ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΑΝΑΣΚΑΦΙΚΟΥ ΕΡΓΟΥ

ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΣΧΟΛΗ ΑΓΡ. & ΤΟΠΟΓΡΑΦΩΝ ΜΗΧ. ΤΟΜΕΑΣ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ ΑΝΑΣΚΑΦΙΚΟΥ ΕΡΓΟΥ Γ.Ν. ΜΑΚΡΗΣ ΑΘΗΝΑ, 2011

1 Γενικά Εδώ και πολλά χρόνια, οι ανασκαφικές έρευνες δέχονται τη βοήθεια και συνδροµή πολλών φυσικών και τεχνικών επιστηµών µε στόχο τη βελτίωση της αποτελεσµατικότητάς τους, µε την ελαχιστοποίηση του χρόνου και του κόπου, την καλύτερη καταγραφή και τεκµηρίωση των ευρηµάτων και των αποφάνσεών τους. Οι µέθοδοι και τεχνικές, µε τις οποίες τόσο ο κλάδος των Α.Τ.Μ. όσο και άλλοι επιστηµονικοί κλάδοι µπορούν να συνδράµουν τις ανασκαφικές έρευνες, αφορούν τόσο στο προανασκαφικό στάδιο όσο και στην ανασκαφή. Στα επόµενα θα γίνει µια µικρή ενηµερωτική αναφορά στις µεθόδους και τεχνικές υποστήριξης των προανασκαφικών ερευνών και µια πιο εκτενής παρουσίαση των µεθόδων υποστήριξης των ανασκαφών. 1.1 Ενίσχυση - υποστήριξη προανασκαφικών ερευνών Οι προανασκαφικές έρευνες έχουν ως στόχο να εντοπίσουν, αρχικώς, τις θέσεις οι οποίες είναι πιθανό να κρύβουν αντικείµενα και δοµές αρχαιολογικού ενδιαφέροντος και στη συνέχεια να οριοθετήσουν τις ενδιαφέρουσες εκτάσεις και να προσδιορίσουν τη χρονολογία, το είδος και αν είναι δυνατόν και τη θέση των πιθανών ευρηµάτων. Είναι προφανές ότι µέθοδοι και τεχνικές, που θα αύξαναν το βαθµό βεβαιότητας σε όλα τα παραπάνω, µπορούν να έχουν εξαιρετική συµβολή. Σε ενίσχυση των παραδοσιακών µεθόδων, που χρησιµοποιούν οι αρχαιολόγοι (έρευνα γραπτών και άλλων πηγών, περιήγηση και αναγνώριση περιοχών, περισυλλογή επιφανειακών ευρηµάτων, µικρές δοκιµαστικές τοµές κ.ά.), έχουν εφαρµογή, µεταξύ άλλων, και οι παρακάτω µέθοδοι και τεχνικές : Φωτοερµηνευτικές µέθοδοι και διαδικασίες για τον εντοπισµό και την οριοθέτηση των περιοχών ενδιαφέροντος, τον εντοπισµό επιφανειακών ευρηµάτων και, σε ορισµένες περιπτώσεις, τον αρχικό προσδιορισµό των θέσεων µεγάλων θαµµένων δοµών αρχαιολογικού ενδιαφέροντος [Γκιόκας κ.ά. 1992]. Χρησιµοποιούνται φωτογραφίες µικρής και µέσης κλίµακας (από µεγάλα και µέσα ύψη λήψεων) για τον εντοπισµό και την οριοθέτηση περιοχών και φωτογραφίες µεγάλης κλίµακας (µικρά ύψη λήψεων) για τον προσδιορισµό των θέσεων των επιφανειακών και των θαµµένων δοµών. Μεταξύ άλλων, ερευνώνται η µορφολογία και οι κλίσεις του εδάφους, η σκιαγραφία που εµφανίζεται στις φωτογραφίες, το είδος, το χρώµα και η ανάπτυξη της βλάστησης, οι χρωµατικές εναλλαγές του εδάφους, το σχήµα και το µέγεθος συγκεκριµένων σχηµατισµών. Το σηµαντικό πλεονέκτηµα, που προσφέρουν οι αεροφωτογραφίες, πέρα από τη δυνατότητα συνολικής γενικής θεώρησης και αναγνώρισης της περιοχής ενδιαφέροντος, είναι ότι τα περισσότερα από τα παραπάνω ίχνη δεν είναι ορατά από το έδαφος ή δεν είναι ορατά µε την ίδια σαφήνεια. Για τους παραπάνω λόγους, καλό είναι να χρησιµοποιούνται φωτογραφίες που έχουν παρθεί στη βέλτιστη εποχή ή / και ώρα της ηµέρας, υπό τις κατάλληλες καιρικές συνθήκες και πολλές φορές φωτογραφίες σε ειδικά φιλµ (έγχρωµα, υπέρυθρα,

πολυφασµατικά). Όταν δεν διατίθενται ειδικώς παρµένες φωτογραφίες, αλλά χρησιµοποιούνται υπάρχουσες, τότε προτιµούνται οι παλαιότερες, αφού, κατά κανόνα, έχουν εγγεγραµµένες λιγότερες επεµβάσεις και αλλοιώσεις του εδάφους. Οι µέθοδοι είναι αποτελεσµατικές στις περιπτώσεις επιφανειακών ευρηµάτων ή ευρηµάτων µέγιστου βάθους της τάξης του 1 m. Μαγνητοµετρικές και άλλες γεωφυσικές διασκοπήσεις (ηλεκτρικές, ηλεκτροµαγνητικές) µε τις οποίες επιχειρείται ο ακριβέστερος εντοπισµός της θέσης, του σχήµατος και του µεγέθους των θαµµένων δοµών. Οι µέθοδοι βασίζονται στον εντοπισµό των µεταβολών ή ανωµαλιών των δυνάµεων ή εντάσεων φυσικών ή τεχνιτών πεδίων, που εµφανίζονται σε διάφορες επιλεγµένες θέσεις της περιοχής ενδιαφέροντος και που, µεταξύ άλλων, οφείλονται στην φύση και δοµή του υπεδάφους [Κοντός 1988 όπου και πλούσια σχετική βιβλιογραφία]. Οι µέθοδοι διακρίνονται σε στατικές ή άµεσες, όταν µελετούν µεταβολές φυσικών πεδίων (µαγνητική διασκόπιση) και δυναµικές ή έµµεσες, όταν µελετούν µεταβολές τεχνητών πεδίων (ηλεκτρική και ηλεκτροµαγνητική διασκόπιση). Σε όλες τις µεθόδους, η έρευνα γίνεται σε τρία στάδια. Στο πρώτο στάδιο καταγράφονται οι διαφορές, µεταβολές ή ανωµαλίες, που ενδιαφέρουν την κάθε µέθοδο (µαγνήτιση, ηλεκτρική αγωγιµότητα), σε επιλεγµένες θέσεις της περιοχής ενδιαφέροντος. Οι θέσεις αυτές είναι, συνήθως, οι κορυφές ενός κανάβου συγκεκριµένης διάστασης και ο ακριβής προσδιορισµός τους είναι το κλειδί για τη δόµηση µιας σωστής βάσης πληροφοριών. Στο δεύτερο στάδιο οι µετρήσεις ή οι ανάλογες αναγωγές τους καταγράφονται σε χάρτες και διαγράµµατα και στο τρίτο στάδιο γίνεται η επεξεργασία και η ανάλυση των αποτελεσµάτων και η εξαγωγή συµπερασµάτων. Σ όλες τις περιπτώσεις, τα αποτελέσµατα, που καταγράφονται, εξαρτώνται από το µέγεθος και το βάθος των θαµµένων δοµών και από το υλικό και τα χαρακτηριστικά του. Έχει διαπιστωθεί ότι συγκεκριµένες δοµές δίνουν, τις περισσότερες φορές, συγκεκριµένα αποτελέσµατα (Σχήµα 1 σελ. 4). Για παράδειγµα, οι τοίχοι και οι αντίστοιχες κατασκευές δίνουν αρνητική µαγνητική ανωµαλία, που είναι πιο χαρακτηριστική όταν τα υλικά έχουν υποστεί, κατά την κατασκευή ή τη χρήση τους, έντονη θέρµανση (κεραµίδια, τούβλα, τζάκια, εστίες κ.ά.), ενώ οι τάφροι, οι τάφοι, τα πηγάδια και γενικά οι κοιλότητες δίνουν θετική µαγνητική ανωµαλία, χωρίς, όµως, αυτό να σηµαίνει ότι δεν υπάρχουν εξαιρέσεις. Τα αποτελέσµατα των παραπάνω µεθόδων, σε συνδυασµό µε τα αποτελέσµατα των όποιων άλλων ερευνών, τεχνικών και µεθόδων εφαρµοστούν, µπορούν να καταγράφονται σε γεωγραφικούς και θεµατικούς χάρτες και διαγράµµατα. Οι θέσεις που εντοπίζονται, σε συσχέτιση µε την τοπογραφία, τα δροµολόγια πρόσβασης, τη βατότητα της περιοχής και άλλους παράγοντες, συµβάλλουν στον οικονοµοτεχνικό προγραµµατισµό των ανασκαφών, που θα επακολουθήσουν. Πρέπει να σηµειωθεί ότι καµιά από τις παραπάνω µεθόδους και τεχνικές δεν είναι απόλυτη. Εκτός από το κόστος της, η κάθε µια έχει τις προϋποθέσεις της και τις απαιτήσεις της σε µέσα και υλικά, τα όρια, την εµβέλεια και την αποτελεσµατικότητά της. Συνήθως, τα καλύτερα αποτελέσµατα προέρχονται από τον συνδυασµό των µεθόδων των οποίων, βεβαίως, στόχος δεν είναι αυτή καθαυτή η αποκάλυψη των

θαµµένων δοµών αρχαιολογικού ενδιαφέροντος αλλά η ενίσχυση των παραδοσιακών τεχνικών που χρησιµοποιούν οι αρχαιολόγοι, στους οποίους ανήκει ο αποφασιστικός λόγος. Σχήµα 1 Τυπικές µορφές µαγνητικών ανωµαλιών [Κοντός 1988]. 1 = Λιθοδοµή από ηφαιστειακά πετρώµατα. 2 = Λιθοδοµή από ιζηµατογενή πετρώµατα. 3 = Επιφανειακός τάφος. 4 = Κοιλότητα σε αρκετό βάθος. 5 = Σωρός τούβλων. 6 = Τοίχος από τούβλα. 1.2 Υποστήριξη ανασκαφών Η ανασκαφή είναι µια ερευνητική διαδικασία µε πολλαπλούς στόχους. Στη σύγχρονη αντίληψη περί αρχαιολογίας, οι ανασκαφές και η αποκάλυψη των θαµ- µένων αντικειµένων και κατασκευών ποτέ δεν είναι αυτοσκοπός, όση και αν είναι η καλλιτεχνική, µουσειακή ή οικονοµική (αν µπορεί να θεωρηθεί ότι υπάρχει τέτοια) αξία των ευρηµάτων. Είναι, απλώς, ένα από τα µέσα, που χρησιµεύουν για τη συνολική κατανόηση και αναπαράσταση των ιστορικών, κοινωνικών και ιδεολογικών πλαισίων, µέσα στα οποία δηµιουργήθηκαν, χρησιµοποιήθηκαν και εγκαταλείφτηκαν τα ευρήµατα [Θέµελης 1985].

Λέγεται ότι η ανασκαφή είναι ένα βιβλίο, που διαβάζεται µόνο µια φορά. Η ρήση αυτή υποδηλώνει ότι, µεταξύ άλλων, οι θέσεις, τα βάθη και η στρωµατογραφική ένταξη, οι συσχετίσεις, η κατάσταση και µια σειρά άλλες ιδιότητες των όποιων ευρηµάτων, έχουν εξαιρετική σηµασία για την ικανοποίηση του συνόλου των στόχων της ανασκαφής 1. Αν όλα τα παραπάνω δεν καταγραφούν µε ακρίβεια και πληρότητα, στο χρόνο που πρέπει, τότε µια σειρά πολύτιµα στοιχεία και τεκµήρια θα έχουν οριστικώς χαθεί. Το ηµερολόγιο της ανασκαφής είναι ένα βασικό ντοκουµέντο στο οποίο οι αρχαιολόγοι καταγράφουν, µεταξύ πολλών άλλων, το είδος και τις θέσεις των ευρηµάτων και τις πρώτες πληροφορίες και σκέψεις που τα αφορούν. Ο τρόπος καταγραφής είναι περιγραφικός και συνοδεύεται από στοιχειώδεις µετρήσεις, ως προς κάποια σταθερά σηµεία, σκίτσα, σκαριφήµατα, σχεδιαγράµµατα και φωτογραφίες. Όµως, αρκετές φορές, το ηµερολόγιο της ανασκαφής δεν αρκεί για να τεκ- µηριώσει τη συνολική εικόνα της ανασκαφικής τοµής στις διάφορες φάσεις της. Υπάρχουν πολλοί λόγοι για τους οποίους η καταγραφή της εικόνας της τοµής χρειάζεται να γίνει µε συστηµατικότερο, ακριβέστερο, πληρέστερο ή / και πιο γρήγορο τρόπο. Μεταξύ των λόγων αυτών είναι η ανάγκη περαιτέρω µελέτης της εικόνας της τοµής, σε ευθετότερο χρόνο, από τον ίδιο τον αρχαιολόγο ή από άλλους, η πίεση χρόνου για διάφορες αιτίες, η ανάγκη γρήγορης αποµάκρυνσης κάποιου όχι ιδιαιτέρως ενδιαφέροντος στρώµατος, ο κίνδυνος καταστροφής για διάφορες αιτίες ή άλλες αντικειµενικές επιστηµονικές απαιτήσεις. Η συµβολή των τοπογραφικών και των φωτογραµµετρικών µεθόδων στη διαδικασία της ανασκαφής περιλαµβάνει : τη χάραξη του ανασκαφικού κανάβου την οριζοντιογραφική και υψοµετρική αποτύπωση της επιφάνειας της τοµής και των αντίστοιχων ευρηµάτων στις διάφορες φάσεις της την αποτύπωση της στρωµατογραφίας τη λεπτοµερή αποτύπωση της θέσης, της µορφής και του µεγέθους των ακινήτων ευρηµάτων Για την υποστήριξη αυτών των εργασιών, εξωτερικώς και περιµετρικώς της ανασκαφής πρέπει να ιδρύεται δίκτυο στάσεων, έτσι ώστε αυτές να µην κινδυνεύουν και να µην επηρεάζονται από την εξέλιξη της ανασκαφής. Πολλές, συστηµατικές κυρίως, ανασκαφές διαρκούν πολλά χρόνια, γι αυτό οι στάσεις του εξωτερικού δικτύου πρέπει να είναι καλά ιδρυµένες (µικρά βάθρα µε θεµελίωση) και εξασφαλισµένες. Το δίκτυο µπορεί να επεκτείνεται σταδιακώς, µε την προσθήκη νέων στάσεων, αναλόγως της σε έκταση προόδου της ανασκαφής. Το δίκτυο εντάσσεται στο κρατικό σύστηµα ή είναι τοπικό προσανατολισµένο. Σε κάθε περίπτωση, το δίκτυο αυτό ορίζει και το σύστηµα αναφοράς της αποτύπωσης της ανασκαφής. 1 Αναλόγως του χώρου στον οποίο εκτελούνται οι ανασκαφές είναι συστηµατικές ή σωστικές. Οι συστηµατικές ή τακτικές ανασκαφές γίνονται σε χαρακτηρισµένους, κατά κανόνα, αρχαιολογικούς χώρους, µε σχετική άνεση χρόνου, µέσων και προσωπικού. Οι σωστικές ή συντηρητικές ανασκαφές γίνονται σε χώρους ιδιόκτητους (π.χ. οικόπεδα), που πρέπει να αποδοθούν σε κάποια χρήση, µε πίεση χρόνου και σχετική ανεπάρκεια σε µέσα και προσωπικό.

1.2.1 Χάραξη ανασκαφικού κανάβου Σε συστηµατικές, κυρίως, ανασκαφές και όταν οι κλίσεις του εδάφους το επιτρέπουν, ο πλέον ενδεδειγµένος τρόπος ανασκαφής, χωρίς να είναι αναγκαστικός, είναι η µέθοδος του κανάβου [Θέµελης 1985]. Σχήµα 2 Προσδιορίζονται και σηµαίνονται στο έδαφος οι κορυφές ενός κανάβου 5m x 5m και κάθε τετράγωνο είναι µια αυτόνοµη µονάδα, που ανασκάπτεται, αποτυπώνεται, φωτογραφίζεται και σχεδιάζεται αυτοτελώς. Ο προσανατολισµός του κανάβου ακολουθεί είτε τα σηµεία του ορίζοντα (δηλαδή ο ανασκαφικός κάναβος είναι πύκνωση του γεωδαιτικού κανάβου) είτε τις βασικές κατευθύνσεις των ακινήτων ευρηµάτων. Σε κάθε περίπτωση, όλες οι κορυφές του κανάβου εντάσσονται στο σύστηµα αναφοράς της αποτύπωσης της ανασκαφής και µπορούν να τοποθετούνται από τις στάσεις του εξωτερικού δικτύου µε προϋπολογισµό των στοιχείων χάραξής τους. Όπως και το εξωτερικό δίκτυο, η χάραξη του κανάβου µπορεί να επεκτείνεται σταδιακώς αναλόγως της προόδου της ανασκαφής. Οι κορυφές σηµαίνονται µε πασσάλους ορθογωνικής διατοµής, που εξέχουν περί τα 40 cm από το έδαφος και αριθµούνται. Οµοίως, αριθµούνται και τα τετράγωνα του κανάβου µε γράµµατα στη µια πλευρά και αριθµούς στη άλλη. Οι κορυφές του κανάβου µπορούν να απέχουν από τις ιδανικές τους θέσεις σε εύρος της τάξης των ± 5 cm, µε την προϋπόθεση ότι οι συντεταγµένες τους προσδιορίζονται µε απευθείας µετρήσεις από το εξωτερικό δίκτυο της ανασκαφής και δεν προκύπτουν µε την υπόθεση των γεωµετρικών δεσµεύσεων του κανάβου.

Το κάθε τετράγωνο ανασκάπτεται µέχρι µισό µέτρο από την κάθε πλευρά του κανάβου (4m x 4m). Με τον τρόπο αυτό παραµένουν, κατά µήκος των πλευρών του κανάβου, λωρίδες εδάφους πλάτους 1m. Οι διάδροµοι αυτοί χρησιµεύουν για την κυκλοφορία στο χώρο της ανασκαφής, για τη µεταφορά των µπάζων εκτός ανασκαφής αλλά και ως µάρτυρες της στρωµατογραφίας (δείτε παρακάτω). Οι κορυφές του κανάβου χρησιµεύουν και ως σταθερά σηµεία για τον πρώτο προσδιορισµό των θέσεων των ευρηµάτων, µε στοιχειώδεις πλευροµετρήσεις από τους ανασκαφείς. Όταν η µορφολογία του εδάφους, η διάταξη των ευρηµάτων ή οι προτιµήσεις και συνήθειες των ανασκαφέων δεν επιτρέπουν τη χάραξη κανάβου, όπως αυτός περιγράφηκε, τότε στο χώρο της ανασκαφής ιδρύεται δίκτυο στάσεων, σε επιλεγµένες θέσεις, εξαρτηµένο από το εξωτερικό δίκτυο της ανασκαφής. Οι στάσεις αυτές χρησιµεύουν όχι µόνον ως σταθερά σηµεία για τις ανάγκες των ανασκαφέων, αλλά και για τις άλλες τοπογραφικές εργασίες. Επιπροσθέτως, σε βολικές θέσεις στο χώρο της ανασκαφής, µπορούν να ιδρυθούν σταθερά σηµεία για τον προσδιορισµό των θέσεων των ευρηµάτων µε πλευροµετρήσεις από τους ανασκαφείς. Η αποτύπωση των σταθερών σηµείων και η αναγωγή των πλευροµετρήσεων εξασφαλίζει την ένταξη των ευρηµάτων στο ενιαίο σχέδιο (δείτε και το κεφ.1.2.5 σελ. 10). Σε κάθε περίπτωση, τα οριζοντιογραφικά σχέδια της ανασκαφής, εκτός από τον γεωδαιτικό κάναβο, πρέπει να περιέχουν ανασκαφικό κάναβο ακόµα και όταν δεν έχει χαραχτεί τέτοιος στο έδαφος αλλά είναι απλή σχεδίαση επί χάρτου. Η ύπαρξη ανασκαφικού κανάβου στα σχέδια επιτρέπει την ανετότερη και σαφέστερη περιγραφή των θέσεων των ευρηµάτων κατά τη δηµοσίευση της ανασκαφής και διευκολύνει την παρακολούθηση και ανάγνωσή της. 1.2.2 Αποτύπωση των φάσεων της ανασκαφής Στις περισσότερες περιπτώσεις, ύστερα από κάποιους επιφανειακούς καθαρισµούς και διευθετήσεις, ακολουθεί αποτύπωση του χώρου, πριν από το ξεκίνηµα της ανασκαφής. Καθώς η ανασκαφή προχωρεί και η στάθµη των ανασκαπτοµένων χώρων κατεβαίνει, αρχίζουν να αποκαλύπτονται ευρήµατα και άλλα στοιχεία. Κατά την κρίση των αρχαιολόγων, οι διάφορες φάσεις της ανασκαφής πρέπει να αποτυπώνονται, έτσι ώστε να υπάρχουν, αργότερα, διαθέσιµα στοιχεία για µελέτη. Η επιφάνεια της ανασκαφής αποτυπώνεται στις στάθµες των διαφόρων χρονολογικών στρωµάτων αλλά και σε ενδιάµεσες στάθµες όταν τα στρώµατα έχουν µεγάλο πάχος. Η αποτύπωση αφορά, κυρίως, στα διάφορα κινητά ευρήµατα των οποίων ενδιαφέρουν οι θέσεις και τα βάθη. Με τον όρο κινητά δεν εννοούνται µόνον ευρήµατα κεραµικής (όστρακα ή συνολικά αγγεία), γλυπτικής, σκεύη και όπλα ή άλλα συναφή. Εννοούνται και οστά, υπολείµµατα τροφών, σπόροι, ίχνη και υπολείµµατα

πυρών κ.ά. Επίσης, η αποτύπωση περιλαµβάνει τα δάπεδα και όποιες άλλες κατασκευές θα αφαιρεθούν, προκειµένου να προχωρήσει η ανασκαφή σε βάθος. Η λεπτοµερειακή αποτύπωση των ακινήτων ευρηµάτων της ανασκαφής αφήνεται, συνήθως, γι αργότερα όταν αποκαλυφθούν στο σύνολό τους. Στη φάση αυτή αποτυπώνονται µόνον τα περιγράµµατά τους, εκτός από τις περιπτώσεις που για διάφορους λόγους κινδυνεύουν. Ως στάσεις χρησιµοποιούνται οι κορυφές του ανασκαφικού κανάβου ή, αν αυτός δεν υπάρχει, στάσεις εξαρτηµένες από το εξωτερικό δίκτυο της ανασκαφής. Είναι πολύ σηµαντικό οι στάσεις να µην εµποδίζουν την εξέλιξη της ανασκαφής, αλλά και να µην κινδυνεύουν από αυτή. Ως εκ τούτου, για τις θέσεις ίδρυσής τους, χρειάζεται συνεργασία µε τους υπευθύνους της ανασκαφής. Αναλόγως του είδους και της ποσότητας των ευρηµάτων, έχουν εφαρµογή τόσο οι τοπογραφικές όσο και οι φωτογραµµετρικές µέθοδοι µε λήψεις από µέσα ή χαµηλά ύψη. Στις περιπτώσεις ανασκαφών, που για διάφορους λόγους πρέπει να εκτελεστούν στο συντοµότερο δυνατό χρόνο (π.χ. ανασκαφές σε χώρους δηµοσίων έργων), οι φωτογραµµετρικές µέθοδοι προτιµούνται, γιατί διακόπτουν ελάχιστο χρόνο την εξέλιξή τους. Όσο τα βάθη των σκαµµάτων είναι µικρά, τα τοποσταθερά ή τα φωτοσταθερά στις επιφάνειές τους προσδιορίζονται από τις κορυφές του ανασκαφικού κανάβου ή από τις στάσεις. Όταν τα βάθη µεγαλώσουν, είναι πιθανό να χρειαστούν ιδρύσεις στάσεων στις επιφάνειες των σκαµµάτων. Αντιστοίχως, στα αρχικά στάδια, οι λήψεις µπορούν να γίνονται από µέσα ύψη µε µεγάλη κάλυψη του χώρου. Όσο, όµως, τα βάθη µεγαλώνουν οι παρειές των µαρτύρων ή των ακίνητων ευρηµάτων δηµιουργούν νεκρές οπτικές γωνίες. Τότε οι λήψεις πρέπει να γίνονται από µικρότερα ύψη και µε µικρότερη κάλυψη. Οι φωτογραµµετρικές λήψεις χρησιµεύουν και για τη γενικότερη φωτογραφική τεκµηρίωση των φάσεων και είναι πιθανό να ζητηθεί η ένταξη στο πεδίο λήψης ενός δείκτη για το βορρά και ενδεικτικών αρίθµησης των φωτογραφιών, κατασκευασµένων από χαρτόνι ή άλλο υλικό, κανόνων για κλίµακα και άλλων. Όταν µια ανασκαφή έχει πολλά µέτωπα οι αποτυπώσεις των αντιστοίχων φάσεών τους εντάσσονται στο ίδιο σχέδιο. Καθώς, όµως, τα µέτωπα δεν προχωρούν όλα µε τον ίδιο ρυθµό ή δεν περιέχουν τα ίδια χρονολογικά στρώµατα τα διάφορα σχέδια ενηµερώνονται σταδιακώς. Η ένταξη των αποτυπώσεων όλων των φάσεων στο ίδιο σύστηµα αναφοράς κάνει δυνατή την επάλληλη τοποθέτηση των σχεδίων των φάσεων και τη συσχέτιση των ευρηµάτων κατά την οριζοντιογραφική έννοια. 1.2.3 Αποτύπωση στρωµατογραφίας Όπως προαναφέρθηκε, οι παρειές των διαδρόµων, που αφήνονται κατά µήκος των πλευρών του ανασκαφικού κανάβου, χρησιµεύουν ως µάρτυρες της στρωµατογραφίας της ανασκαφής. Αλλά και όταν δεν χαράσσεται κάναβος αφήνονται µικρά ή µεγάλα τµήµατα άσκαφα, οι παρειές των οποίων είναι µάρτυρες στρωµατογραφίας.

Με τον όρο στρωµατογραφία εννοείται, εδώ, η επαλληλία των διαφόρων εδαφικών στρωµάτων, που µαρτυρούν την παρουσία και δράση ανθρώπων. Τα στρώµατα αυτά µπορούν να είναι είτε γεωλογικά (αποθέσεις από πληµµύρες, κατολισθήσεις κ.ά.) είτε αποτέλεσµα της ίδιας της ανθρώπινης δραστηριότητας (κατεδαφίσεις, επιχώσεις κ.ά.). Το κάθε στρώµα αντιστοιχεί, χονδρικώς, σε µια χρονική φάση ή περίοδο της παρουσίας του ανθρώπου στο συγκεκριµένο χώρο [Θέµελης 1985]. Η καταγραφή της στρωµατογραφίας είναι εξόχως σηµαντική για την αρχαιολογική έρευνα και οι µάρτυρες έχουν ως σκοπό αφενός µεν να επιτρέπουν την επανεξέταση των δεδοµένων από τους υπευθύνους της ανασκαφής, αφετέρου δε να πιστοποιούν σε τρίτους την ακρίβεια των διαπιστώσεών τους. Για τους παραπάνω λόγους, πολλές φορές, δεν αφαιρούνται από τους µάρτυρες ευρήµατα µερικώς αποκαλυµµένα αλλά αφήνονται εκεί (in situ) ως τεκµήρια. Τα διάφορα στρώµατα δεν εξελίσσονται οµαλώς κατά την κατακόρυφη έννοια, ούτε έχουν το ίδιο πάχος σε όλη τους την έκταση. Επίσης, δεν είναι αναγκαστική η παρουσία όλων των στρωµάτων σε όλη την έκταση της ανασκαφής. Για την τεκµηρίωση της στρωµατογραφίας οι αρχαιολόγοι χρησιµοποιούν φωτογραφίες και σκαριφήµατα. Η αναλυτική αποτύπωση της στρωµατογραφίας είναι, ουσιαστικώς, αποτύπωση όψης. Αντικείµενο της αποτύπωσης, πέρα από τα στρώµατα και τα όρια τους, είναι και όλα τα ευρήµατα ή οι ενδείξεις, που έχουν αφεθεί in situ (στη θέση τους). Έχουν εφαρµογή τόσο οι τοπογραφικές όσο και οι φωτογραµµετρικές µέθοδοι. Μάλιστα, επειδή οι παρειές των σκαµµάτων είναι, κατά κανόνα, επίπεδες, έχουν αποδοτική εφαρµογή οι µονοεικονικές µέθοδοι µε αναγωγή των φωτογραφιών (Κεφ. Error! Reference source not found. σελ. Error! Bookmark not defined.). Σχήµα 3 Τα τοποσταθερά ή τα φωτοσταθερά, στις παρειές των σκαµµάτων, προσδιορίζονται, όπως και στην αποτύπωση των φάσεων της ανασκαφής, από τις κορυφές του ανασκαφικού κανάβου ή από στάσεις εξαρτηµένες από το εξωτερικό

δίκτυο της ανασκαφής. Στις περιπτώσεις µεγάλου βάθους ιδρύονται βοηθητικές στάσεις στις επιφάνειες των σκαµµάτων. Στην περίπτωση φωτογραµµετρικών λήψεων, οι παρειές των σκαµµάτων πρέπει πρώτα να καταβρέχονται ελαφρώς γιατί έτσι τονίζονται οι αποχρώσεις των στρωµάτων και διακρίνονται καλύτερα στις φωτογραφίες. Στα βαθιά σκάµµατα, καταλληλότερη ώρα για τις λήψεις είναι το µεσηµέρι, που οι παρειές δεν αφήνουν σκιές. 1.2.4 Αποτύπωση ακινήτων ευρηµάτων Για την αποτύπωση των ακινήτων ευρηµάτων της ανασκαφής έχουν εφαρµογή όλες οι µέθοδοι, που αναλύθηκαν στα προηγούµενα και που αφορούν στις αποτυπώσεις των µνηµείων. Όπως και για την αποτύπωση των φάσεων της ανασκαφής, ως στάσεις χρησιµοποιούνται οι κορυφές του ανασκαφικού κανάβου ή στάσεις εξαρτηµένες από το εξωτερικό δίκτυο της ανασκαφής, εάν αυτός δεν υπάρχει. Σε αρκετές ανασκαφές, µετά τη λήξη των εργασιών και τη µελέτη των ευρηµάτων, αναλόγως του είδους και της ποιότητας των ακινήτων ευρηµάτων, αφαιρούνται οι µάρτυρες ώστε ο χώρος να είναι πιο προσιτός και προσπελάσιµος. Στις περιπτώσεις αυτές είναι πιθανό, κάτω από τους µάρτυρες, να αποκαλυφθούν τµήµατα ή αυτόνοµα µέλη ακινήτων ευρηµάτων, οπότε η αποτύπωση πρέπει να επεκταθεί και σε αυτά. Στην περίπτωση που η αφαίρεση των µαρτύρων καταστρέφει στάσεις και αν αυτές χρειάζονται, µπορούν, σε αντικατάστασή τους, να ιδρυθούν νέες από το εξωτερικό δίκτυο της ανασκαφής. Εκτός από την οριζοντιογραφική αποτύπωση των ακινήτων ευρηµάτων, αρκετές φορές, έχουν νόηµα και αποτυπώσεις όψεων ή / και τοµών. Οι τοµές αφορούν τόσο σε µεµονωµένα κτίσµατα όσο και στο σύνολο του χώρου. 1.2.5 Ένταξη παλαιοτέρων στοιχείων Πολλές ανασκαφές, για διάφορους λόγους, ξεκινούν χωρίς συστηµατική τοπογραφική υποστήριξη, η οποία αναζητείται σε κάποια χρονική στιγµή, ενώ έχουν ήδη υπάρξει ευρήµατα. Τα ευρήµατα αυτά και τα στοιχεία που τα αφορούν, πρέπει να ενταχθούν στα συνολικά σχέδια των ανασκαφών. Η χάραξη κανάβου στο υπάρχον τµήµα της ανασκαφής δεν είναι αναγκαία. Είναι, όµως, αναγκαία η αποτύπωση της φάσης στην οποία βρίσκεται το ήδη ανασκαµµένο τµήµα και η παρακολούθηση του, από εκεί και πέρα, αν υπάρξει εξέλιξη. Γι αυτό, το εξωτερικό δίκτυο της ανασκαφής επεκτείνεται και στο ήδη ανασκαµµένο τµήµα και ιδρύονται όσες στάσεις απαιτούνται για την αποτύπωσή του. Για τον προσδιορισµό της θέσης των ευρηµάτων, οι αρχαιολόγοι θα πρέπει να είχαν χρησιµοποιήσει κάποια σταθερά σηµεία, συνήθως ασυσχέτιστα µεταξύ τους. Όσα από τα σηµεία αυτά µπορούν να εντοπιστούν, πρέπει να αποτυπωθούν και να ενταχθούν οριζοντιογραφικώς και υψοµετρικώς. Ακολούθως, µε έρευνα των

ηµερολογίων της ανασκαφής και µε αξιοποίηση των σκαριφηµάτων και σχεδίων που υπάρχουν, οι σχετικές ως προς τα σηµεία αυτά µετρήσεις, που αφορούν στα ευρήµατα, πρέπει να αναχθούν και ως προς τις οριζοντιογραφικές θέσεις και ως προς τα βάθη και να ενταχθούν στο νέο ενιαίο σύστηµα της ανασκαφής. Το όφελος από την παραπάνω διαδικασία είναι προφανές, όµως, η επιτυχία της εξαρτάται από τη διατήρηση και τη δυνατότητα εντοπισµού των σηµείων, που χρησιµοποιήθηκαν ως σταθερά και από τη συστηµατικότητα και σαφήνεια των µετρήσεων, που αναγράφονται στα παλαιά ηµερολόγια της ανασκαφής και στα σκαριφήµατα ή στα σχέδια.