ΕΥΦΡΟΣΥΝΗ ΒΗΚΑ * Παλαιοδιατροφή η ανάλυση των σταθερών ισοτόπων στην αρχαιολογία Η επιδίωξη της αρχαιολογικής έρευνας να προσεγγίσει θέματα οικονομίας και ιδεολογίας στην αρχαιότητα οδήγησε γρήγορα στην προσπάθεια να μελετηθεί η τροφή, η προέλευση, η παρασκευή και η κατανάλωσή της. «Παραδοσιακά» αυτό επιτυγχάνεται έμμεσα, με τις αρχαιοζωολογικές και παλαιοβοτανολογικές μελέτες, με την παρατήρηση των αρχιτεκτονικών στοιχείων και τις αναλύσεις της κεραμικής και της κατανομής της στον χώρο. Τα τελευταία χρόνια, ωστόσο, έγινε φανερό ότι μια άμεση μέθοδος ανασύστασης της διατροφής προσφέρει ευρύτερες πληροφορίες, κι έτσι άρχισαν να πληθαίνουν οι μελέτες του ανθρωπολογικού υλικού, οι οποίες περιλαμβάνουν και τις αναλύσεις σταθερών ισοτόπων από το κολλαγόνο. Η μέτρηση των ισοτόπων χρησιμοποιείται κυρίως για την ανασύσταση της διατρο- φής, όπου έχει προσφέρει σημαντική γνώση, αλλά σταδιακά εφαρμόζεται και για την έρευνα άλλων θεμάτων, όπως η προέλευση-μετακίνηση των πληθυσμών. Πρόκειται, δηλαδή, για μια ιδιαίτερα σημαντική εφαρμογή και τον μόνο, ουσιαστικά, τρόπο να ανασυσταθεί άμεσα η διατροφή ενός οργανισμού, χρησιμοποιώντας τα ίδια τα οστά του. Ο προβληματισμός της ανθρωπολογικής και αρχαιολογικής έρευνας σχετικά με θέματα τροφής και διατροφής σίγουρα δεν είναι καινοφανής. Η συζήτηση μπορεί να αφορά την υπεροχή της ανάγκης για τροφή έναντι της επιλογής ή αντίστροφα, ή τον κοινωνικό καθορισμό της γεύσης ή την τροφή ως κοινωνική σχέση και σύστημα επικοινωνίας (Barthes 1979, Bourdieu 1992, Danforth 1999). Η τροφή και η διατροφή έχουν συνδεθεί με την «αρχαιολογία του γέ- * Αρχαιολόγος, Πανεπιστήμιο Bradford, e-mail: vikeri@hotmail.com
40 ΕΥΦΡΟΣΥΝΗ ΒΗΚΑ νους» (gender archaeology), την ιδεολογία και εν γένει την κοινωνική διαστρωμάτωση. Τι καταναλώνεται και πώς παρασκευάζεται, πότε σερβίρεται και πού, ποιος συμμετέχει και με ποια σειρά, είναι μερικές μόνο από τις παραμέτρους, την προσέγγιση των οποίων συνεπικουρεί η ανασύσταση της διατροφής με τα ισότοπα. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Για τη μελέτη της παλαιοδιατροφής μετρώνται τα σταθερά ισότοπα του άνθρακα και του αζώτου. Τα δύο αυτά στοιχεία (C+N) είναι απαραίτητα για κάθε οργανισμό, που πρέπει να τα προσλάβει μέσω της τροφής. Έτσι «μεταφέρονται» μέσω της τροφικής αλυσίδας από τον έναν οργανισμό στον άλλο (DeNiro 1987). Τα σταθερά ισότοπα είναι η μη ραδιενεργός μορφή των φυσικών στοιχείων. Ο άνθρακας έχει τρία ισότοπα, τον 12 C, τον 13 C και τον 14 C. Τα δύο πρώτα είναι σταθερά, ενώ ο 14 C είναι ραδιενεργός και γι αυτό χρησιμοποιείται στη ραδιοχρονολόγηση. Το άζωτο έχει δύο σταθερά ισότοπα, το 15 Ν και 14 Ν. Όλα τα ισότοπα ενός στοιχείου αντιδρούν χημικά με τον ίδιο τρόπο, αλλά το πρόσθετο βάρος των «βαρύτερων» (όσων έχουν επιπλέον νετρόνια) τα κάνει να αντιδρούν πιο αργά από τα «ελαφρότερα». Η διαφορά αυτή οδηγεί σε διάκριση εναντίον των βαρύτερων ισοτόπων κατά τη διάρκεια μιας χημικής αντίδρασης και κατ επέκταση βοηθά στη μέτρησή τους. Στις μετρήσεις χρησιμοποιείται η αναλογία του βαρύτερου προς το ελαφρότερο ισότοπο, η οποία συμβολίζεται διεθνώς με το ελληνικό γράμμα δ. Ο συμβολισμός που προκύπτει είναι δ 13 C και δ 15 Ν. Μέσω ενός φασματογράφου μάζας η αναλογία δ του δείγματος συγκρίνεται με την ίδια αναλογία μιας διεθνούς σταθεράς, σε ποσοστά επί τοις χιλίοις. Με τον τρόπο αυτό οι μετρήσεις είναι διεθνώς συγκρίσιμες και η τιμή του δ παρουσιαζόμενη σε ποσοστό είναι ένα μέγεθος καλύτερα αντιληπτό. Οι σταθερές που χρησιμοποιούνται είναι το θαλάσσιο απολίθωμα Belemnitella americana (PDB) για τον άνθρακα, ενώ για το άζωτο η σταθερά είναι το ατμοσφαιρικό άζωτο (ΑΙR). Η αναλογία δίνεται από τον τύπο δ= [(Rsample/Rstandard)-1]x1.000 όπου R είναι η ισοτοπική αναλογία, π.χ. 13 C/ 12 C. Η σταθερά PDB περιέχει περισσότερο 13 C από τις χερσαίες πηγές τροφής, με αποτέλεσμα οι τιμές δ 13 C των οστών να είναι αρνητικές. Το αντίθετο συμβαίνει με το δ 15 Ν των οστών, που είναι γενικά θετικό. ΤΑ ΣΤΑΘΕΡΑ ΙΣΟΤΟΠΑ ΣΤΑ ΦΥΤΑ Με την προϋπόθεση ότι κάθε οργανισμός προσλαμβάνει C και Ν από την τροφή και «μεταβιβάζει» τα στοιχεία στον επόμενο κρίκο της τροφικής αλυσίδας, γίνεται αντιληπτό ότι η βάση της μελέτης είναι τα φυτά. Μέσα σε ένα οικοσύστημα τα φυτά θα πρέπει να έχουν τις χαμηλότερες τιμές ισοτόπων, ακολουθούμενα από τα φυτοφάγα ζώα και στη συνέχεια από τα σαρκοφάγα ζώα. Τα φυτά διακρίνονται σε τρεις κατηγορίες, C 3, C 4 και CAM, ανάλογα με τα ένζυμα που χρησιμοποιούν κατά τη φω-
Παλαιοδιατροφή 41 τοσύνθεση. Οι τιμές των ισοτόπων είναι διακριτές κυρίως ανάμεσα στην C 3 και C 4 ομάδα. Τα C 3 φυτά έχουν τιμές δ 13 C ανάμεσα στο 33 και 22, τα C 4 ανάμεσα στο 16 και 12, ενώ τα CAM φυτά ανάλογα με το κλίμα στο οποίο μεγαλώνουν έχουν διαφορετικές τιμές (Van der Merwe 1982). Τα περισσότερα φυτά που χρησιμοποιούνταν για τροφή στην αρχαιότητα στον ελλαδικό χώρο, όπως το σιτάρι και τα όσπρια, ανήκουν στην ομάδα C 3. Στην ομάδα C 4 ανήκει το καλαμπόκι, το ζαχαροκάλαμο και το κεχρί, ενώ CAM είναι τα περισσότερα τροπικά φυτά (DeNiro 1988). Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με το άζωτο. Ανάλογα με την πηγή αζώτου που χρησιμοποιούν, τα φυτά διακρίνονται σε οσπριοειδή και μη οσπριοειδή. Τα δεύτερα, επειδή χρησιμοποιούν αποκλειστικά το άζωτο του εδάφους, έχουν πιο υψηλές (θετικές) τιμές για το δ 15 Ν από τα πρώτα. Η ίδια βασική αρχή ισχύει και για τα θαλάσσια οικοσυστήματα, με τη διαφορά ότι οι τιμές είναι μεγαλύτερες (εμπλουτισμένες). Πολύ μεγαλύτερη διαφοροποίηση συναντάται σε λιμναία και ποτάμια οικοσυστήματα, καθώς οι ειδικές μικροπεριβαλλοντολογικές συνθήκες του βυθού οδηγούν σε μεγάλη διαβάθμιση των τιμών, που είναι λιγότερο διαγνωστική απ ό,τι στα υπόλοιπα οικοσυστήματα (Chisholm et al.1982). Πειραματικές μελέτες (Bocherens & Drucker 2003) έδειξαν ότι καθώς ο ένας οργανισμός καταναλώνει τον άλλο μέσα σε μια τροφική αλυσίδα, οι τιμές των ισοτόπων εμπλουτίζονται κατά 0,5-1 για τον άνθρακα και 3-4 για το άζωτο περίπου. Έτσι, τα σαρκοφάγα ζώα 15N 24 22 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0-22 -20-18 -16-14 -12-10 13C χερσαία σαρκοφάγα χερσαία φυτοφάγα θαλάσσια σαρκοφάγα ανώτερου βαθμού θαλάσσια σαρκοφάγα κατώτερου βαθμού Πίν. 1. Τέσσερις θεωρητικοί τύποι διατροφής και οι ισοτοπικές τιμές κολλαγόνου (Richards & Hedges 1999).
42 ΕΥΦΡΟΣΥΝΗ ΒΗΚΑ θα πρέπει να έχουν τιμές υψηλότερες από τα φυτοφάγα ζώα, που με τη σειρά τους θα έχουν τιμές υψηλότερες από τα φυτά. Ο άνθρακας και το άζωτο μελετώνται σε συνδυασμό και δείχνουν ποιο είδος φυτικής πρωτεΐνης καταναλώθηκε (C 3 ή C 4 ), και αν η πρωτεΐνη της διατροφής ήταν ως επί το πλείστον φυτική, ζωική χερσαία ή ζωική θαλάσσια (Πίν. 1). Γίνεται αντιληπτό ότι οι μετρήσεις από το ανθρωπολογικό υλικό δεν έχουν αξία αν δεν συνοδεύονται από ένα όσο το δυνατόν μεγαλύτερο σύνολο αρχαιοζωολογικού υλικού. ΚΟΛΛΑΓΟΝΟ Για τη μέτρηση των δ 13 C και δ 15 Ν χρησιμοποιείται κυρίως το κολλαγόνο των οστών. Ο λόγος που προτιμάται το κολλαγόνο είναι κυρίως το γεγονός ότι μπορεί να ελεγχθεί με σχετική ακρίβεια η καθαρότητά του, με κριτήρια επιμόλυνσης βασισμένα σε σύγχρονα οστά (DeNiro 1985, Van Klinken 1999). Το κολλαγόνο είναι πρωτεΐνη και αποτελεί την αφθονότερη οργανική ύλη των οστών (Bilezikian et al. 2002). Τα μόρια κολλαγόνου του τύπου που βρίσκεται στα οστά αποτελούνται από μια τριπλή έλικα και περιβάλλονται από ανόργανη ύλη, γεγονός που τα καθιστά εξαιρετικά σταθερά σε εξωγενείς μηχανικές επιρροές και διαγενετικές αλλαγές. Η εξαγωγή του κολλαγόνου από τα οστά είναι μια χημική και θερμική επεξεργασία, με στόχο την απομόνωση της ζελατινοειδούς πρωτεΐνης που κατ απλούστευση ονομάζεται «κολλαγόνο». Η διαδικασία περιγράφεται από τον Brown et al. (1988), ενώ σήμερα κάθε εργαστήριο εφαρμόζει ελαφρώς διαφοροποιημένα πρωτόκολλα. Η μελέτη, βεβαίως, είναι καταστροφική. Η ποιότητα και η ποσότητα του κολλαγόνου που θα εξαχθεί από το δείγμα του οστού εξαρτάται από το ταφικό περιβάλλον αλλά και τις συνθήκες αποθήκευσης των οστών μετά την ανασκαφή. Αμέσως μετά τον θάνατο, η ποιότητα του κολλαγόνου αρχίζει να υποβαθμίζεται και η χημική του σύνθεση αλλοιώνεται. Το νερό αποδεικνύεται πως έχει τα πιο καταστροφικά αποτελέσματα στη διατήρηση (Collins et al. 1995). Οι μεγαλύτερες αλλοιώσεις σημειώνονται όχι τόσο σε περιβάλλοντα σταθερά υγρά (Nielsen-Marsh & Hedges 2000), αλλά σε συνθήκες όπου η υγρασία εναλλάσσεται δραματικά με την ξηρασία. Μικρόβια και βακτήρια μπορούν επίσης να αλλοιώσουν τη σύσταση της πρωτεΐνης του οστού και συνεπώς των τιμών (Hedges & Millard 1995). Για τους λόγους αυτούς οι διαγενετικές αλλαγές της σύνθεσης του κολλαγόνου πρέπει να αποκλείονται πριν από οποιαδήποτε ανάλυση. Η ραδιοχρονολόγηση μπορεί να πιστοποιήσει με αξιοπιστία την «καθαρότητα» του κολλαγόνου, καθώς μπορεί να ανιχνεύσει μετά θάνατον μόλυνση από οργανικές ουσίες που έχουν την ίδια ισοτοπική σύνθεση με τα αμινοξέα του κολλαγόνου (Ambrose 1990). Άλλες μέθοδοι που μπορούν να εφαρμοστούν είναι η μέτρηση της αναλογίας του ατομικού άνθρακα προς το άζωτο, η σύνθεση των αμινοξέων και η συγκέντρωση του κολλαγόνου σε ολόκληρο το οστό (DeNiro 1985). Αφού λοιπόν έχουμε αποκλείσει την επιμόλυνση, τότε το καθαρό κολλαγόνο
Παλαιοδιατροφή 43 θα αντιπροσωπεύει την πρωτεΐνη της διατροφής του οργανισμού, ανθρώπου ή ζώου. Οι ισοτοπικές τιμές του κολλαγόνου αντανακλούν τη διατροφή των τελευταίων δέκα ετών περίπου πριν από τον θάνατο των ενήλικων ατόμων. Αυτό συμβαίνει γιατί σε κάθε ζωντανό οργανισμό, τα οστά αναδημιουργούνται συνεχώς με τις ενέργειες των οστεοβλαστών και οστεοκλαστών, κυττάρων που είναι υπεύθυνα για αυτή τη διαδικασία. Ο ακριβής ρυθμός αυτής της διαδικασίας διαφέρει κατά περίπτωση (Babraj et al. 2002), θεωρείται πάντως σχετικά ακριβές ότι κάθε 10-30 χρόνια η διαδικασία της αναδημιουργίας των οστών είναι πλήρης. Έτσι, κάθε 10 χρόνια ένας οργανισμός θα έχει διαφορετικές ισοτοπικές τιμές, αν μέσα στο διάστημα αυτό άλλαξε θεαματικά τη διατροφή του. Παρ όλα αυτά, κάποιοι παράγοντες μπορούν να επηρεάσουν τη διαδικασία αναδημιουργίας των οστών σε έναν οργανισμό και κατ επέκταση τις τιμές του κολλαγόνου. Τέτοιοι παράγοντες είναι η ηλικία, η εγκυμοσύνη και οι ασθένειες, κυρίως αυτές όπου η επιδιόρθωση των ιστών περιλαμβάνει τη χρήση άνθρακα και αζώτου, με αποτέλεσμα τη διαφοροποίηση των τιμών τους (Katzenberg & Lovell 1999, Schwarcz et al. 1999, Sponheimer et al. 2003, Fuller et al. 2005, 2004). Τέτοιες καταστάσεις είναι τα κατάγματα, η οστεομυελίτιδα, η παράλυση, το σκορβούτο, η ραχίτιδα και περιπτώσεις όπου μειώνεται η οστική μάζα (οστεοπόρωση), όπου επηρεάζονται κυρίως οι τιμές του αζώτου (π.χ. Stewart 1975). Τα τελευταία χρόνια επισημαίνονται και άλλοι παράγοντες που θα μπορούσαν να δώσουν ψευδή αποτελέσματα όσον αφορά τις τιμές του κολλαγόνου, όπως η χρήση οργανικών λιπασμάτων (Mariotti et al. 1982, Bogaard et al. 2007). Εφόσον η κοπριά είναι ζωικό προϊόν, η χρήση της μπορεί να αυξήσει τις τιμές των φυτών. Ωστόσο, η συστηματική και ευρεία χρήση της κοπριάς είναι δύσκολο να αποδειχθεί προς το παρόν στην προϊστορία. Όπως σημειώσαμε, για ένα άτομο που καταναλώνει ισορροπημένη διατροφή, η πρωτεΐνη χρησιμοποιείται για τη δημιουργία κολλαγόνου. Έτσι, οι τιμές των ισοτόπων του κολλαγόνου δείχνουν μόνο την πρωτεΐνη που κατανάλωσε ένας οργανισμός και όχι τα υπόλοιπα μέρη της διατροφής, π.χ. υδατάνθρακες. Πρέπει να σημειωθεί ότι στην ανάλυση αυτή η πρωτεΐνη δεν διαχωρίζεται ποιοτικά, δηλαδή το κρέας και το γάλα του ίδιου ζώου θα παρουσιάζουν τις ίδιες τιμές. Αυτή η παρατήρηση είναι πολύ σημαντική, γιατί στην πραγματικότητα μπορεί να υπάρχουν μεγάλες διαφορές στη διατροφή μιας ομάδας, που δεν ανιχνεύονται με τα ισότοπα. ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ Τα τελευταία χρόνια οι αναλύσεις ισοτόπων που αφορούν υλικό του ελλαδικού χώρου έχουν αυξηθεί σημαντικά, με αποτέλεσμα η Ελλάδα να είναι ένας από τους καλύτερα μελετημένους χώρους στον τομέα αυτό, με μελέτες που φτάνουν από τη Νεολιθική ως τη Βυζαντινή Eποχή (Vika 2011, Petroutsa & Manolis 2010, Vika et al. 2009, Ingvarsson- Sundström et al. 2009, Richards & Vika 2008, Triantaphyllou et al. 2008, Bourbou & Richards 2007, Papathanasiou 2003).
44 ΕΥΦΡΟΣΥΝΗ ΒΗΚΑ Η γενικότερη εικόνα που συντίθεται από τις αναλύσεις αφορά μια διατροφή βασιζόμενη στα φυτά του κύκλου C 3 του εύκρατου ευρωπαϊκού κλίματος, καθώς και σε πρωτεΐνη προερχόμενη από αιγοπρόβατα κυρίως και δευτερευόντως βοοειδή. Προχωρώντας από τη Νεολιθική στην Εποχή Χαλκού και κυρίως στους κλασικούς χρόνους, η κατανάλωση ζωικής πρωτεΐνης φαίνεται ότι αυξάνεται για τους πληθυσμούς συνολικά, γεγονός που μπορεί να συνδεθεί με την εντατικοποίηση της κτηνοτροφίας και την καθιέρωση της χρήσης των γαλακτοκομικών προϊόντων. Τα στοιχεία αυτά συμβαδίζουν με ό,τι γνωρίζουμε από άλλους τομείς της αρχαιολογικής έρευνας. Αυτό που παρουσιάζει ενδιαφέρον είναι οι λεπτομέρειες που μπορούμε να δούμε με τις μετρήσεις ισοτόπων, όπως για παράδειγμα ότι οι άντρες του ταφικού κύκλου A κατανάλωναν συστηματικά στη ζωή τους περισσότερο κρέας απ ό,τι οι γυναίκες (Hedges & Richards 1999), ή ότι κάτι αντίστοιχο συνέβαινε στους ανθρώπους που θάφτηκαν στους τάφους με θρανίο στο μυκηναϊκό Καλαμάκι Αχαΐας (Richards & Vika 2008). Μελέτες πιστοποιούν ακόμη την κατανάλωση φυτών διαφορετικών από αυτά που αναγνωρίζει η παλαιοβοτανολογία για μια περιοχή, διαπιστώνοντας έτσι τη μετακίνηση του ατόμου που τα κατανάλωνε, ενώ όσο πληθαίνουν τα δεδομένα, μπορούμε να επανεξετάζουμε παλαιότερες υποθέσεις, στηρίζοντάς τες σε νέα στοιχεία. Μια τέτοια υπόθεση είναι και η οψοφαγία στην αρχαιότητα, η οποία τέθηκε πρόσφατα σε νέα βάση (Vika & Theodoropoulou 2012). Κλείνοντας, είναι αντιληπτό πως με αφετηρία τον αρχαιολογικό προβληματισμό, η άμεση μελέτη της διατροφής με την ανάλυση των σταθερών ισοτόπων μπορεί να ρίξει φως σε θέματα οργάνωσης, οικιακής οικονομίας ή διαχείρισης των φυσικών πόρων, ιδιαίτερα όταν χρησιμοποιείται σε συνδυασμό με άλλες μεθόδους. ΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΙΣΟΤΟΠΩΝ ΣΤΟ ΔΙΣΠΗ- ΛΙΟ: ΟΣΤΑ ΨΑΡΙΩΝ ΚΑΙ ΔΙΑΤΡΟΦΗ Στο πλαίσιο μιας μεγάλης έρευνας για την ακριβέστερη μελέτη της κατανάλωσης ψαριών στην αρχαιότητα (Vika & Theodoropoulou 2012), κάναμε δειγματοληψία και από το ιχθυολογικό υλικού του οικισμού του Δισπηλιού (Theodoropoulou 2008). Το Δισπηλιό επιλέχτηκε καθώς καταδεικνύει τον σημαντικό ρόλο του ψαρέματος στις προϊστορικές κοινωνίες. Η μεγάλη ευτροφική λίμνη περιβάλλεται από καλλιεργήσιμες εκτάσεις και από την πυκνή ορεινή βλάστηση του Βιτσίου. Η οικονομία στον νεολιθικό οικισμό βασιζόταν στην κτηνοτροφία και το ψάρεμα, ενώ το κυνήγι έπαιζε δευτερεύοντα ρόλο (Phoca-Cosmetatou 2008, Θεοδωροπούλου 2008). Τα οστά των ψαριών αποτελούν το 59% του ταυτοποιημένου οστεολογικού υλικού (NISP), αλλά το ψάρεμα πιστοποιείται και από τον υλικό πολιτισμό, καθώς στο Δισπηλιό βρέθηκαν τα περισσότερα αγκίστρια σε θέση του προϊστορικού Αιγαίου (Theodoropoulou & Stratouli 2009). Για τις ανάγκες των μετρήσεων, πήραμε είκοσι δείγματα από οστά ψαριών από τη λίμνη. Στα περισσότερα, οι ταφονομικές συνθήκες οδήγησαν στην
Παλαιοδιατροφή 45 ελλιπή διατήρηση της οργανικής ουσίας. Η παλαιότητα άλλα και το υγρό περιβάλλον οδηγούν συχνά σε παρόμοια αποτελέσματα, απογοητευτικά για την έρευνα. Το αποτέλεσμα στο Δισπηλιό ήταν η επιτυχία σε πέντε από τα είκοσι δείγματα (25%). Το ποσοστό αυτό είναι βέβαια μικρό, αλλά αφενός ανοίγει ένα νέο δρόμο στην έρευνα για τη μελέτη της επιρροής των ιδιαίτερων ταφονομικών συνθηκών της λίμνης στη διατήρηση, αφετέρου, και δεδομένης της σημασίας της θέσης για την αιγαιακή και ευρωπαϊκή προϊστορία, παραμένει για μας ένα κέρδος. Στο Δισπηλιό όλα τα δείγματα προέρχονταν βέβαια από ψάρια του γλυκού νερού. Οι τιμές τους κυμαίνονται για τον δ 13 C ανάμεσα στο -19,8 και -11,9, και για το δ 15 Ν ανάμεσα στο 4,9 και 9,5. Το εύρος των τιμών αντανακλά τη βιοποικιλότητα της ευτροφικής λίμνης. Τα αποτελέσματα είναι ιδιαίτερα σημαντικά μέσα στο πλαίσιο της ευρύτερης μελέτης όπου εντάσσονται. Ένα από τα συμπεράσματα της μελέτης είναι ότι οι τιμές των ισοτόπων των ψαριών δεν διαφέρουν δραματικά ανάλογα με το περιβάλλον (γλυκό ή αλμυρό νερό κ.λπ.). Η παρατήρηση αυτή είναι πολύ σημαντική και αλλάζει τα δεδομένα της έρευνας της διατροφής στην ελληνική αρχαιολογία. Επιπλέον, φαίνεται πως σε μεικτές δίαιτες, όταν δηλαδή καταναλώνεται και κρέας και ψάρι συστηματικά, τότε το ποσοστό της κατανάλωσης ψαριών είναι μεγαλύτερο από αυτό που θεωρούσαμε ως τώρα. Το κυριότερο συμπέρασμα της έρευνάς μας είναι ότι για κάθε ολοκληρωμένη μελέτη πρέπει να γίνονται όσο το δυνατόν περισσότερες αναλύσεις από το υλικό της ίδιας θέσης. Αποδεικνύεται πως οι παραλληλισμοί μεταξύ θέσεων σε ό,τι αφορά ισοτοπικές μετρήσεις δίνουν λανθασμένη εικόνα για τη διατροφή και την οικονομία στους οικισμούς. ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον καθηγητή κ. Χουρμουζιάδη, τη δρα κ. Σωφρονίδου και τους συνεργάτες της ανασκαφής Δισπηλιού για την υποστήριξη. Ευχαριστώ θερμά τη δρα κ. Τατιάνα Θεοδωροπούλου για τη συνεργασία.
46 ΕΥΦΡΟΣΥΝΗ ΒΗΚΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ambrose, S. H. 1990 Preparation and characterization of bone and tooth collagen for isotopic analysis. Journal of Archaeological Science 17: 431-51. Babraj J., D. J. Cuthbertson, P. Rickhuss, W. Meier-Augenstein, K. Smith, J. Bohe, R. R. Wolfe, J. N. A. Gibson, C. Adams & M. J. Rennie 2002 Sequential extracts of human bone show differing collagen synthetic rates. Biochemical Society Transactions 30: 61-5. Barthes, R. 1979 Towards a psychosociology of contemporary food consumption. In Food and Drink in History. Selections from the Annales: Economies, Sociétés, Civilisations (ed. R. Forster & O. Ranum): 166-73. Baltimore & London: John Hopkins University Press. Bilezikian, J. P., L. G. Raisz & G. A. Rodan 2002 Principles of Bone Biology. London: Academic Press. Bocherens, H. & D. Drucker 2003 Trophic level isotopic enrichment of carbon and nitrogen in bone collagen: Case studies from recent and ancient terrestrial ecosystems. International Journal of Osteoarchaeology 13: 46-53. Bogaard, A., T. H. E. Heaton, P. Poulton & I. Merbach 2007 The impact of manuring on nitrogen isotope ratios in cereals: Archaeological implications for reconstruction of diet and crop management practices. Journal of Archaeological Science 34: 335-43. Bourbou, C. & M. P. Richards 2007 The Middle Byzantine menu: Paleodietary information from isotopic analysis from humans and fauna from Castella, Crete. International Journal of Osteoarchaeology 17: 63-72. Bourdieu, P. 1992 Distinction: A Social Critique of the Judgment of Taste. London: Routledge. Brown, T. A., D. E. Nelson, J. S. Vogel & J. R. Southon 1988 Improved collagen extraction by modified Longin method. Radiocarbon 2: 171-7. Chisholm, B. S., D. E. Nelson & H. P. Schwarz 1982 Stable carbon isotope ratios as a measure of marine versus terrestrial protein in ancient diets. Science 216: 1131-2. Collins, M. J., M. S. Riley, A. M. Child & G. Turner-Walker 1995 A basic mathematical simulation of the chemical degradation of ancient collagen. Journal of Archaeological Sciences 22: 175-83. Danforth, M. E. 1999 Nutrition and politics in prehistory. Annual Review of Anthropology 28: 1-25. De Niro, M. 1985 Postmortem preservation and alteration of in vivo bone collagen isotope ratios in relation to paleodietary reconstruction. Nature 317: 806-9. 1988 Stable isotopy and archaeology. American Scientist 75: 182-91. Fuller, B. T., J. L. Fuller, N. E. Sage, D. A. Harris, T. C. O Connell & R. E. M. Hedges 2004 Nitrogen balance and d15n: Why you re not what you eat during pregnancy. Rapid Communications in Mass Spectrometry 18: 2889-96. 2005 Nitrogen balance and d15n: Why you re not what you eat during nutritional stress. Rapid Communications in Mass Spectrometry 19: 2497-506. Hedges R. E. M. & A. R. Millard 1995 Measurements and relationships of diagenetic alteration of bone from three archaeological sites. Journal of Archaeological Science 22: 201-9. Hedges R. E. M. & M. P. Richards 1999 Grave Circle A. In Minoans and Mycenaeans: Flavours of their Time (ed. Y. Tzedakis & H. Martlew): 223-4. Athens: Kapon Editions. Ingvarsoon-Sundström A., M. P. Richards & S. Voutsaki 2009 Stable isotope analysis of the middle Helladic population from two cemeteries at Asine: Barbouna and the east cemetery. Mediterranean Archaeology and Archaeometry 9: 1-14. Katzenberg, M. A. & N. C. Lovell
Παλαιοδιατροφή 47 1999 Stable isotope variation in pathological bone. International Journal of Osteoarchaeology 9: 316-24. Mariotti, A., J. C. Germon & A. LeClerc 1982 Nitrogen isotope fractionation associated to the NO2-N2O step of denitrification in soils. Canadian Journal of Soil Science 62: 227-41. Nielsen-Marsh, C. M & R. E. M. Hedges 2000 Patterns of diagenesis in bone I: The effects of site environments. Journal of Archaeological Science 27: 1139-50. Papathanasiou, A. 2003 Stable isotope analysis in Neolithic Greece and possible implications on human health. International Journal of Osteoarchaeology 13: 314-24. Petroutsa, E. & S. Manolis 2010 Reconstructing Late Bronze Age diet in mainland Greece using stable isotope analysis. Journal of Archaeological Science 37: 614-20. Phoca-Cosmetatou N. 2008 The terrestrial economy of a lake settlement: A preliminary report on the faunal assemblage from the first place of occupation of Dispilio (Kastoria, Greece). Ανάσκαμμα 2: 47-68. Richards, M. P. & E. Vika 2008 Stable isotope results from new sites in the Peloponnese: Sykia, Kalamaki, and Spaliareka. In Archaeology Meets Science: Biomolecular and Site Investigations in Bronze Age Greece (ed. H. Martlew, Y. Tzedakis & M. Jones): 231-235. Oxford: Oxbow Books. Schwarcz, H. P., T. L. Dupras & S. I. Fairgrieve 1999 15N enrichment in the Sahara: In search of a global relationship. Journal of Archaeological Science 26: 629-36. Sponheimer, M., T. Robinson, L. Ayliffe, B. Roeder, J. Hammer, B. Passey, A. West, T. Cerling, D. Dearing & J. Ehleringer 2003 Nitrogen isotopes in mammalian herbivores: Hair d15n values from a controlled feeding study. International Journal of Osteoarchaeology 13: 80-7. Stewart, R. J. C. 1975 Bone pathology in experimental malnutrition. World Review of Nutritional Dietetics 21: 1-74. Theodoropoulou T. & G. Stratouli 2009 Fishbones vs. fishhooks: A comparative study from the Neolithic lakeside settlement of Dispilio, Greece. In Fishes Culture - Environment Through Archaeoichthyology, Ethnography and History (ed. D. Makowiecki et al.): 126-30. Poznan: Stowarzyszenie Archeologii Srodowiskowej SAS (Series Environment and Culture, Vol. 7). Θεοδωροπούλου, Τ. 2008 Ο άνθρωπος και η λίμνη: Ψάρια και ψαρέματα στο προϊστορικό Δισπηλιό. Ανάσκαμμα 2: 25-45. Triantaphyllou, S., M. P. Richards, C. Zerner & S. Voutsaki 2008 Isotopic dietary reconstruction of humans from Middle Bronze Age Lerna, Argolid, Greece. Journal of Archaeological Science 35: 3028-34. Van der Merwe, N. J. 1982 Carbon isotopes, photosynthesis and archaeology. American Scientist 70: 209-15. Van Klinken G. J., M. P. Richards & R. E. M. Hedges 2000 An overview of causes for stable isotopic variations in past European human populations: Environmental, ecophysiological and cultural effects. In Biogeochemical Approaches to Paleodietary Analysis (ed. S. H. Ambrose & M. A. Katzenberg): 39-63. London & New York: Kluwer Academic/Plenum Publishers. Vika. E. υ. έκ. Temporal and spatial variations in diet in prehistoric Thebes: The case of the Bronze Age mass burial. In Stable Isotope Dietary Studies of Prehistoric and Historic Greek Populations (ed. M. Richards & A. Papathanasiou) Occasional Wiener Laboratory Series, American School of Classical Studies at Athens. 2011 Diachronic dietary reconstructions in ancient Thebes: Results from stable isotope analyses. Journal of Archaeological Science 38: 1157-63. Vika, E., V. Aravantinos & M. P. Richards 2009 Aristophanes and stable isotopes: A taste for freshwater fish in Classical Thebes? Antiquity 83: 1076-83.
48 ΕΥΦΡΟΣΥΝΗ ΒΗΚΑ Vika, E. & T. Theodoropoulou 2012 Re-investigating fish consumption in Greek antiquity: Results from δ13c and δ15n stable isotope analysis. Journal of Archaeological Science 39: 1618-27. Paleodiet: Stable isotope analyses in archaeology Efrosyni Vika In recent years, Greece has become one of the better-studied regions in terms of isotope analyses. Stable isotopes are analysed in order for an array of questions to be investigated, with diet, migration, environmental reconstructions and exploitation of resources being the most prominent. The understanding of diet and subsistence strategies is especially useful in investigating the links between humans and their environment. Traditionally, the effort to reconstruct diet for periods prior to historical records relied primarily on indirect approaches, as archaeobotanical and archaeozoological studies. The principle in measuring isotopes is that organisms incorporate necessary elements from their diet, thus the values of these elements correlated with the values in the sources can put together the picture of ancient ecosystems. The material that is most commonly used in isotopic studies is collagen extracted from bone. The quantity and quality of the extracted protein depends on the burial environment, but also on post-excavation treatment and storage of the bones. Collagen is temperature-sensitive and also affected by fluctuations in temperature and water levels. The important role of fish in later prehistoric economies is evidenced in both coastal and inland sites. The Neolithic lakeside settlement of Dispilio was built on a swamp at the edge of a well-vegetated, eutrophic lake (625 m altitude; 9,5 m actual lake depth), surrounded by the dense woodlands of neighbouring mount Vitsi. The economy of the Neolithic village relied equally on animal husbandry and fishing, while hunting played a secondary role. Fish bone samples were selected for isotope analysis, as part of a large project to investigate fish consumption in Greek antiquity by directly measuring fish isotopes from several sites. Most samples from Dispilio appear to have been affected by taphonomy and only five of the twenty yielded collagen. The percentage (25%) is small, but further research into the taphonomic conditions of the site will hopefully shed more light into the reasons behind the poor organic preservation. In Dispilio, all of the samples are from freshwater fish. Their δ 13 C ranges from 19.79 to 11.93, while their δ 15 N ranges from 4.91 to 9.53. The relatively wide range should be a reflection of the variability of values exhibited in a eutrophic lake. The results are very important as part of the wider study in which they are incorporated and show that for the Aegean fish isotopes between environments (freshwater vs seawater) are not as distinct as for other areas. This, in turn, demonstrates the need for a reinvestigation of the amount of fish in ancient Greek diets, especially for populations that were consuming mixed protein sources.