Η ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙ ΕΥΣΗ ΚΑΙ Η ΕΥΑΙΣΘΗΤΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΙΑΤΗΡΗΣΗ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΥ ΤΟΠΙΟΥ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΟΣΜΑΝΛΙ Π. Κασάπη 1 και Ι. Ισπικούδης 2 1 Ν. Πλάγια Χαλκιδικής, 632 00 Χαλκιδική,E-mail:paulina_kas@yahoo.gr 2 Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης, Σχολή ασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος, Εργαστήριο Λιβαδικής Οικολογίας (286), 541 24, Θεσσαλονίκη ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η απόκτηση της γνώσης για τη σχέση του τοπίου µε την παράδοση και τα τοπικά έθιµα σε µια περιοχή, συµβάλλει στη διατήρηση ευαίσθητων τοπίων που απειλούνται άµεσα µε υποβάθµιση ή και εξαφάνιση. Η αναγνώριση, απογραφή και αξιολόγηση των πολιτισµικών τοπίων συµβάλλουν στην ανάδειξη της πολιτισµικής κληρονοµιάς, προσφέρουν σηµαντικές πληροφορίες για την αξιοποίηση και τη µελλοντική διαχείριση των φυσικών και των πολιτισµικών πόρων µιας περιοχής, στην ενίσχυση της τοπικής ανάπτυξης, καθώς και στην περιβαλλοντική εκπαίδευση και την ευαισθητοποίηση του κοινού. Σκοπός της παρούσας εργασίας ήταν η ανάλυση, η ερµηνεία και η αξιολόγηση του τοπίου στον οικισµό Οσµανλί, ο οποίος ανήκε στα Χασικοχώρια ή Χάσια του Νοµού Χαλκιδικής κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας και υπαγόταν στο ταµείο του αυτοκρατορικού οίκου. Λέξεις κλειδιά: Αξιολόγηση τοπίου, ποικιλοµορφία, φυσικό περιβάλλον, ποιότητα ζωής. THE ENVIRONMENTAL EDUCATION AND THE PUBLIC AWARENESS THROUGH MAINTENANCE OF CULTURAL LANDSCAPE: THE CASE OF OSMANLIS P. Kasapi 1 and Ι. Ispikoudis 2 1 N. Plagia Halkidikis, 632 00 Halkidiki, E-mail:paulina_kas@yahoo.gr 2 Aristotle University of Thessaloniki, Faculty of Forestry and Natural Environment, Laboratory of Rangeland Ecology (286), 541 24, Thessaloniki ABSTRACT The acquisition of knowledge for the relation of landscape with the tradition and the local customs in a region, contributes in the maintenance of sensitive landscapes that are threatened immediately with degradation or even disappearance. The recognition, inventory and evaluation of cultural landscapes contribute in the appointment of cultural heritage, offer important information on the exploitation and the future management of the natural and cultural resources of a region, in the aid of local development, as well as in the environmental education and the sensitization of public. The aim of this study was the analysis, the interpretation and the evaluation of the landscape of the settlement Osmanli, which belonged in Chasikochoria or Chasia of Prefecture of Chalkidiki at the period of Ottoman domination and been governed in the fund of imperial house. Keywords: Landscape evaluation, diversity, natural environment, quality of life
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το τοπίο είναι ένα ενιαίο και µοναδικό σύνολο, το οποίο περιλαµβάνει φυσικά, γεωµορφολογικά, βιολογικά και πολιτιστικά χαρακτηριστικά, άρρηκτα συνδεδεµένα µεταξύ τους. Σαφείς και αρµονικοί συσχετισµοί µεταξύ του φυσικού περιβάλλοντος και της τοπικής πολιτισµικής προσαρµογής, έχουν ως αποτέλεσµα το σχηµατισµό τυπικών διαρθρώσεων οικισµών, οδικού δικτύου, χρήσεων γης και επιφανειακών δοµών που χαρακτηρίζουν τα παραδοσιακά-πολιτισµικά τοπία (Antrop 1997). Τις τελευταίες δεκαετίες, τα πολιτισµικά τοπία της χώρας, κυρίως λόγω των κοινωνικοοικονοµικών αλλαγών που συντελούνται, υπόκεινται σε σηµαντικές µεταβολές ως προς τη µορφή και τη δοµή τους, τείνοντας να χάσουν την ποικιλοµορφία τους (Bankov 1998, Χουβαρδάς 2007, Chouvardas et al. 2009). Η αναγνώριση των χρήσεων γης, η απογραφή, η ερµηνεία και η αξιολόγηση του πολιτισµικού τοπίου καθορίζουν τη διαχείριση των φυσικών και πολιτισµικών πόρων και µέσω των προγραµµάτων ευαισθητοποίησης-ενηµέρωσης και εκπαίδευσης του κοινού διασφαλίζουν τη διατήρηση των πολιτισµικών τοπίων και την εξασφάλιση της ποιότητας ζωής των κατοίκων. Η περιβαλλοντική εκπαίδευση, όπως και ο οικοτουρισµός είναι ήπιες µορφές τουρισµού και αποτελούν υποκατηγορίες του αειφορικού τουρισµού. Ο αειφορικός τουρισµός, όπως ορίζεται από τον Ceballos-Lascurain (1996), είναι «ο τουρισµός που αναπτύσσεται και διαχειρίζεται κατά τέτοιο τρόπο ώστε οι τουριστικές δραστηριότητες, οι οποίες κατά κάποιο τρόπο εστιάζονται σε κληρονοµικές πηγές (είτε φυσικές, είτε πολιτισµικές), να συνεχίζονται έπ αόριστο». Η εφαρµογή και η ανάπτυξη του οικοτουρισµού στα πολιτισµικά τοπία προάγει την περιβαλλοντική εκπαίδευση, την ευαισθητοποίηση των επισκεπτών και τη διαχείριση του περιβάλλοντος µε βιώσιµο τρόπο. Η δυσκολία αναπλήρωσης της απώλειας των πολιτισµικών τοπίων, τονίζει την αναγκαιότητα της αναγνώρισης, της καταγραφής και της αξιολόγησης τους. Σκοποί της εργασίας αυτής είναι η ανάλυση, η ερµηνεία, η αξιολόγηση και η αναγνώριση του πολιτισµικού τοπίου Οσµανλί µε στόχο την περιβαλλοντική εκπαίδευση και την ευαισθητοποίηση του κοινού. 2. ΜΕΘΟ ΟΛΟΓΙΑ Το Οσµανλί βρίσκεται στο Νοµό Χαλκιδικής στην Κεντρική Μακεδονία. Ως περιοχή έρευνας θεωρήθηκαν τα Χασικοχώρια, µε κύριο άξονα τον οικισµό Οσµανλί, ο οποίος βρίσκεται στην περιοχή του ήµου Νέας Προποντίδας του Νοµού Χαλκιδικής, ανήκει στο δηµοτικό διαµέρισµα Νέας Τενέδου και απαντάται σε υψόµετρο 266 m. Το Οσµανλί οφείλει το όνοµα του στους Οθωµανούς κατοίκους (Osmanli=Οθωµανός-Οθωµανικός) που εγκαταστάθηκαν και δραστηριοποιήθηκαν στην περιοχή µέχρι την έλευση των προσφύγων-χριστιανών, οι οποίοι συνέχισαν τη διατήρηση των χρήσεων γης, διαµορφώνοντας κατά την επιβίωση τους ένα πρότυπο αγροδασολιβαδικό σύστηµα, µε χαρακτηριστικές δραστηριότητες (κτηνοτροφία, γεωργία). Η περιοχή έρευνας δοµείται από µεσοζωικούς ασβεστόλιθους και γρανίτεςγρανοδιορίτες που καλύπτονται από Νεογενείς και Τεταρτογενείς αποθέσεις σηµαντικού πάχους. Το κλίµα είναι ύφυγρο µε ήπιο χειµώνα (Γιαννετάκη και συν. 2006). Η βλάστηση ανήκει στις υποζώνες Olea Ceratonion και Quercion ilicis. Τα κυρίαρχα είδη και τα είδη που καλλιεργούνται στην περιοχή έρευνας είναι: Broussonetia papyrifera, Morus alba, Celtis australis, Pyrus amygdaliformis, Ficus carica, Olea europea και Quercus coccifera. Για την αναγνώριση, ανάλυση και αξιολόγηση του τοπίου της περιοχής έρευνας και για την ερµηνεία συµβάντων και διεργασιών του παρελθόντος, ερευνήθηκαν πληροφορίες και δεδοµένα (Rackham 1986, Ισπικουδης και Σιόλιου 2004) όπως: Αρχαιολογία του τοπίου, δηλαδή µελέτη στοιχείων ορατών στην επιφάνεια της γης (ίχνη καλλιεργειών ή άλλων
δραστηριοτήτων, πεζούλες, µύλοι, δριστέλες-νεροτριβές κλπ.). Βλάστηση, είδη φυτών και εµφάνιση δέντρων: σύνθεση, ετήσιοι δακτύλιοι, τρόπος ανάπτυξης, τρόπος χειρισµού τους. Ετυµολογία τοπωνυµίων. Γραπτά αρχεία, χάρτες κ.λπ. Συνεντεύξεις και προφορικές µαρτυρίες γεροντότερων που έδωσαν χρήσιµες πληροφορίες για τη διαχείριση του περιβάλλοντος. Μελετήθηκαν τα στοιχεία που είναι ορατά στην επιφάνεια της γης (ίχνη καλλιεργειών και άλλων δραστηριοτήτων), ερµηνεύθηκαν οι ετυµολογίες των τοπωνυµίων που έδωσαν πολύτιµες πληροφορίες για την ερµηνεία διεργασιών του παρελθόντος. Για την οπτική ανάλυση και αξιολόγηση του τοπίου χρησιµοποιήθηκαν τοπογραφικοί χάρτες της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού (Γ.Υ.Σ), κλίµακας 1:50000. Αρχικά αξιολογήθηκε τόσο η ποιότητα του τοπίου των Χασικοχωρίων ως σύνολο, όσο και η µονάδα του τοπίου του Οσµανλί, από άποψη οικολογικής λειτουργίας, αισθητικής αξίας και προσφοράς τους για αναψυχή. Η αξιολόγηση αυτή έγινε µε τη βαθµολόγηση της µονάδας τοπίου και του συνόλου του τοπίου µε τη χρήση δυο οµάδων κριτηρίων (Ισπικούδης και συν. 2003). 3. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΚΑΙ ΣΥΖΗΤΗΣΗ Στην ιστορία της Χαλκιδικής καταγράφονται πολλές επιδροµές πειρατών στα παράλια της έως και τον 19 ο αιώνα. Οι πειρατές, Μουσουλµάνοι και Χριστιανοί, δεν επιτίθονταν µόνο στα πλοία, αλλά αποβίβαζαν άνδρες στα παράλια, οι οποίοι άρπαζαν εµπορεύµατα, σοδειές και ζώα. Αποτέλεσµα της πειρατείας ήταν να πληγεί η ναυτιλία, το εµπόριο, αλλά και οι παράκτιοι πληθυσµοί. Έτσι, επηρεάστηκε η δοµή, η µορφή, η θέση και η πυκνότητα του δικτύου των οικισµών, µε αντίκτυπο στην οργάνωση τους σε µέρη που ήταν δυσδιάκριτα από τους πειρατές. Σε παρόµοια θέση βρίσκεται και η περιοχή έρευνας που είναι δυσδιάκριτη από τη θάλασσα, αλλά ταυτόχρονα ελέγχει το Θερµαϊκό και τον κόλπο της Κασσάνδρας. Επίσης προτιµήθηκαν οι ορεινές περιοχές έναντι των παραλίων, διότι υπήρχαν ελώδεις εκτάσεις (ελονοσία) και µετόχια των ιερών µονών του Αγίου όρους που περιόριζαν τις ελεύθερες καλλιεργήσιµες εκτάσεις. Στο τέλος του 19 ου αιώνα, η οργάνωση της αγροτικής κοινωνίας είναι τέτοια, ώστε να ανταποκρίνεται στις δυσκολίες που παρουσιάζει ο τόπος λόγω κυρίως της γεωµορφολογίας του και του ελλιπούς δικτύου µεταφορών. Ο πληθυσµός περιελάµβανε Χριστιανούς και Μουσουλµάνους και ήταν κατανεµηµένος σε οικισµούς, µετόχια και µαχαλάδες. (Πίνακας 1). Πίνακας 1: Μουσουλµανικός (1912) και προσφυγικός πληθυσµός (1928) στην περιοχή των Χασικοχωρίων Χωριά Νοµού Χαλκιδικής Παλαιό όνοµα Νέο όνοµα Μουσουλµάνοι Χριστιανοί (πρόσφυγες) Osmanli Νερόµυλος -(δεν υπάρχει σαφής 250 αριθµός) Barakli Νέα Κερασιά - 100 Tilkili Πετράλωνα 102 188 Davoudli Ελαιοχώρια 85 114 Doborlou Ελαιοχώρια 169 103 Akbounar Μικρός Βάβδος 6 - Bajalan Μικράλωνα 175 108 Avanli Πρινοχώρι 51 - Roum Sirt Αγ. Παντελεήµων 47 - Karkara Σήµαντρα 16 933
Το Οσµανλί ανήκε σε µια οµάδα χωριών της Χαλκιδικής, τα Χασικοχώρια ή Χάσια, τα 15 ελευθεροχώρια που σύµφωνα µε το Γάλλο περιηγητή P. Belon υπάγονταν απευθείας στο χαζνεϊ χασέ, το ταµείο του αυτοκρατορικού οίκου και βρισκόταν Ν της περιοχής των Μαδεµοχωρίων, δηλαδή τα Χασικοχώρια περιελάµβαναν όλα τα «ήµερα βουνά», όπως ονόµαζαν τα καλλιεργήσιµα υψώµατα και την περιοχή που εκτείνεται ως τον Τορωναίο και ως το Θερµαϊκό κόλπο (Κασάπη 2007), (Εικόνα 1). Εικόνα1. Χάρτης µε τις οµάδες χωριών. Κατά τις επιτόπιες παρατηρήσεις στο Οσµανλί, εντοπίστηκαν καλλιέργειες και πεζούλες και βρέθηκαν ερείπια, αλλά και ακέραιο κοµµάτι του οικισµού σε πολύ καλή κατάσταση που µαρτυρεί την τεχνοτροπία και τη διαρρύθµιση των οικηµάτων. Τα οικήµατα που απαντώνται στον οικισµό είναι µονώροφα, µε παράθυρα και πόρτες που έχουν σχήµα καµάρας (Βυζαντινή-Οθωµανική αρχιτεκτονική). Επίσης ο διαχωρισµός των τοίχων γινόταν µε την κατασκευή του τσατµά, ο οποίος κατασκευαζόταν από λάσπη και καλάµια, εξαιτίας προφανώς της ύπαρξης ρεµάτων, της περιορισµένης ξυλείας και της δύσκολης µεταφοράς των ξύλων από άλλες περιοχές, καθώς και της οικονοµικής δυσπραγίας. Η κατασκευή της στέγης γινόταν από αγριδιές (στήριζαν τη σκεπή), καλάµι (καρφωνόταν πάνω σε λεπτά ξύλα, τις µαχές που ξεκινούσαν από το κορφάρι της σκεπής) και κεραµίδι τούρκικου τύπου. Η πρόσοψη των σπιτιών ήταν συνήθως ανοικτή, µ ένα χαγιάτι και τα σπίτια σχηµάτιζαν σειρές. Κάθε σπίτι είχε την αυλή του που φράζονταν συνήθως µε τοίχο ψηλό (περίγυρος) και πόρτα µεγάλη δίφυλλη ξύλινη µε µάνταλο (περάτι). Η αυλή χρησιµοποιούνταν για ασχολίες από τους κατοίκους του Οσµανλί (Μουσουλµάνοι), όπου υπήρχε και ο φούρνος για το ψήσιµο του ψωµιού. Επιπλέον η µορφή της διαχείρισης των δέντρων (πρίνου, µελικοκιάς, ψευδοµουριάς και µουριάς) σε αυτή των κουριζόµενων πιστοποιεί ότι πρόκειται για έναν γεωργοκτηνοτροφικό οικισµό. Σύµφωνα µε τα στοιχεία απογραφής κατά το έτος 1928 (ανταλλαγή προσφύγων- µουσουλµάνων), ο οικισµός Οσµανλί που εντάχθηκε στο δηµοτικό διαµέρισµα Νέας
Τενέδου, µετονοµαζόµενος σε Νερόµυλο αριθµεί 70 οικογένειες. Στις καταγραφές της στατιστικής υπηρεσίας από το έτος 1940 και µετά, δεν αναφέρεται η περιοχή έρευνας. Σύµφωνα όµως µε προφορικές µαρτυρίες στον οικισµό διέµεναν κατά χρονικά διαστήµατα εξαιτίας της κτηνοτροφίας (διαχείµαζαν τα κοπάδια) κάτοικοι του χωριού Βάβδου Χαλκιδικής, γι αυτό και σε αντίθεση µε άλλους οικισµούς που κατέρρευσαν (ερηµώθηκαν) αυτός συντηρήθηκε και αρκετά από τα οικήµατα βρίσκονται σε αρκετά καλή κατάσταση ώστε να µπορούµε να αντλήσουµε πληροφορίες για τη διαχείριση και την ανάπτυξη του τοπίου. Η βαθµολογία της αξιολόγησης και τα αποτελέσµατα της οπτικής ανάλυσης ουσιαστικά αποτελούν τις προτάσεις του σχεδιασµού παρέµβασης και βελτίωσης του τοπίου. Το τοπίο των Χασικοχωρίων ως σύνολο και το Οσµανλί ως µονάδα τοπίου αξιολογήθηκαν µε βάση τα κριτήρια αξιολόγησης (Ισπικούδης και συν. 2003). Το τοπίο των Χασικοχωρίων σαν σύνολο αξιολογήθηκε και προέκυψε ο βαθµός 110, ο οποίος είναι υψηλός και αντιστοιχεί, όπως φαίνεται στον πίνακα 2, µε την κατηγορία -Μ ( ιατήρηση-μερική ιατήρηση) των ΟΠΣ (Οπτικοί Ποιοτικοί Στόχοι), που σηµαίνει ότι το τοπίο είναι µεγάλης αξίας. Πίνακας 2. Αξιολόγηση για το Συνολικό Τοπίο ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΒΑΘΜΟΙ ΑΞΙΑ ΟΠΣ Α 180-136 ΠΟΛΥ ΣΗΜΑΝΤΙΚΗ Π- Β 135-91 ΜΕΓΑΛΗ -Μ Γ 90-46 ΜΕΤΡΙΑ Μ -Τ 45-0 ΜΙΚΡΗ Τ-ΜΤ Το Οσµανλί ως µονάδα τοπίου αξιολογήθηκε µε 61 βαθµούς, ο οποίος είναι υψηλός και αντιστοιχεί, όπως φαίνεται και στον πίνακα 3, µε την κατηγορία -Μ των ΟΠΣ, που σηµαίνει ότι το τοπίο είναι µεγάλης αξίας. Πίνακας 3. Αξιολόγηση για τις Μονάδες Τοπίου ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΒΑΘΜΟΙ ΑΞΙΑ ΟΠΣ Α 80-66 ΠΟΛΥ ΣΗΜΑΝΤΙΚΗ Π- Β 65-51 ΜΕΓΑΛΗ -Μ Γ 50-36 ΜΕΤΡΙΑ Μ -Τ 35-20 ΜΙΚΡΗ Τ-ΜΤ Σύµφωνα µε τους παραπάνω πίνακες ο οικισµός Οσµανλί και το συνολικό τοπίο πρέπει να διατηρηθούν ως έχουν και να επιτρέπονται µόνο ελαφρές επεµβάσεις και διαχειριστικές δραστηριότητες που δεν πρέπει να είναι οπτικά εµφανείς. Η περιοχή του οικισµού Οσµανλί που είναι χαρακτηριστικό πολιτισµικό τοπίο που απέχει µικρή απόσταση από το πολεοδοµικό συγκρότηµα της Θεσσαλονίκης, έχει κυρίως δυο ευρύτερες λειτουργίες να επιτελέσει: την περιβαλλοντική και την κοινωνική. Στην περιβαλλοντική εµπεριέχονται η διατήρηση και προστασία του τοπίου και του περιβάλλοντος και στην κοινωνική η παροχή ευκαιριών αναψυχής. Μέρος της πολιτισµικής κληρονοµιάς στην περιοχή µελέτης, µε τη µορφή της διατήρησης και συνέχισης των παραδοσιακών µεθόδων διαχείρισης της γης έχει χαθεί. Το γεγονός αυτό εκδηλώνεται από την εγκατάλειψη της παραδοσιακής κτηνοτροφίας, την παρουσία ιχνών από πεζούλες, νερόµυλο, αιωνόβιων δέντρων και παραδοσιακές καλλιέργειες. Το πολιτισµικό τοπίο διασώζεται στο κύριο τµήµα που λάµβανε χώρα κατά το παρελθόν ο οικισµός Οσµανλί, εξαιτίας της βόσκησης και της διαχείµασης κοπαδιών, που ανήκουν σε κτηνοτρόφους του Βάβδου Χαλκιδικής. Τα προγράµµατα ερµηνείας του περιβάλλοντος θα ωφελήσουν πρωτίστως το πολιτισµικό τοπίο του Οσµανλί. Οι επισκέπτες θα κατανοήσουν και θα εκτιµήσουν τα στοιχεία της φυσικής και πολιτισµικής κληρονοµιάς και των λοιπών
ιδιαιτεροτήτων της περιοχής. Παράλληλα, τα προγράµµατα ερµηνείας θα δηµιουργήσουν το αναγκαίο υπόβαθρο αντίληψης, εκτίµησης, κατανόησης, υποστήριξης και συνδροµής των διαφόρων διαχειριστικών πρωτοβουλιών και υλοποίησης των επιδιωκόµενων στόχων που αφορούν την περιοχή. Από την ερµηνεία του περιβάλλοντος θα ωφελείται και ο επισκέπτηςχρήστης του πολιτισµικού τοπίου του Οσµανλί. Η ωφέλεια συνίσταται στο ότι µέσα από την περιβαλλοντική ενηµέρωση για θέµατα οικολογικά, ιστορικά, πολιτισµικά και κυρίως θεµάτων σχετικών µε τη λειτουργία, την εξέλιξη των οικοσυστηµάτων, τη θέση του ανθρώπου στο οικοσύστηµα και το ρόλο του ως σηµαντικού οικολογικού παράγοντα αποκτά τη γνωστική υποδοµή, η οποία τον βοηθά στην καλύτερη διερεύνηση, εκτίµηση και αντιπαράθεσή του µε τα περιβαλλοντικά προβλήµατα, στην πρόβλεψη των δυσµενών συνεπειών ενεργειών και δράσεων και στην ορθή αξιολόγηση προτάσεων και λύσεων. Μέσα από την ανάπτυξη ικανοτήτων παρατήρησης, καταγραφής, ταξινόµησης της ζωής στη φύση, καθώς και δεξιοτήτων διερεύνησης και δράσης γύρω από περιβαλλοντικά θέµατα καλλιεργείται ο ψυχοκινητικός και συναισθηµατικός τοµέας και δηµιουργούνται αξίες, στάσεις και συµπεριφορές φιλικές προς το περιβάλλον. Τέλος καλλιεργούνται τα αισθητικά κριτήρια του επισκέπτη µέσα από τα παραδείγµατα-µαθήµατα που δίνει η αρµονία της φύσης, αλλά και το ιδιαίτερο κάλλος του τοπικού περιβάλλοντος, ενώ η συµµετοχή σε οµάδες ενισχύει την κοινωνικοποίηση του ατόµου. Στα πλαίσια που τέθηκαν ανωτέρω, οι στόχοι της διαχείρισης επικεντρώνονται στη βελτίωση των παρεχοµένων υπηρεσιών αναψυχής και στην περιβαλλοντική ενηµέρωση, εκπαίδευση και ευαισθητοποίηση του κοινού, µέσα από ένα κατάλληλα διαρθρωµένο σύστηµα ερµηνείας του περιβάλλοντος. Πρώτος στόχος: Ο σχεδιασµός, στα πλαίσια προστασίας του τοπίου, καλείται να ανταποκριθεί κατά το δυνατόν στις προσδοκίες των επισκεπτών, µέσα από µια κατάλληλα χωροταξική κατανοµή ευκολιών και δραστηριοτήτων, προσαρµοσµένων στο φυσικό περιβάλλον του τοπίου µε σκοπό την απόκτηση της µέγιστης δυνατής εµπειρίας από τους επισκέπτες. Στα πλαίσια αυτά θα αξιοποιηθούν και θα βελτιωθούν οι υπάρχουσες εγκαταστάσεις και θα δηµιουργηθούν σε περιορισµένο αριθµό νέες. εύτερος στόχος: Η περιβαλλοντική ενηµέρωση, εκπαίδευση και ευασθητοποίηση του κοινού, µέσα από ένα κατάλληλα διαρθρωµένο σύστηµα ερµηνείας του περιβάλλοντος, που θα είναι διαβαθµισµένο κατά οµάδες-στόχους και αντικείµενο, δοσµένο από εξειδικευµένα προς τούτο άτοµα µε τη χρησιµοποίηση των κατάλληλων µέσων και τεχνικών. Το γεγονός ότι αυτό αποσκοπείται να γίνει στο πολιτισµικό τοπίο του Οσµανλί είναι µια άριστη επιλογή, καθότι το τοπίο είναι ένα απέραντο εργαστήριο, όπου µπορούν να διαπραγµατευθούν και ερµηνευτούν πάρα πολλά θέµατα, σε άµεση επαφή ανθρώπου και φυσικού αντικειµένου, να αφυπνιστούν συνειδήσεις και να µεταβληθούν συµπεριφορές. Ειδικότερα το πολιτισµικό τοπίο του Οσµανλί µπορεί να διδάξει και να νουθετήσει µέσα από τον κατάλληλο σχεδιασµό περιβαλλοντικής ενηµέρωσης και συστηµάτων ερµηνείας του περιβάλλοντος. Έτσι, ο εν λόγω στόχος έρχεται να συµπληρώσει τον προηγούµενο, διευρύνοντας τον στόχο της αναψυχής προς την κατεύθυνση της προστασίας, παρέχοντας στους κατοίκους της ευρύτερης περιοχής της Θεσσαλονίκης νέες δυνατότητες δραστηριοτήτων, αλλά και ευκαιρίες ενηµέρωσης, ευαισθητοποίησης και ενεργητικής συµµετοχής στα «δρώµενα» του τοπίου και του περιβάλλοντος γενικότερα. Τρίτος στόχος: Η προβολή του πολιτισµικού τοπίου Οσµανλί. εδοµένου ότι το Οσµανλί, ως χώρος αναψυχής και πεδίο περιβαλλοντικής ενηµέρωσης και ερµηνείας, απευθύνεται και είναι ανοικτό σε όλους τους πολίτες, θα πρέπει µετά την υλοποίηση των έργων και την έναρξη των προγραµµάτων ερµηνείας να γνωστοποιηθεί στο κοινό έτσι ώστε οι πολίτες να είναι ενήµεροι των προσφορών και ευκολιών που παρέχει ο χώρος. Αυτό µπορεί να γίνει µε την έκδοση καλαίσθητου έντυπου υλικού, τη γνωστοποίηση στα σχολεία και διαφόρους οικολογικούς και µη φορείς, την προβολή του Οσµανλί µέσα από ενηµερωτικές εκποµπές του
ραδιοφώνου και της τηλεόρασης, τη συµµετοχή µε φωτογραφικό και άλλο έντυπο υλικό σε τοπικές εκθέσεις κ.ά. Τέταρτος στόχος: Τα αυτόχθονα είδη αγροτικών ζώων ως µέσο διαχείρισης του πολιτισµικού τοπίου. Συνδυάζοντας την πολιτική του τοπίου και των χρήσεων γης µε κατάλληλο σχεδιασµό µπορεί να εφαρµοσθεί εκτατική κτηνοτροφία, βασιζόµενη στα ευέλικτα, µικρόσωµα, ανθεκτικά, αυτάρκη και άριστα προσαρµοσµένα ελληνικά είδη, µε σκοπό την αναβάθµιση των εγκαταλειµµένων λιβαδικών οικοσυστηµάτων µε την αύξηση της βιοποικιλότητας, τη διαχείριση των πολιτισµικών τοπίων, την παραγωγή άριστων προϊόντων (Π.Ο.Π. ή βιολογικών), την ανάπτυξη του αγροτουρισµού κλπ. Οι αυτόχθονες φυλές (βοοειδή της φυλής της Συκιάς Χαλκιδικής) είναι δυνατό να αποτελέσουν µέσο διαχείρισης των πολιτισµικών τοπίων, µέτρο αντίστασης στη γενετική ρύπανση και να προάγουν τη διατήρηση της ζώσας κληρονοµιάς µας (Ισπικούδης και συν. 2006). Προτείνεται η δηµιουργία κτηνοτροφικού πάρκου και περιβαλλοντικού κέντρου, όπου θα είναι δυνατή η επιστηµονική έρευνα και µελέτη, καθώς και η υποδοχή, περιήγηση των επισκεπτών, η συµµετοχή τους στη φροντίδα των ζώων και η παρατήρηση τους στο φυσικό τους περιβάλλον. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Οι Μουσουλµάνοι και έπειτα οι πρόσφυγες διαµόρφωσαν το τοπίο, καλλιεργώντας το, δηµιουργώντας πεζούλες για τις καλλιέργειες τους, αγρολιβαδικά συστήµατα για την κάλυψη των διατροφικών τους αναγκών. Η ευρύτερη περιοχή επωφελείται µέσα από την αποτελεσµατικότερη προστασία του πολιτισµικού τοπίου του Οσµανλί από τους επισκέπτες, ως συνέπεια της περιβαλλοντικής ενηµέρωσης και των προγραµµάτων ερµηνείας του περιβάλλοντος, αλλά και από τον ευρύτερο οικογενειακό και φιλικό κύκλο των επισκεπτών µέσω δευτερογενών επιδράσεων και της ελαχιστοποίησης των κινδύνων πυρκαγιάς. Μέσα από την υλοποίηση του προτεινοµένου σχεδιασµού αναβαθµίζεται το τοπίο και κατ επέκταση και η γύρω περιοχή. Η υλοποίηση προγραµµάτων περιβαλλοντικής ενηµέρωσης και ερµηνείας περιβάλλοντος θα δώσει την ευκαιρία στους µαθητές του πολεοδοµικού συγκροτήµατος αλλά και στους ενήλικες να συµµετάσχουν σ αυτά, αποκοµίζοντας τις ωφέλειες που αναφέρθηκαν προηγουµένως. Η κατανοµή των προτεινόµενων ευκολιών και δραστηριοτήτων αναψυχής, καθώς και η βελτίωση της πρόσβασης στο τοπίο περιµετρικά θα καταστήσει προσιτό το τοπίο σε όλους τους κατοίκους της ευρύτερης περιοχής της Θεσσαλονίκης, παρέχοντας τους έτσι τη δυνατότητα αναψυχής αλλά και συµµετοχής στις υπό ανάπτυξη δραστηριότητες. Η απασχόληση εργατών από τη γύρω περιοχή κατά την εκτέλεση των προτεινόµενων έργων, αλλά και µετέπειτα ως φύλακες, βοηθητικό προσωπικό, κ.λπ. αποτελεί ένα πρόσθετο όφελος. Μέσα από την αναβάθµιση του τοπίου και την προβλεπόµενη αύξηση της ζήτησης θα προκύψουν περαιτέρω οικονοµικά οφέλη για τα διάφορα καταστήµατα της ευρύτερης περιοχής (εστιατόρια, καφετερίες, σουβενίρ, κ.λπ.). Η υλοποίηση του προτεινόµενου σχεδιασµού θα δηµιουργήσει διάφορες ευκαιρίες απασχόλησης και εκπαίδευσης. Η ανάπτυξη και υλοποίηση προγραµµάτων ενηµέρωσης και ερµηνείας θα δώσει τη δυνατότητα στους µαθητές της πρωτοβάθµιας και δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης να επισκεφθούν την περιοχή και να συµµετάσχουν στα προγράµµατα, ερχόµενοι έτσι σε άµεση επαφή µε το αντικείµενο µελέτης. Το πολιτισµικό τοπίο του Οσµανλί µετά την ολοκλήρωσή του θα µπορέσει να λειτουργήσει ως πιλοτικό πολιτισµικό τοπίο για άλλους ήµους και θα είναι άξιο επίδειξης σε ξένους επισκέπτες.
4. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Antrop, M. (1997) The concept of traditional landscapes as a base for landscape evaluation and planning. The exaple of Flanders Region. Landscape Urban Plann. 38, 105-117. 2. Bankov, N. (1998) Dynamics of land cover/use changes in relation to socio-economic conditions in the Psilorites Mountain of Greece. MSc, Mediterranean Agronomic Institute of Chania (M.A.I.Ch.), Chania. 3. Χουβαρδάς,. (2007) Εκτίµηση της διαχρονικής επίδρασης των κτηνοτροφικών συστηµάτων και των χρήσεων γης στα τοπία µε τη χρήση των Γεωγραφικών Συστηµάτων Πληροφοριών (GIS). ιδακτορική ιατριβή. Σχολή ασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος, Α.Π.Θ. 4. Chouvardas, D., Ch. Evangelou, P. Kourakly, I. Ispikoudis and V.P. Papanastasis (2009) Temporal evolution of forest landscapes in relation to socioeconomic changes: the case of Hortiatis watershed in Greece. In the Book: Woodland Cultures in Time and Space: tales from the past, messages for the future. E. Saratsi et al. (eds). Embryo Publications, Athens. Pages 400. 5. Ceballos-Lascurain, H. (1996) Tourism, ecotourism and protected areas. IUCN. Gland, Switzeland and Cambridge, UK. 6. Γιαννετάκη, Γ., Α. Μήτσου, Α. Τζιρίνης, Ι. Καρανίκας, Φ. Καλουδιώτης, Χ, Τσώτσου και Α. Λαζαρίδου, (2006) Γενικό πολεοδοµικό σχέδιο δήµου Τρίγλιας Χαλκιδικής. 7. Rackham, O. (1986) The History of the Countryside: The full fascinating story of Britain s Landscape. J.M. Dent and Sons Itd, Lodon. 8. Ισπικούδης Ι. και Μ. Κ. Σιόλιου (2004) Το πολιτισµικό τοπίο της περιοχής Πορταϊκου- Περτουλίου της Νότιας Πίνδου. Γεωτεχνικά Επιστηµονικά Θέµατα-Σειρά II-Τόµος 15- Τεύχος 1/2004, σελ. 37-45. 9. Ισπικούδης Ι.,. Χουβαρδάς και Π. Κουράκλη (2003) Οπτική ανάλυση και αξιολόγηση του τοπίου της περιοχής του Βενέτικου ποταµου. Σελ. 559-565. Πρακτικά 11 ου Πανελλήνιου ασολογικού Συνεδρίου: ασική Πολιτική, Πρεµνοφυή άση, Προστασία Φυσικού Περιβάλλοντος. Αρχαία ΟΛΥΜΠΊΑ, 3 Οκτωβρίου 2003, έκδοση ΓΕΩΤ.Ε.Ε. Θεσσαλονίκη. 10. Κασάπη Π. (2007) Ανάλυση και αξιολόγηση τοπίου Χαλκιδικής µε σκοπό την ανάπτυξη εναλλακτικών µορφών τουρισµού. Σελ. 50-64. Πτυχιακή Μελέτη. Τµήµα Αρχιτεκτονικής Τοπίου, ράµα. 11. Ισπικούδης Ι. Μ.Κ. Σιόλιου,. Ορφανίδου και Γ. Κατσίδης (2006) Αυτόχθονα είδη ως µέσο διαχείρισης πολιτισµικών τοπίων. Σελ. 193-198. Πρακτικά 4 ου Πανελλήνιου Λιβαδοπονικού Συνεδρίου: Λιβαδοπονία των Πεδινών και Ηµιορεινών Περιοχών: Μοχλός Ανάπτυξης της Υπαίθρου. Βόλος, 10-12 Νοεµβρίου 2004 (Π..Πλατής, Α.Ι. Σφουγγάρης, Θ.Γ. Παπαχρήστου & Α.Ι. ΤσιοντσηςΕπιµ. Έκδοσης). Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίµων & Ελληνική Λιβαδοπονική Εταιρεία. ηµ. Νο 12. Αθήνα.