τροποποιήθηκε μέσω της εισαγωγής του παράγοντα της εν δυνάμει αποζημίωσης της θιγόμενης χρήσης, όπως αυτή διατυπώθηκε από τους καθηγητές Hicks-Kaldor. Ουσιαστικά το τροποποιημένο κριτήριο Pareto διατυπώνεται πλέον ως εξής: άριστη κατανομή προκύπτει όταν καμία ανακατανομή δεν μπορεί να αυξήσει την ευημερία χρησιμότητα τουλάχιστον μίας χρήσης (ή ατόμου, ως φορέα της χρήσης) χωρίς ταυτόχρονα να μειώσει την ευημερία χρησιμότητα κάποιας άλλης χρήσης (ή ατόμου) σε μεγαλύτερο επίπεδο από ότι η αύξηση της χρησιμότητας της ευνοημένης χρήσης. Αυτό συνεπάγεται ότι μια ανακατανομή που αυξάνει την ευημερία της τυχαίας χρήσης (ή ατόμου) Α κατά μεγαλύτερο ποσό από ότι μειώνει την ευημερία της χρήσης (ή ατόμου) Β, αποτελεί μια βελτίωση της κοινωνικής ευημερίας. Αυτό συμβαίνει διότι η θιγόμενη χρήση Β δύναται να αποζημιωθεί έτσι ώστε να παραμείνει στο επίπεδο ευημερίας πριν την ανακατανομή και παρόλα αυτά η χρήση Α να διατηρήσει μεγαλύτερο επίπεδο ευημερίας σε σχέση με αυτό που είχε πριν την ανακατανομή. Στο πλαίσιο αυτό, όταν δεν υπάρχει πλέον καμία ανακατανομή που να δύναται να αυξήσει την ευημερία κάποιας χρήσης κατά ποσό μεγαλύτερο από ότι θα μειωθεί η ευημερία μιας άλλης χρήσης, τότε βρισκόμαστε σε κατάσταση βέλτιστης ευημερίας για το σύνολο της κοινωνίας. Η επίτευξη της κατανομής που επιφέρει τη βέλτιστη ευημερία καλείται επίσης άριστη κατανομή ή αποτελεσματική κατανομή. Ενίοτε η αποτελεσματική κατανομή εξακολουθεί να καλείται άριστη κατά Pareto παρότι έχει προκύψει μέσω της εφαρμογής της εν δυνάμει αποζημίωσης της θιγόμενης χρήσης, γεγονός που δεν ισχύει στην παραδοσιακή κατά Pareto αριστοποίηση. Μια προσεκτική ανάγνωση του κριτηρίου μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι πλέον στην τροποποιημένη κατά Pareto άριστη κατανομή μεγιστοποιείται το άθροισμα της ευημερίας χρησιμότητας όλων των χρήσεων. Γιατί; Έστω ότι υπάρχει μια μη-άριστη κατανομή. Αυτό σημαίνει ότι υπάρχει ανακατανομή αυτής που θα αυξήσει τη χρησιμότητα κάποιας χρήσης χωρίς να μειώσει τη χρησιμότητα κάποιας άλλης σε μεγαλύτερο επίπεδο από ότι η αύξηση της ευνοημένης χρήσης. Άρα, η συγκεκριμένη ανακατανομή αυξάνει το άθροισμα της χρησιμότητας όλων των χρήσεων. Αντιθέτως, όταν επιτευχθεί η άριστη κατανομή, οποιαδήποτε ανα- 27

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ κατανομή της για να αυξήσει την χρησιμότητα κάποιας χρήσης θα πρέπει να μειώσει την χρησιμότητα άλλης χρήσης και μάλιστα κατά ποσό μεγαλύτερο της αύξησης της ευνοημένης χρήσης και έτσι αυτή η αναδιανομή θα μειώσει το άθροισμα της χρησιμότητας όλων των χρήσεων. Είναι σαφές πλέον ότι η Οικονομική του Περιβάλλοντος εξετάζει την κατανομή του σπάνιου πόρου «Φυσικό Περιβάλλον» μεταξύ των ανταγωνιζόμενων υποψήφιων χρήσεων και επιδιώκει την επίτευξη της σχετικής άριστης κατανομής που συνεπάγεται την μεγιστοποίηση της ευημερίας που προέρχεται από το περιβάλλον. 1.2.3. Οι βασικές λειτουργίες του περιβάλλοντος και οι αντίστοιχες σπανιότητες Για την διευκόλυνση της ανάλυσης μπορούμε να διακρίνουμε δύο βασικές λειτουργίες του περιβάλλοντος και να ορίσουμε έτσι τις αντίστοιχες περιβαλλοντικές σπανιότητες. Η πρώτη βασική λειτουργία του περιβάλλοντος συνίσταται στη διατήρηση της βιολογικής και οικολογικής ισορροπίας του ανθρώπινου είδους και της φυσικής εξέλιξης αυτού στον χρόνο. Είναι προφανές ότι η βιολογική και οικολογική ισορροπία του ανθρώπινου είδους προϋποθέτει και την αντίστοιχη σχετική ισορροπία άλλων έμβιων και αβιοτικών ειδών. Ανταγωνιστική ανάγκη προς την διατήρηση της βιολογικής και οικολογικής ισορροπίας είναι η «χρήση» του περιβάλλοντος ως αποδέκτη των παραπροϊόντων και αποβλήτων της οικονομικής και κοινωνικής διαδικασίας (αναφερόμαστε έτσι στη «χρήση» του περιβάλλοντος ως αποδέκτη της κάθε είδους ρύπανσης). Η διατήρηση της βιολογικής οικολογικής ισορροπίας και η «χρήση» του περιβάλλοντος ως αποδέκτη της ρύπανσης είναι ανταγωνιστικές διότι καθώς αυξάνεται η μία αυτομάτως μειώνεται η διαθεσιμότητα του περιβάλλοντος για την άλλη. Διαπιστώνεται έτσι η πρώτη θεμελιώδης σπανιότητα του περιβάλλοντος και η πρώτη κατηγορία κατανομής που θα πρέπει να διερευνηθεί. Πρόκειται για την κατανομή του φυσικού περιβάλλοντος μεταξύ της διατήρησης της βιολογικής οικολογικής ισορροπίας και της λειτουργίας του ως υποδοχέα της ρύπανσης. Η διατήρηση της βιολογικής-οικολογικής ισορροπίας προϋποθέτει τη διατήρηση του περιβάλλοντος στην φυσική του κατάσταση. Η διατήρηση του περιβάλλοντος στη φυσική του κατάσταση αναφέρεται και ως προστασία του περιβάλλοντος. Η εναπόθεση της ρύπανσης οδηγεί σε υποβάθμιση της φυσικής κατάστασης. Σε αυτό το πλαίσιο, το ζήτημα που προκύπτει είναι η κατανομή του περιβάλλοντος μεταξύ της προστασίας του και της χρήσης του ως αποδέκτη της ρύπανσης που αναπόφευκτα οδηγεί στην διαταραχή και υποβάθμισή του 1. 1 Πρέπει να τονιστεί ότι υποβάθμιση του περιβάλλοντος προκαλεί όχι μόνο η κοινώς αποκαλούμενη ρύ- 28

Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ Η Οικονομική του Περιβάλλοντος εξετάζει την επίτευξη της άριστης κατανομής μεταξύ της προστασίας και της υποβάθμισης. Έχει καταστεί πλέον σαφές ότι όσο αυξάνεται η προστασία τόσο μειώνεται το διαθέσιμο περιβάλλον για χρήσηυποβάθμιση και αντιστρόφως. Στο πλαίσιο αυτό το θεμελιώδες ερώτημα είναι η επίτευξη της κατανομής που μεγιστοποιεί το άθροισμα της ευημερίας που προκύπτει από την χρήση υποβάθμιση και από την προστασία. Ο όρος «ευημερία» που προκύπτει από την χρήση που επιφέρει υποβάθμιση ίσως ξενίζει τους αμύητους στην οικονομική επιστήμη. Ας αναλογισθούμε ότι η ευημερία ταυτίζεται με την χρησιμότητα, την ικανοποίηση δηλαδή αναγκών. Με αυτούς τους όρους είναι χρήσιμη και ωφέλιμη η χρήση του περιβάλλοντος για την εναπόθεση της ρύπανσης. Εάν δεν λειτουργούσε το περιβάλλον ως αποδέκτης ρύπανσης ποιος θα μπορούσε να διαδραματίσει αυτόν τον ρόλο; Θα μπορούσε η ρύπανση και η όχληση γενικότερα να εξουδετερωθεί με άλλους τρόπους, μεταξύ αυτών από την τεχνολογία; Όχι. Παρότι η τεχνολογία ή άλλα μέσα μπορούν να περιορίσουν την ρύπανση- Πίνακας 1.1: Εκπομπές CO 2 (εκατομμύρια τόνους) Χώρα 1990 1994 % μεταβολή Ευρώπη 15 3188 3103-2,7 Ευρώπη 12 3025 2929-3,2 Βέλγιο 111 117 +5,9 Δανία 53 63 +18,9 Γερμανία 992 897-9,5 Ελλάδα 73 78 +6,7 Ισπανία 209 229 +9,5 Γαλλία 368 349-5 Ιρλανδία 31 32 +3,3 Ιταλία 402 393-2,2 Λουξεμβούργο 12 12-2,8 Κάτω Χώρες 157 164 +4,9 Αυστρία 58 57-1,6 Πορτογαλία 40 45 +13,8 Φινλανδία 53 61 +13,9 Σουηδία 52 56 +7,5 Ηνωμένο Βασίλειο 579 550-5 Πηγή: Eurostat πανση αλλά η οποιαδήποτε χρήση του περιβάλλοντος, όπως υποδεικνύουν οι νόμοι της θερμοδυναμικής. Έτσι, κάθε χρησιμοποίηση του περιβάλλοντος οδηγεί αναπόφευκτα σε υποβάθμισή του σε κάποιο βαθμό. 29

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ όχληση δεν μπορούν να την εξουδετερώσουν. Οι νόμοι της θερμοδυναμικής ορίζουν ότι αναπόφευκτα κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα χρησιμοποιεί σε κάποιο βαθμό το περιβάλλον και αναπόφευκτα το επιβαρύνει με όχληση. Άρα, για να μην έχουμε ρύπανση-όχληση απαραίτητη προϋπόθεση είναι να μην έχουμε ανθρώπινες δραστηριότητες και επομένως ούτε οικονομική διαδικασία. Επομένως, η χρήση του περιβάλλοντος ως αποδέκτη της όχλησης συνεισφέρει ευημερία-χρησιμότητα, διότι αποτελεί αναπόφευκτη προϋπόθεση για την οποιαδήποτε ανθρώπινη δραστηριότητα που διαφορετικά δεν θα μπορούσε να λάβει χώρα. Η δεύτερη βασική λειτουργία του περιβάλλοντος είναι ότι παρέχει τις άμεσες φυσικές εισροές, ύλης και ενέργειας, στην οικονομική διαδικασία και ειδικότερα στην παραγωγική διαδικασία. Πράγματι, για να παραχθεί, για παράδειγμα, ένα αυτοκίνητο, απαιτούνται ποσότητες σιδήρου, πλαστικού και άλλων πρώτων υλών και ενέργειας που αξιοποιούνται για να επιτευχθεί η παραγωγική διαδικασία. Για την παραγωγή των αγροτικών προϊόντων απαιτείται νερό, γη και διάφορες οργανικές και ανόργανες ύλες. Γενικά, η συνάρτηση παραγωγής όλων των προϊόντων εμπεριέχει σε κάποιο βαθμό συντελεστές παραγωγής που προέρχονται από τους φυσικούς πόρους. Παρουσιάζεται δε το φαινόμενο κάποιοι φυσικοί πόροι να υπολείπονται σε φυσική διαθεσιμότητα των επιθυμητών ποσοτήτων που απαιτεί η παραγωγή διαφόρων αγαθών. Αυτοί οι φυσικοί πόροι καθίστανται σπάνιοι. Προκύπτει τότε το ζήτημα της κατανομής των διαθέσιμων ποσοτήτων των σπάνιων φυσικών πόρων μεταξύ των διαφόρων υποψηφίων χρήσεων. Με ποιο κριτήριο θα γίνει η κατανομή; Προφανώς η κοινωνία επιθυμεί την μεγιστοποίηση της ευημερίας που προκύπτει από την χρήση των σπάνιων πόρων, επομένως αυτό είναι το κριτήριο της κατανομής τους. Με το ζήτημα της κατανομής των σπάνιων φυσικών πόρων στις υποψήφιες ανταγωνιζόμενες χρήσεις ασχολείται συστηματικά η Οικονομική των Φυσικών Πόρων. 1.2.4. Τα πεδία της Οικονομικής του Περιβάλλοντος και των Φυσικών Πόρων Στην προηγούμενη παράγραφο εντοπίσαμε τα δύο βασικά θέματα της Οικονομικής του Περιβάλλοντος και των Φυσικών Πόρων: την κατανομή του φυσικού περιβάλλοντος μεταξύ χρήσης όχλησης και προστασίας και δεύτερον, την κατανομή των φυσικών πόρων στις υποψήφιες ανταγωνιστικές τους χρήσεις. Πέραν αυτών των δύο βασικών θεμάτων η Οικονομική του Περιβάλλοντος και των Φυσικών Πόρων διαπραγματεύεται και μερικά ακόμα σημαντικά θέματα, τα οποία θα παρουσιάσουμε συνοπτικά παρούσα παράγραφο. 30

Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ 1.2.4.1. Τα αίτια του περιβαλλοντικού προβλήματος Η Οικονομική του Περιβάλλοντος και των Φυσικών Πόρων διερευνά τα αίτια του αποκαλούμενου περιβαλλοντικού προβλήματος. Πιστεύοντας ότι η διαπίστωση των αιτιών του περιβαλλοντικού προβλήματος θα βοηθούσε τόσο στην κατανόησή του όσο και στην αντιμετώπισή του γίνεται μια συστηματική προσπάθεια διερεύνησης των αιτιών του προβλήματος. Ως περιβαλλοντικό πρόβλημα μπορεί, σε οικονομικούς όρους, να οριστεί η σπανιότητα του φυσικού περιβάλλοντος και των φυσικών πόρων. Σε φυσικούς όρους, η σπανιότητα του περιβάλλοντος προκαλείται καθώς το περιβάλλον σταδιακά υποβαθμίζεται λόγω της εκτεταμένης ρύπανσης, χρήσης και εξάντλησης αυτού. Αρχικά το περιβάλλον ήταν αρκετό να εξυπηρετήσει τόσο τις ανάγκες της βιολογικής οικολογικής ισορροπίας όσο και τις ανάγκες «υποδοχής» της ρύπανσηςόχλησης που προκαλεί η ανθρώπινη δραστηριότητα. Εξυπηρετούσε και τις δύο ανάγκες ταυτόχρονα, χωρίς η μία να ανταγωνίζεται την άλλη. Η σταδιακά αυξανόμενη και εντεινόμενη ρύπανση υποβάθμισε το περιβάλλον σε σημαντικό βαθμό έτσι ώστε δεν επαρκεί πια για την ταυτόχρονη εξασφάλιση της βιολογικής-οικολογικής ισορροπίας και την διάθεση της ρύπανσης. Το φυσικό περιβάλλον έγινε σπάνιο. Πλέον όσο αυξάνεται η ρύπανση τόσο μειώνεται η βιολογική-οικολογική ισορροπία. Αντίστοιχα, η σπανιότητα των φυσικών πόρων παρουσιάζεται λόγω του ότι αυτοί δεν επαρκούν για την ταυτόχρονη χρήση τους στην παραγωγική διαδικασία των διαφόρων προϊόντων. Αρχικά οι φυσικοί πόροι ήταν «άφθονοι» έτσι ώστε η χρήση για την παραγωγή ενός προϊόντος ουδαμώς μείωνε την δυνατότητα χρήσης στην παραγωγή οποιουδήποτε άλλου προϊόντος. Σήμερα πλέον κρίσιμοι, για την κοινωνική και οικονομική διαδικασία, φυσικοί πόροι είναι σπάνιοι. Η περίπτωση του πετρελαίου αποτελεί ένα χαρακτηριστικά αντιπροσωπευτικό παράδειγμα. Η διερεύνηση της μετάβασης από την κατάσταση της αφθονίας του φυσικού περιβάλλοντος και των φυσικών πόρων στην κατάσταση της σπανιότητας αποτελεί διερεύνηση των αιτιών του περιβαλλοντικού προβλήματος. Μερικά από τα θεωρούμενα ως αίτια του περιβαλλοντικού προβλήματος είναι τα ακόλουθα: Πρώτον, η οικονομική συμπεριφορά του «ορθολογικού» παραγωγού και καταναλωτή. Ο «ορθολογικός» παραγωγός προσπαθεί να ελαχιστοποιήσει το κόστος παραγωγής του. Έτσι χρησιμοποιεί στον μεγαλύτερο δυνατό βαθμό τους «φθηνούς» και «ελεύθερους» παραγωγικούς συντελεστές. Το φυσικό περιβάλλον και οι φυσικοί πόροι ήταν στην πλειοψηφία τους ελεύθεροι παραγωγικοί συντελεστές με αποτέλεσμα την υπερβολική χρήση τους από τους παραγωγούς. Για παράδειγμα, ο παραγωγός αυτοκινήτων κατά την παραγωγική διαδικασία προκαλεί αέριες εκ- 31

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ πομπές ρύπων. Παρότι έχει την τεχνική δυνατότητα εγκατάστασης φίλτρων που περιορίζουν τους ρύπους δεν φαίνεται ότι από μόνος του θα εγκαταστήσει φίλτρα. Τα φίλτρα ενέχουν κόστος για τον παραγωγό, ενώ η διάθεση των ρύπων στον αέρα έχει μηδενικό κόστος, διότι ο αέρας εκλαμβάνεται ως ελεύθερο αγαθό. Ο ίδιος παραγωγός έχει την ανάγκη του φυσικού πόρου του νερού. Το νερό κατά την παραγωγική διαδικασία δεν αλλοιώνεται και θα μπορούσε να επαναχρησιμοποιηθεί εφόσον υπάρχει ο κατάλληλος μηχανολογικός μηχανισμός ανακύκλωσης. Ο μηχανισμός ανακύκλωσης όμως ενέχει κόστος και δεν θα εγκατασταθεί εάν το νερό μπορεί να το παίρνει ο παραγωγός χωρίς κόστος ή φθηνά από μια κοντινή πηγή, κάθε φορά που το χρειάζεται. Από την άλλη πλευρά, ο «ορθολογικός» καταναλωτής προσπαθεί να μεγιστοποιήσει την ευημερία που προσλαμβάνει από την χρήση αγαθών. Στην διαδικασία αυτή θα αξιοποιήσει τα ελεύθερα αγαθά σε μεγάλο βαθμό. Έτσι οδηγείται στην μεγιστοποίηση της χρήσης του περιβάλλοντος και των φυσικών πόρων καθότι αυτά είναι ελεύθερα ή σχετικά φθηνά αγαθά. Προκύπτει έτσι υπέρ-χρήση του περιβάλλοντος, υπονοώντας μια χρήση που δεν έχει κανέναν περιοριστικό μηχανισμό ή κίνητρο όπως θα ήταν η καταβολή ενός εναρμονισμένου με την σπανιότητα των περιβαλλοντικών αγαθών, οικονομικού τιμήματος. Το θεσμικό πλαίσιο επίσης θεωρείται σημαντικό αίτιο του περιβαλλοντικού προβλήματος. Η θεώρηση του θεσμικού πλαισίου ως αίτιου του περιβαλλοντικού προβλήματος συνδέεται άμεσα με το προαναφερθέν αίτιο της οικονομικής συμπεριφοράς των παραγωγών και των καταναλωτών. Συγκεκριμένα, η συμπεριφορά των παραγωγών και των καταναλωτών απέναντι στο περιβάλλον διαμορφώνεται στα όρια που θέτει το εκάστοτε θεσμικό πλαίσιο. Το θεσμικό πλαίσιο δίνει την υπόσταση του «ελεύθερου» αγαθού στο φυσικό περιβάλλον και στους πόρους. Ειδικότερα, το θεσμικό πλαίσιο δεν ορίζει σαφή μορφή ιδιοκτησίας για την συντριπτική πλειοψηφία των περιβαλλοντικών αγαθών και των φυσικών πόρων. Η έλλειψη ιδιοκτησίας με την σειρά της δεν δημιουργεί κίνητρα για την προστασία του περιβάλλοντος και την φειδωλή χρήση των πόρων. Έτσι, το θεσμικό πλαίσιο οδηγεί τους «ορθολογικούς» παραγωγούς και καταναλωτές στην υπερχρησιμοποίηση του περιβάλλοντος. Δεν είναι λοιπόν, σύμφωνα με την προσέγγιση αυτή η οικονομική λογική υπεύθυνη για το περιβαλλοντικό πρόβλημα, αλλά το θεσμικό πλαίσιο που δίνει λανθασμένα πεδία δράσης και παραπλανητικά κίνητρα στην οικονομική λογική του «οικονομικά ορθολογικού» παραγωγού και καταναλωτή. Μια τρίτη αιτία του περιβαλλοντικού προβλήματος αναζητείται στην ηθική θεώρηση των ατόμων και των κοινωνιών. Η προσέγγιση αυτή δέχεται ότι τα άτομα της κοινωνίας δεν έχουν την σωστή ηθική θέση και αξίες απέναντι στο φυσικό περιβάλλον, με αποτέλεσμα να οδηγούνται σε ενέργειες που το υποβιβάζουν. Οι αξίες των ατόμων της κοινωνίας δεν εκλαμβάνουν στην σωστή του διάσταση το φυσικό περιβάλλον και την προσφορά αυτού στην κοινωνική ευημερία. Η διέξοδος από 32

Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ Πίνακας 1.2: Οι αποφάσεις του Κιότο: Οι στόχοι για τον περιορισμό των θερμοκηπιακών αερίων για τα έτη 1990-2010 Χώρα Ποσοστά Ελλάδα 25% Ισλανδία 10% Αυστραλία 6% Νορβηγία 1% Ρωσία / Ουκρανία / Ν. Ζηλανδία 0% Κροατία -5% Ιαπωνία / Καναδάς / Πολωνία / Ουγγαρία -6% Η.Π.Α. -7% Ευρωπαϊκή Ένωση -8% Πηγή: GREENPEACE, διμηνιαία έκδοση του ελληνικού γραφείου, Ιανουάριος Φεβρουάριος 1998. Πίνακας 1.3: Δεσμεύσεις μειώσεων των αερίων του θερμοκηπίου προς επίτευξη του στόχου του Κιότο που προβλέπει για την Ευρωπαϊκή Ένωση μεταξύ 1990 και 2010 Χώρα Στόχος Επιτευχθείσα αλλαγή μεταξύ 1990-1996 Αυστρία -13 +3 Βέλγιο -7,5 +12 Δανία -21 +29 Φιλανδία 0 +11 Γαλλία 0 0 Γερμανία -21-11 Ελλάδα +25 +7 Ιρλανδία +13 +5 Ιταλία -6,5 +6 Λουξεμβούργο -28-43 Ολλανδία -6 +12 Πολωνία +27 +13 Σουηδία +4 +11 Ισπανία +15 +3 Μ. Βρετανία -12,5-6 αυτή την κατάσταση είναι η δημιουργία της σωστής περιβαλλοντικής ηθικής, η οποία θα αποδίδει στο περιβάλλον την πραγματική αξία που έχει για την ανθρώπινη ζωή και την κοινωνική εξέλιξη. Προφανώς η προσέγγιση αυτή προτείνει μια 33

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ μακροχρόνια διεργασία διαμόρφωσης μιας νέας περιβαλλοντικής ηθικής και επομένως και συμπεριφοράς. 1.2.4.2. Διερεύνηση της σχέσης φυσικού περιβάλλοντος και οικονομικής διαδικασίας Η Οικονομική του Περιβάλλοντος εξετάζει, πέραν των προαναφερθέντων ζητημάτων, τη θεμελιώδη σχέση του φυσικού περιβάλλοντος με την οικονομική διαδικασία. Η παραδοσιακή θεώρηση αυτής της σχέσης αντικατοπτρίζεται στο Σχήμα 1.1, το οποίο παρουσιάζει συνοπτικά τη θέση που υιοθετούσαν οι κυρίαρχες σχολές της οικονομικής σκέψης. Σύμφωνα με την θέση αυτή, το φυσικό περιβάλλον δεν αλληλεπιδρά με την οικονομική διαδικασία. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ακόμα και εάν υπάρχουν σχέσεις αλληλεπίδρασης αυτές δεν είναι καθοριστικές και δεν μπορούν να θεωρηθούν σημαντικές ούτε για την εξέλιξη της οικονομικής διαδικασίας ούτε στην εξέλιξη του φυσικού συστήματος. Για αυτό το λόγο το φυσικό περιβάλλον μπορεί να θεωρηθεί ως «δεδομένο» για την οικονομική διαδικασία. Σε αυτό το πλαίσιο, ουσιαστικά το φυσικό περιβάλλον απουσιάζει από την αναλυτική αναπαράσταση της οικονομικής διαδικασίας όπως αυτή γίνεται στο Σχήμα 1.1. Όμως η παραπάνω θέση δεν μπορεί να εξηγήσει την ιστορική εξέλιξη και την σημερινή πραγματική κατάσταση του φυσικού περιβάλλοντος και επομένως το σύγχρονο περιβαλλοντικό πρόβλημα. Η σημερινή κατάσταση δεν περιορίζεται σε διακριτές σπανιότητες συγκεκριμένων φυσικών πόρων που μπορούν να ξεπεραστούν με την υποκατάστασή τους. Σήμερα παρουσιάζεται μια γενικευμένη σπανιότητα του φυσικού περιβάλλοντος που εκφράζεται τόσο με την ποιοτική υποβάθμισή του όσο και με την γενικευμένη σπανιότητα κρίσιμων φυσικών πόρων. Οι σπανιότητες αυτές δεν είναι ευκαιριακές και δεν μπορούν να ξεπεραστούν με την διαδικασία της υποκατάστασης. Αντιθέτως, αυτές οδηγούν σε σοβαρά προβλήματα και περιορισμούς στην οικονομική διαδικασία και στην κοινωνική εξέλιξη. Το φαινόμενο του θερμοκηπίου και η αποκαλούμενη τρύπα του όζοντος είναι εκφράσεις της περιβαλλοντικής υποβάθμισης που δεν μπορούν να ξεπεραστούν με την υποκατάσταση, δημιουργούν δε σοβαρές επιπτώσεις τόσο στο οικονομικό όσο και στο κοινωνικό σύστημα. Πώς φτάνουμε όμως σε αυτό το πρόβλημα εάν δεχθούμε την παραδοσιακή θέση της μη αξιοσημείωτης αλληλοσυσχέτισης του φυσικού περιβάλλοντος με την οικονομική διαδικασία; Με δεδομένο πλέον ότι τα αίτια της υποβάθμισης του περιβάλλοντος είναι ανθρωπογενή και ειδικότερα αποτέλεσμα της κοινωνικο-οικονομικής διαδικασίας φαίνεται ότι η παραδοσιακή θεώρηση της σχέσης του φυσικού περιβάλλοντος με την οικονομική διαδικασία είναι προβληματική. Η ανάγκη για μια νέα θεώρηση της σχέσης είναι επιτακτική. Προς αυτή την κατεύθυνση κινήθηκαν πολλοί επιστήμονες τα τελευταία κυρίως χρόνια. Συνήθως 34