Η ΣΥΝΘΕΣΗ ΚΑΙ ΤΑ ΣΥΝΘΕΤΑ ΝΟΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΟΗΜΑΤΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ Σχολή Ανθρωπιστικών & Κοινωνικών Επιστημών Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης ΤΙΤΛΟΣ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗΣ ΔΙΑΤΡΙΒΗΣ Η ΣΥΝΘΕΣΗ ΚΑΙ ΤΑ ΣΥΝΘΕΤΑ ΝΟΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΟΗΜΑΤΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΕΙΡΗΝΗ Γ. ΑΝΔΡΙΚΟΠΟΥΛΟΥ ΠΑΤΡΑ ΙΟΥΝΙΟΣ 2015

ii

ΤΙΤΛΟΣ ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗΣ ΔΙΑΤΡΙΒΗΣ Η ΣΥΝΘΕΣΗ ΚΑΙ ΤΑ ΣΥΝΘΕΤΑ ΝΟΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΟΗΜΑΤΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΕΙΡΗΝΗ Γ. ΑΝΔΡΙΚΟΠΟΥΛΟΥ Επόπτρια: Λαμπροπούλου Βενέττα, Καθηγήτρια Ειδικής Αγωγής (Αγωγή Κωφών) Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Πανεπιστήμιο Πατρών, Μέλη Συμβουλευτικής Επιτροπής: Ράλλη Αγγελική, Καθηγήτρια Γλωσσολογίας, Τμήμα Φιλολογίας Πανεπιστήμιο Πατρών, Διακογιώργη Κλεοπάτρα, Επίκουρη Καθηγήτρια Ψυχογλωσσολογίας, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Πανεπιστήμιο Πατρών, Επταμελής Εξεταστική Επιτροπή: συμμετέχουν τα μέλη της Τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής και οι: Κατσίλης Ιωάννης, Καθηγητής Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Πανεπιστήμιο Πατρών, Ξυδόπουλος Γεώργιος, Επίκουρος Καθηγητής, Τμήμα Φιλολογίας, Πανεπιστήμιο Πατρών, Μανουηλίδου Χριστίνα, Επίκουρη Καθηγήτρια Ψυχογλωσσολογίας, Τμήμα Φιλολογίας, Πανεπιστήμιο Πατρών, Φτερνιάτη Άννα, Επίκουρη Καθηγήτρια Διδακτικής Γλωσσικών Μαθημάτων, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Πανεπιστήμιο Πατρών iii

Έσσεται ήμαρ (ΟΜΗΡΟΣ, ΙΛΙΑΔΑ, Δ 164) iv

Ευχαριστίες Οφείλω ένα μεγάλο ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ στους ανθρώπους που με στήριξαν στη διαδρομή αυτής της διατριβής μέχρι να ολοκληρωθεί. Η επόπτρια της διδακτορικής αυτής διατριβής και επιβλέπουσα στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών μου στην Αγωγή Κωφού η καθ. Λαμπροπούλου Βενέττα είναι η καθηγήτρια που πίστεψε σε μένα. Την ευχαριστώ για την ακούραστη επίβλεψη και υποστήριξή της, την ανεξάντλητη υπομονή και διάθεσή της, τη χαρά που μου έδινε όταν μου έδειχνε διεξόδους στα αδιέξοδα της μελέτης μου και φυσικά για την επιστημονική της καθοδήγηση. Ευχαριστώ τα μέλη της συμβουλευτικής επιτροπής την καθηγήτρια Ράλλη Αγγελική και την επίκουρη καθηγήτρια Διακογιώργη Κλεοπάτρα για τις συμβουλές που μου πρόσφεραν απλόχερα, τον χρόνο τους και την πρόθυμη ανταπόκρισή τους σε κάθε αίτημά μου. Κάθε συζήτηση μαζί τους για την εργασία αυτή ξεκινούσε πάντα με μια ζεστή ματιά και λόγια θετικά. Πρέπει επίσης να ευχαριστήσω όλα τα μέλη της Εξεταστικής Επιτροπής, γιατί τα σχόλιά τους και οι επισημάνσεις τους για την παρούσα μελέτη ήταν εύστοχα, ουσιαστικά, πολύ βοηθητικά και ενθαρρυντικά. Σημαντική υπήρξε τόσο η συμβολή των συναδέλφων διερμηνέων κ. Άντζακα Κλήμη και κ. Άντζακα Γεωργίου από το Σωματείο Διερμηνέων Ελληνικής Νοηματικής Γλώσσας στο να μου παρέχουν γλωσσικό υλικό όσο και των γλωσσικών πληροφορητών της έρευνάς μου: Άντζακα Κλήμη, Δημοπούλου Αγάπης, Κάτου Παρασκευής, Κατσιμπέρη Αλεξάνδρας, Μαντέλη Ανδρέα, Ντέλλη Θεόδωρου, Παντελάκη Αρτεμησίας, Σκούταρη Άγγελου και Σκούταρη Διονυσίας. Τους ευχαριστώ για τον χρόνο που μου v

διέθεσαν και για τις πολύτιμες γνώσεις τους που πρόθυμα μοιράστηκαν μαζί μου. Οι φίλοι και οι φίλες από τα παιδικά, σχολικά, φοιτητικά μου χρόνια πάντα υποστηρικτές στις επιλογές μου. Και αυτούς νιώθω την ανάγκη να ευχαριστήσω για την υπομονή τους να ακούν τις δυσκολίες στην έρευνα αυτή. Τέλος, αυτό το ταξίδι στη γνώση δε θα ολοκληρωνόταν αν δεν είχα την αμέριστη στήριξη των δικών μου ανθρώπων, της οικογένειάς μου: της μητέρας μου, Αρετής του αδελφού μου, Δήμου και της οικογένειάς του και τέλος του συζύγου μου, Αριστοτέλη, που τα λόγια δε μπορούν να εκφράσουν όσα του οφείλω. Χωρίς αυτούς η διαδρομή θα ήταν εξαιρετικά μοναχική και δύσκολη. Με την πολύτιμη βοήθειά τους ένιωθα και νιώθω ότι όλα μπορώ να τα καταφέρω. Ευχαριστώ από καρδιάς Ρένα Γ. Ανδρικοπούλου Πάτρα, Ιούνιος 2015 vi

Η διατριβή αυτή είναι αφιερωμένη στη μνήμη του μπαμπά μου, Γιώργου vii

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Περίληψη. Κατάλογος Εικόνων Βραχυγραφίες. xi xiii xix Κεφάλαιο 1 ο ΕΙΣΑΓΩΓΗ-ΣΚΟΠΟΣ ΕΡΕΥΝΑΣ-ΔΙΕΥΚΡΙΝΙΣΗ ΟΡΩΝ-ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 1.1 Εισαγωγή.. 1 1.2 Σκοπός και Σημασία της έρευνας 5 1.3 Διευκρίνιση Όρων. 5 1.4 Διάρθρωση της εργασίας.. 7 1.5 Ανακεφαλαίωση.. 8 Κεφάλαιο 2 ο Η ΣΥΝΘΕΣΗ ΣΤΙΣ ΟΜΙΛΟΥΜΕΝΕΣ ΓΛΩΣΣΕΣ 2.1 Η Σύνθεση στις ομιλούμενες γλώσσες 9 2.2 Η Σύνθεση στην Ελληνική Γλώσσα 10 2.2.1. Βασικά Χαρακτηριστικά σύνθετων. 10 2.3 Ανακεφαλαίωση. 16 Κεφάλαιο 3 ο Η ΣΥΝΘΕΣΗ ΣΤΙΣ ΝΟΗΜΑΤΙΚΕΣ ΓΛΩΣΣΕΣ (Ν.Γ.) 3.1 Εισαγωγή 18 3.1.1. Οι Νοηματικές Γλώσσες: Εξέλιξη της γλωσσολογικής έρευνας.. 19 3.1.2. Η έρευνα της Ελληνικής Νοηματικής Γλώσσας (Ε.Ν.Γ.).. 30 3.2 Η Σύνθεση στις Νοηματικές Γλώσσες 35 3.2.1. Η Σύνθεση στην Αμερικανική Ν.Γ. (ASL). 36 3.2.2. Η Σύνθεση στην Αγγλική Ν.Γ. (BSL) 49 viii

3.2.3. Η Σύνθεση σε άλλες Ν.Γ.: Σουηδική, Βραζιλιάνικη, Γερμανική.. 53 3.3 Ανακεφαλαίωση.. 61 Κεφάλαιο 4 ο Η ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 4.1 Εισαγωγή. 64 4.2 Συμμετέχοντες. 64 4.3 Εργαλεία και Διαδικασία Συλλογής δεδομένων 66 4.4 Επεξεργασία των γλωσσικών δεδομένων. 69 4.5 Η καταγραφή των Νοημάτων και το Σύστημα Κωδικοποίησης στην Ε.Ν.Γ.. Κεφάλαιο 5 ο ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΩΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 70 5.1 Εισαγωγή 73 5.2 Αλλαγές στα συστατικά μέρη των σύνθετων της ΕΝΓ 74 5.3 Μορφοσυντακτικές παρατηρήσεις στα σύνθετα της έρευνας. 80 5.3.1. Το σύνθετο ως ενιαίο Νόημα. 80 5.3.2. Διαδοχικά-Ταυτόχρονα σύνθετα της ΕΝΓ 85 5.3.3. Σύνθετα με τρία συστατικά μέρη/νοήματα 89 5.3.4. Περιορισμοί στον χώρο Νοηματισμού των σύνθετων της ΕΝΓ.. 99 5.3.5. Σχέσεις και Σειρά Σχέσεις και Σειρά των συστατικών μέρων/νοημάτων στα σύνθετα της έρευνας 112 5.3.5.1. Παρατακτικά Σύνθετα της έρευνας 114 5.3.5.2. Προσδιοριστικά Σύνθετα της έρευνας. 122 5.3.6. Σύνθετα Νοήματα με β συστατικό μέρος/νόημα που δηλώνει σχήμα/μέγεθος/όγκο 123 5.4 Αυτόχθονα σύνθετα της Ε.Ν.Γ. Δάνεια Σύνθετα ελληνικής ομιλούμενης 136 5.5 Απλοποίηση σύνθετων της έρευνας 142 ix

5.6 Σημασιολογική αδιαφάνεια των σύνθετων της έρευνας. 143 Κεφάλαιο 6 ο ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ-ΣΥΖΗΤΗΣΗ-ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ 6.1 Συμπεράσματα-Συζήτηση... 144 6.2 Περιορισμοί και Αξιοποίηση της έρευνας.. 152 Βιβλιογραφικές και Δικτυογραφικές Αναφορές 154 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΠΙΝΑΚΑΣ Ι: Α Ομάδα Πληροφορητών.. 166 ΠΙΝΑΚΑΣ II: Β Ομάδα Πληροφορητών. 175 ΠΙΝΑΚΑΣ III: Γ Ομάδα Πληροφορητών 185 ΠΙΝΑΚΑΣ IV: Αλλαγές στα Συστατικά Νοήματα των Σύνθετων 189 ΠΙΝΑΚΑΣ V: Χρονομέτρηση Σύνθετου 198 ΠΙΝΑΚΑΣ VI: Χρονομέτρηση Σύνθετου-Απλού Νοήματος 203 ΠΙΝΑΚΑΣ VII: Χρονομέτρηση Α Συστατικού Νοήματος 208 ΠΙΝΑΚΑΣ VIII: Επανάληψη Κίνησης Α Συστατικού Νοήματος. 213 ΠΙΝΑΚΑΣ ΙΧ: Περιγραφή Κίνησης Α Συστατικού Νοήματος. 216 ΠΙΝΑΚΑΣ Χ: Παρατακτικά Σύνθετα της έρευνας 219 ΠΙΝΑΚΑΣ ΧΙ: Προσδιοριστικά Σύνθετα της έρευνας 264 ΠΙΝΑΚΑΣ ΧΙΙ: Αυτόχθονα σύνθετα της Ε.Ν.Γ... 290 ΠΙΝΑΚΑΣ ΧΙΙΙ: Σύνθετα της Ε.Ν.Γ. δάνεια ελληνικής ομιλούμενης.. 291 ΠΙΝΑΚΑΣ XIV: Αλφαβητικός κατάλογος των σύνθετων της έρευνας. 292 x

Περίληψη Η παρούσα διατριβή ανήκει στο πεδίο της μορφολογίας. Έχει ως αντικείμενο μελέτης τη διαδικασία της σύνθεσης στην Ελληνική Νοηματική Γλώσσα (Ε.Ν.Γ.). Οι Νοηματικές Γλώσσες έχουν πλούσια μορφολογία ενώ η μορφολογική δομή τους είναι στενά συνδεδεμένη με τη συντακτική της λειτουργία. Η διαδικασία της σύνθεσης στις Νοηματικές Γλώσσες που εμφανίζουν υψηλή παραγωγικότητα σε αυτή και έχουν ερευνηθεί εκτενώς (Βρετανική ΝΓ, Αμερικανική ΝΓ, Σουηδική ΝΓ κ.ά.) αποτελεί ένα πολύπτυχο και ευρύτατο φαινόμενο, που συχνά ξεπερνά τα όρια της συγκεκριμένης διαδικασίας ή ακόμα και του μορφολογικού τομέα. Στην παρούσα διατριβή διερευνώνται η ύπαρξη σύνθετων στην Ε.Ν.Γ. που πληρούν τα κριτήρια για να ορίζονται ως σύνθετα και εν συνεχεία τα στοιχεία που διαφοροποιούν τα σύνθετα από τα απλά Νοήματα και τις φράσεις, οι κανόνες που ορίζουν τις αλλαγές που συμβαίνουν κατά τη διαδικασία της σύνθεσης, οι σχέσεις και η σειρά μεταξύ των συστατικών μερών/νοημάτων των σύνθετων. xi

Abstract The present thesis belongs to the field of morphology. The study objective includes the process of compound formation in the Greek Sign Language. Sign Languages have a rich morphology while their morphological structure is closely related to its syntactic function. The process of compound formation in Sign Languages which show high productivity in it and have been studied extensively (British SL, American SL, Swedish SL etc.) is a multifaceted and wide phenomenon, which often exceeds the limits of the particular process or even those of the morphological sector. What is being researched in this thesis is the existence of compounds in Greek SL that fulfill the criteria required to be defined as compound and consequently the elements that differentiate compound from simple Signs and phrases, the rules that define the changes that occur during the process, the relation and the order between the synthetic parts/signs of the compounds. xii

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ α/α εικ. Νοήματα Σελ. Εικ. 1: Σύνθετο ΑΓΕΛΑΔΑ (ΖΩΟ ΑΡΜΕΓΩ) 74 Εικ. 2: Σύνθετο ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΣ (ΙΕΡΕΑΣ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΡΑΒΔΟΣ 75 Εικ. 3: Σύνθετο ΑΝΘΟΠΩΛΕΙΟ (ΛΟΥΛΟΥΔΙΑ ΜΑΓΑΖΙ) 75 Εικ. 4: Σύνθετο ΒΡΑΧΟΣ (ΒΟΥΝΟ ΣΧΗΜΑ/ΟΓΚΟ/ΜΕΓΕΘΟΣ) 76 Εικ. 5: Σύνθετο ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΑ (ΑΓΙΟΣ ΖΩΓΡΑΦΙΖΩ) 76 Εικ. 6: Σύνθετο ΛΕΞΙΚΟ (ΒΙΒΛΙΟ ΛΕΞΕΙΣ) 77 Εικ. 7: Σύνθετο ΣΑΒΒΑΤΟΚΥΡΙΑΚΟ (ΣΑΒΒΑΤΟ ΚΥΡΙΑΚΗ) 77 Εικ 8: Σύνθετο ΧΛΩΜΟΣ (ΠΡΟΣΩΠΟ ΛΕΜΟΝΙ) 78 Εικ. 9: Σύνθετο ΑΕΤΟΣ (ΓΑΜΨΗ-ΜΥΤΗ ΠΟΥΛΙ) 79 Εικ. 10: Σύνθετο ΒΡΟΝΤΗ (ΑΥΤΙ ΔΥΝΑΤΟΣ ΘΟΡΥΒΟΣ/ΑΙΣΘΗΣΗ ΚΟΥΝΗΜΑΤΟΣ) 79 Εικ. 11: Σύνθετο ΖΑΧΑΡΗ (ΓΛΥΚΙΑ ΣΚΟΝΗ) 80 Εικ. 12: Νόημα ΣΠΙΤΙ 81 Εικ. 13: Νόημα ΜΟΥ 81 Εικ. 14: Νόημα ΜΕΓΑΛΗ 81 Εικ. 15: Σύνθετο ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ (ΒΙΒΛΙΟ ΤΑΞΙΝΟΜΗΤΗΣ ΓΙΑ ΣΕΙΡΑ) 81 Εικ. 16: Νόημα ΑΥΤΗ 81 Εικ. 17: Σύνθετο ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ (ΒΙΒΛΙΟ ΤΑΞΙΝΟΜΗΤΗΣ ΓΙΑ ΣΕΙΡΑ) 81 Εικ. 18: Νόημα ΜΕΓΑΛΗ 82 Εικ. 19: Νόημα ΠΟΛΛΑ-ΡΑΦΙΑ 82 Εικ. 20: Σύνθετο ΔΙΑΙΤΑ (ΦΑΓΗΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ) 82 Εικ. 21: Νόημα ΑΥΣΤΗΡΗ 82 Εικ. 22: Νόημα ΕΣΥ 83 Εικ. 23: Νόημα ΧΡΕΙΑΖΕΣΑΙ 83 Εικ. 24: Σύνθετο ΔΙΑΙΤΑ (ΦΑΓΗΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ) 83 Εικ. 25: Νόημα ΣΚΛΗΡΗ 83 Εικ. 26: Νόημα ΓΥΜΝΑΣΤΙΚΗ 83 Εικ. 27: Νόημα ΚΑΛΑΜΑΤΑ 84 Εικ. 28: Σύνθετο ΕΚΔΡΟΜΗ (ΕΞΟΧΗ ΤΑΞΙΔΙ) 84 Εικ. 29: Νόημα ΕΥΧΑΡΙΣΤΗ 84 Εικ. 30: Νόημα ΤΟΥΡΚΙΑ 84 Εικ. 31: Νόημα ΠΑΤΡΑ 84 Εικ. 32: Σύνθετο ΕΚΔΡΟΜΗ (ΕΞΟΧΗ ΤΑΞΙΔΙ) 84 Εικ. 33: Νόημα ΠΟΛΥ-ΚΟΥΡΑΣΤΙΚΗ 85 Εικ. 34: Νόημα ΑΜΕΣΩΣ 85 Εικ. 35: Νόημα ΑΕΡΟΠΛΑΝΟ 85 Εικ. 36: Νόημα ΦΤΑΣΑΜΕ 85 Εικ. 37: Σύνθετο ΑΓΡΑΜΜΑΤΟΣ (ΕΣΥ ΜΑΘΗΜΑ Α - Ο ΔΕΝ ΞΕΡΕΙΣ) (δ εκδοχή) 86 Εικ. 38: Σύνθετο ΑΕΡΟΠΛΑΝΟΦΟΡΟ (ΠΛΟΙΟ ΑΕΡΟΠΛΑΝΟ-ΠΟΥ- ΠΡΟΣΓΕΙΩΝΕΤΑΙ ΠΟΛΕΜΙΚΟ) 87 Εικ. 39: Σύνθετο ΠΡΟΒΛΕΨΗ (ΒΛΕΠΩ ΜΠΡΟΣΤΑ ΚΑΤΩ-ΑΠΟ- ΕΜΠΟΔΙΟ) 88 Εικ. 40: Νόημα ΠΡΟΒΛΕΨΗ 88 Εικ. 41: Σύνθετο ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ (ΒΙΒΛΙΑ ΣΤΗ-ΣΕΙΡΑ ΑΡΙΘΜΗΜΕΝΑ) 89 xiii

Εικ. 42: Σύνθετο ΚΕΦΑΛΑΙΟ (ΚΕΦΑΛΙ ΧΡΗΜΑΤΑ ΕΠΕΝΔΥΣΗ) 90 Εικ. 43: Σύνθετο ΠΟΡΤΟΚΑΛΑΔΑ (ΠΟΡΤΟΚΑΛΙ ΠΙΝΩ ΑΝΘΡΑΚΙΚO 91 Εικ. 44: Νόημα ΠΟΡΤΟΚΑΛΑΔΑ 92 Εικ. 45: Σύνθετο ΒΑΛΤΟΣ (ΝΕΡΟ ΠΟΤΑΜΙ ΛΑΣΠΗ) 92 Εικ. 46: Σύνθετο ΒΑΣΙΛΟΠΟΥΛΑ (ΚΟΡΙΤΣΙ ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΠΑΙΔΙ) 93 Εικ. 47: Σύνθετο ΕΡΗΜΟΣ (ΠΕΡΙΟΧΗ ΑΜΜΟΣ ΑΔΕΙΟΣ/-Α/-Ο) (β εκδοχή) 94 Εικ. 48: Σύνθετο ΚΑΡΥΔΟΠΙΤΑ (ΚΑΡΥΔΙΑ ΓΛΥΚΟ ΚΟΜΜΑΤΙ) 95 Εικ. 49: Σύνθετο ΥΙΟΘΕΣΙΑ (ΥΠΟΓΡΑΦΩ ΠΑΙΔΙ ΠΑΙΡΝΩ) 96 Εικ. 50: Σύνθετο ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ (ΧΡΗΜΑΤΑ ΟΙΚΟΠΕΔΟ ΔΙΝΩ) 97 Εικ. 51: Σύνθετο ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ (ΧΡΗΜΑΤΑ ΟΙΚΟΠΕΔΟ ΠΑΙΡΝΩ) 97 Εικ. 52: Σύνθετο ΠΕΡΙΟΥΣΙΑ (ΣΠΙΤΙ ΧΡΗΜΑΤΑ ΟΙΚΟΠΕΔΟ) 98 Εικ. 53: Σύνθετο ΑΓΡΑΜΜΑΤΟΣ (ΚΟΥΤΟΣ/ΒΛΑΚΑΣ ΤΟΥΒΛΟ) (γ εκδοχή) Εικ. 54: Σύνθετο ΑΙΝΙΓΜΑ (ΚΑΤΑΛΑΒΑ ΒΡΙΣΚΩ) (α εκδοχή) 100 Εικ. 55: Σύνθετο ΑΙΝΙΓΜΑ (ΣΚΕΦΤΟΜΑΙ ΕΡΩΤΗΜΑΤΙΚΟ) (β εκδοχή) 101 Εικ. 56: Σύνθετο ΑΚΟΥΟΓΡΑΜΜΑ (ΑΥΤΙ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ) (α εκδοχή) 102 Εικ. 57: Σύνθετο ΑΚΟΥΟΓΡΑΜΜΑ (ΑΚΟΥΣΤΙΚΑ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ) (β εκδοχή) 102 Εικ. 58: Σύνθετο ΑΛΕΠΟΥ (ΠΟΝΗΡΟΣ ΦΟΥΝΤΩΤΗ-ΟΥΡΑ) 103 Εικ. 59: Νόημα ΑΛΕΠΟΥ 104 Εικ. 60: Σύνθετο ΑΝΟΙΧΤΟΜΥΑΛΟΣ (ΜΥΑΛΟ ΑΝΟΙΓΩ) 104 Εικ. 61: Νόημα ΑΝΟΙΧΤΟΜΥΑΛΟΣ 105 Εικ. 62: Σύνθετο ΑΦΗΡΗΜΕΝΟΣ (ΜΥΑΛΟ ΟΝΕΙΡΕΥΟΜΑΙ) 105 Εικ. 63: Νόημα ΑΦΗΡΗΜΕΝΟΣ 106 Εικ. 64: Σύνθετο ΒΡΟΝΤΗ (ΑΥΤΙ ΔΥΝΑΤΟΣ ΘΟΡΥΒΟΣ/ΑΙΣΘΗΣΗ ΚΟΥΝΗΜΑΤΟΣ) 106 Εικ. 65: Σύνθετο ΓΗΡΟΚΟΜΕΙΟ (ΠΑΠΠΟΥΣ ΚΛΕΙΔΩΝΩ) 107 Εικ. 66: Νόημα ΓΗΡΟΚΟΜΕΙΟ 108 Εικ. 67: Σύνθετο ΠΟΝΟΔΟΝΤΟΣ (ΔΟΝΤΙ ΠΟΝΑΩ) 108 Εικ. 68: Σύνθετο ΠΟΝΟΚΕΦΑΛΟΣ (ΠΙΑΝΩ-ΤΟ-ΜΕΤΩΠΟ-ΜΟΥ ΠΟΝΑΩ) 109 Εικ. 69: Σύνθετο ΠΛΥΣΗ ΕΓΚΕΦΑΛΟΥ (ΕΓΚΕΦΑΛΟΣ ΠΛΕΝΩ/ΤΡΙΒΩ) 110 Εικ. 70: Σύνθετο ΠΛΥΣΗ ΕΓΚΕΦΑΛΟΥ (ΜΙΛΩΝΤΑΣ ΕΝΟΧΛΩΝΤΑΣ ΤΟΥ/ΤΗΣ ΑΛΛΑΞΑ ΓΝΩΜΗ) 111 Εικ. 71: Σύνθετο ΧΑΡΤΟΜΑΝΤΗΛΟ (ΚΑΤΑΡΡΟΗ ΧΑΡΤΙ) 111 Εικ. 72: Σύνθετο ΑΙΝΙΓΜΑ (ΚΑΤΑΛΑΒΑ ΒΡΙΣΚΩ) (α εκδοχή) 114 Εικ. 73: Σύνθετο ΣΑΒΒΑΤΟΚΥΡΙΑΚΟ (ΣΑΒΒΑΤΟ ΚΥΡΙΑΚΗ) 115 Εικ. 74: Σύνθετο ΠΗΓΑΙΝΟΕΡΧΟΜΑΙ (ΠΗΓΑΙΝΩ ΕΡΧΟΜΑΙ) 116 Εικ. 75: Νόημα ΠΗΓΑΙΝΟΕΡΧΟΜΑΙ 117 Εικ. 76: Σύνθετο ΑΝΕΒΟΚΑΤΕΒΑΙΝΩ (ΑΝΕΒΑΙΝΩ ΚΑΤΕΒΑΙΝΩ) 117 Εικ. 77: Σύνθετο ΜΟΝΤΑΖ (ΚΟΒΩ ΚΟΛΛΑΩ) 118 Εικ. 78: Σύνθετο ΕΥΘΑΝΑΣΙΑ (ΕΝΕΣΗ ΠΕΘΑΙΝΩ) 119 Εικ. 79: Σύνθετο ΜΕΘΥΣΜΕΝΟΣ (ΠΙΝΩ ΖΑΛΙΖΟΜΑΙ) 119 Εικ. 80: Σύνθετο ΑΚΟΥΟΓΡΑΜΜΑ (ΑΚΟΥΣΤΙΚΑ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ) (β εκδοχή) 120 Εικ. 81: Σύνθετο ΒΟΡΕΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΑ (ΒΟΡΕΙΑ ΑΝΑΤΟΛΙΚΑ) 121 Εικ. 82: Σύνθετο ΚΑΤΑΙΓΙΔΑ (ΔΥΝΑΤΗ-ΒΡΟΧΗ ΚΕΡΑΥΝΟΙ) 121 Εικ. 83: Σύνθετο ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ (ΒΙΒΛΙΟ ΤΑΞΙΝΟΜΗΤΗΣ ΓΙΑ ΒΙΒΛΙΑ ΣΤΗ ΣΕΙΡΑ) 124 Εικ. 84: Σύνθετο Νόημα ΒΡΑΧΟΣ (ΒΟΥΝΟ ΣΧΗΜΑ/ΟΓΚΟ/ΜΕΓΕΘΟΣ) 125 xiv 99

Εικ. 85: Σύνθετο ΕΚΚΛΗΣΙΑ (ΚΑΝΩ-ΤΟΝ-ΣΤΑΥΡΟ-ΜΟΥ ΟΙΚΗΜΑ) 125 Εικ. 86: Σύνθετο ΚΑΝΑΠΕΣ (ΚΑΘΟΜΑΙ ΣΧΗΜΑ/ΜΕΓΕΘΟΣ/ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΕΠΙΠΛΟΥ) 126 Εικ. 87: Σύνθετο ΜΠΑΝΙΕΡΑ (ΚΑΝΩ-ΜΠΑΝΙΟ ΣΧΗΜΑ ΜΠΑΝΙΕΡΑΣ) 127 Εικ. 88: Σύνθετο ΜΕΛΙΤΖΑΝΑ (ΜΩΒ ΣΧΗΜΑ ΜΕΛΙΤΖΑΝΑΣ) 128 Εικ. 89: Σύνθετο ΠΙΣΙΝΑ (ΝΕΡΟ ΟΡΘΟΓΩΝΙΟ ΣΧΗΜΑ) 129 Εικ. 90: Σύνθετο ΠΙΤΣΑ (ΖΥΜΗ-ΣΤΟΝ-ΑΕΡΑ ΣΤΡΟΓΓΥΛΟ ΣΧΗΜΑ) 130 Εικ. 91: Νόημα ΠΙΤΣΑ 131 Εικ. 92: Σύνθετο ΠΟΛΥΘΡΟΝΑ (ΚΑΘΟΜΑΙ ΜΠΡΑΤΣΑ ΠΟΛΥΘΡΟΝΑΣ) 131 Εικ. 93: Νόημα ΛΙΜΑΝΙ 132 Εικ. 94: Σύνθετο ΛΙΜΑΝΙ (ΠΛΟΙΟ ΣΧΗΜΑ ΛΙΜΑΝΙΟΥ) 132 Εικ. 95: Σύνθετο ΛΙΜΝΗ (ΝΕΡΟ ΣΤΡΟΓΓΥΛΟ ΣΧΗΜΑ) 133 Εικ. 96: Σύνθετο ΛΙΜΝΗ (ΝΕΡΟ ΣΧΗΜΑ ΛΙΜΝΗΣ) 134 Εικ. 97: Σύνθετο ΠΛΗΜΜΥΡΑ (ΝΕΡΟ ΟΓΚΟΣ/ΣΤΑΘΜΗ-ΠΟΥ- ΑΝΕΒΑΙΝΕΙ 135 Εικ. 98: Σύνθετο ΤΟΥΡΤΑ ΓΕΝΕΘΛΙΩΝ (ΓΕΝΕΘΛΙΑ ΣΤΡΟΓΓΥΛΟ ΣΧΗΜΑ) 136 Εικ. 99: Σύνθετο ΑΓΑΛΜΑ (ΓΛΥΠΤΗΣ ΦΙΓΟΥΡΑ/ΜΟΡΦΗ) 137 Εικ. 100: Νόημα ΑΓΑΛΜΑ 138 Εικ. 101: Σύνθετο ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΑ (ΑΓΙΟΣ ΖΩΓΡΑΦΙΖΩ) 138 Εικ. 102: Σύνθετο ΑΝΕΚΔΟΤΟ (ΙΣΤΟΡΙΑ ΓΕΛΑΩ) 139 Εικ. 103: Σύνθετο ΝΟΜΟΣΧΕΔΙΟ (ΝΟΜΟΣ ΣΧΕΔΙΟ) 140 Εικ. 104: Σύνθετο ΤΥΡΟΠΙΤΑ (ΤΥΡΙ ΠΙΤΑ) 141 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ ΣΤΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Εικ. 105: Σύνθετο ΑΓΑΛΜΑ (ΓΛΥΠΤΗΣ ΦΙΓΟΥΡΑ/ΜΟΡΦΗ) 219 Εικ. 106: Νόημα ΑΓΑΛΜΑ 219 Εικ. 107: Σύνθετο ΑΓΡΑΜΜΑΤΟΣ (ΜΑΘΗΜΑ ΤΙΠΟΤΑ/ΚΑΘΟΛΟΥ) 220 Εικ. 108: Σύνθετο ΑΓΡΑΜΜΑΤΟΣ (ΜΑΘΗΜΑ ΚΟΥΤΟΣ/ΒΛΑΚΑΣ) 220 Εικ. 109: Σύνθετο ΑΓΡΑΜΜΑΤΟΣ (ΚΟΥΤΟΣ/ΒΛΑΚΑΣ ΤΟΥΒΛΟ) 221 Εικ. 110: Σύνθετο ΑΓΡΑΜΜΑΤΟΣ (ΕΣΥ-ΜΑΘΗΜΑ Α Ο ΔΕΝ ΞΕΡΕΙΣ) 221 Εικ. 111: Σύνθετο ΑΙΝΙΓΜΑ (ΚΑΤΑΛΑΒΑ ΒΡΙΣΚΩ) 222 Εικ. 112: Σύνθετο ΑΙΝΙΓΜΑ (ΣΚΕΦΤΟΜΑΙ ΕΡΩΤΗΜΑΤΙΚΟ) 222 Εικ. 113: Σύνθετο ΑΙΤΗΣΗ (ΥΠΟΒΑΛΛΩ ΓΡΑΦΩ) 223 Εικ. 114: Σύνθετο ΑΚΟΥΟΓΡΑΜΜΑ (ΑΥΤΙ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ) 223 Εικ. 115: Σύνθετο ΑΚΟΥΟΓΡΑΜΜΑ (ΑΚΟΥΣΤΙΚΑ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ) 224 Εικ. 116: Σύνθετο ΑΛΕΠΟΥ (ΠΟΝΗΡΟΣ ΦΟΥΝΤΩΤΗ-ΟΥΡΑ) 224 Εικ. 117: Νόημα ΑΛΕΠΟΥ 225 Εικ. 118: Σύνθετο ΑΜΜΟΥΔΙΑ (ΑΜΜΟΣ ΠΑΡΑΛΙΑ) 225 Εικ. 119: Σύνθετο ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ (ΛΕΩ/ΜΙΛΑΩ ΤΟΙΧΟΚΟΛΛΩ 226 Εικ. 120: Σύνθετο ΑΝΗΛΙΚΟΣ (18 ΚΑΤΩ) 226 Εικ. 121: Σύνθετο ΑΠΟΘΗΚΗ (ΦΥΛΑΩ ΑΦΗΝΩ) 227 Εικ. 122: Νόημα ΑΠΟΘΗΚΗ 227 Εικ. 123: Σύνθετο ΑΣΦΑΛΙΣΤΙΚΟΣ (ΔΥΝΑΤΟΣ/ΓΕΡΟΣ ΦΥΛΑΩ) 228 Εικ. 124: Σύνθετο ΒΟΡΕΙΟΔΥΤΙΚΑ (ΒΟΡΕΙΑ ΔΥΤΙΚΑ) 228 Εικ. 125 Σύνθετο ΒΟΥΛΗ (ΒΟΥΛΕΥΤΗΣ ΑΜΦΙΘΕΑΤΡΟ) 229 Εικ. 126: Σύνθετο ΓΥΠΑΣ (ΡΑΜΦΟΣ ΧΟΝΤΡΟΣ-ΛΑΙΜΟΣ) 229 Εικ. 127 Σύνθετο ΔΗΛΗΤΗΡΙΟ (ΦΑΡΜΑΚΟ ΚΟΚΚΑΛΑ) 230 Εικ. 128: Νόημα ΔΙΑΘΗΚΗ 231 Εικ. 129: Σύνθετο ΔΙΑΘΗΚΗ (ΝΕΚΡΟΣ/ΠΕΘΑΙΝΩ ΥΠΟΓΡΑΦΗ) 231 xv

Εικ. 130: Σύνθετο ΔΙΑΙΤΑ (ΦΑΓΗΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ) 232 Εικ. 131: Σύνθετο ΕΙΡΩΝΕΙΑ (ΨΕΜΑ ΚΟΡΟΪΔΕΥΩ) 232 Εικ. 132: Σύνθετο ΕΙΡΩΝΕΙΑ (ΚΕΦΙ ΚΟΡΟΪΔΕΥΩ) 233 Εικ. 133: Σύνθετο ΕΚΔΡΟΜΗ (ΕΞΟΧΗ ΤΑΞΙΔΙ) 233 Εικ. 134: Σύνθετο ΕΚΘΕΣΗ (ΣΚΕΦΤΟΜΑΙ ΓΡΑΦΩ) 234 Εικ. 135: Σύνθετο ΕΜΜΗΝΟΠΑΥΣΗ (ΕΜΜΗΝΟΣ ΡΥΣΗ ΣΤΑΜΑΤΩ) 234 Εικ. 136: Σύνθετο ΕΜΜΗΝΟΠΑΥΣΗ (ΕΜΜΗΝΟΣ ΡΥΣΗ ΤΕΛΟΣ) 235 Εικ. 137: Σύνθετο ΕΝΗΛΙΚΟΣ (ΗΛΙΚΙΑ ΜΕΓΑΛΟΣ) 235 Εικ. 138: Σύνθετο ΕΝΗΛΙΚΟΣ (18 ΠΑΝΩ) 236 Εικ. 139: Σύνθετο ΕΞΟΧΙΚΟ (ΕΞΟΧΗ ΣΠΙΤΙ) 236 Εικ. 140: Σύνθετο ΕΡΗΜΟΣ (ΑΜΜΟΣ ΚΑΜΗΛΑ) 237 Εικ. 141: Σύνθετο ΕΣΤΙΑΤΟΡΙΟ (ΠΑΠΙΓΙΟΝ ΣΕΡΒΙΤΟΡΟΥ ΤΡΩΩ-ΜΕ ΜΑΧΑΙΡΟΠΗΡΟΥΝΟ) 237 Εικ. 142: Σύνθετο ΕΥΧΟΜΑΙ (ΕΥΧΟΜΑΙ ΕΛΠΙΖΩ) 238 Εικ. 143: Σύνθετο ΙΔΙΟΤΡΟΠΟΣ (ΠΑΡΑΞΕΝΟΣ ΣΝΟΜΠ) 238 Εικ. 144: Νόημα ΙΔΙΟΤΡΟΠΟΣ 239 Εικ. 145: Σύνθετο ΚΕΦΑΛΑΙΟ (ΒΙΒΛΙΟ ΚΕΦΑΛΙ) 239 Εικ. 146: Σύνθετο ΚΟΤΕΤΣΙ (ΚΟΤΑ ΣΠΙΤΙ) 240 Εικ. 147: Σύνθετο ΚΟΥΖΙΝΑ (ΔΩΜΑΤΙΟ ΜΑΓΕΙΡΕΥΩ) 240 Εικ. 148: Σύνθετο ΚΡΕΒΑΤΟΚΑΜΑΡΑ (ΚΟΙΜΑΜΑΙ ΚΡΕΒΑΤΙ) 241 Εικ. 149: Σύνθετο ΛΑΟΣ (ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΠΛΗΘΟΣ) 241 Εικ. 150: Νόημα ΛΑΟΣ 242 Εικ. 151: Σύνθετο ΛΟΓΟΤΕΧΝΗΣ (ΓΛΩΣΣΑ ΣΟΦΟΣ) 242 Εικ. 152: Σύνθετο ΛΟΓΟΤΕΧΝΗΣ (ΠΡΟΦΟΡΙΚΑ L ) 243 Εικ. 153: Σύνθετο ΛΟΓΟΤΕΧΝΗΣ (ΝΟΗΜΑΤΙΚΗ ΧΡΥΣΗ) 243 Εικ. 154: Σύνθετο ΜΑΪΟΣ (ΛΟΥΛΟΥΔΙΑ ΣΤΕΦΑΝΙ) 244 Εικ. 155: Σύνθετο ΜΑΝΑΒΗΣ (ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΛΑΪΚΗ-ΑΓΟΡΑ) 244 Εικ. 156: Σύνθετο ΜΑΝΑΒΗΣ (ΛΑΪΚΗ-ΑΓΟΡΑ ΠΟΥΛΑΩ) 245 Εικ. 157: Σύνθετο ΜΑΞΙΛΑΡΙ (ΚΟΙΜΑΜΑΙ/ΥΠΝΟΣ ΑΦΡΑΤΟΣ/-Η/-Ο) 245 Εικ. 158: Σύνθετο ΜΑΤ (ΑΣΤΥΝΟΜΙΑ ΑΣΠΙΔΑ) 246 Εικ. 159: Σύνθετο ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ (ΨΕΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑ) 246 Εικ. 160: Σύνθετο ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΣ (ΝΕΟΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ) 247 Εικ. 161: Σύνθετο ΝΟΘΕΙΑ (ΨΕΜΑ ΧΗΜΕΙΑ/ΠΡΟΣΜΙΞΗ/ΑΝΑΜΙΞΗ) 247 Εικ. 162: Σύνθετο ΝΟΘΕΙΑ (ΨΕΜΑ ΜΑΓΕΙΡΕΥΩ ) 248 Εικ. 163: Σύνθετο ΝΥΧΘΗΜΕΡΟΝ (ΝΥΧΤΑ ΜΕΡΑ) 248 Εικ. 164: Σύνθετο ΠΕΡΙΟΥΣΙΑ (ΟΙΚΟΠΕΔΟ ΧΡΗΜΑΤΑ) 249 Εικ. 165: Σύνθετο ΠΕΡΙΟΥΣΙΑ (ΣΠΙΤΙ ΧΡΗΜΑΤΑ ΟΙΚΟΠΕΔΟ) 249 Εικ. 166: Σύνθετο ΠΛΑΚΑ (ΓΕΛΑΩ ΔΙΑΣΚΕΔΑΖΩ) 250 Εικ. 167: Σύνθετο ΣΕΡΒΙΤΟΡΟΣ (ΠΑΠΙΓΙΟΝ ΣΕΡΒΙΡΩ-ΜΕ-ΔΙΣΚΟ) 250 Εικ. 168: Σύνθετο ΣΕΡΒΙΤΟΡΟΣ (ΠΑΠΙΓΙΟΝ ΥΦΑΣΜΑ-ΔΙΠΛΩΜΕΝΟ-ΣΤΟ ΧΕΡΙ) 251 Εικ. 169: Σύνθετο ΣΙΤΑΡΙ (ΣΠΟΡΟΣ ΚΟΒΩ-ΣΤΑΧΥΑ/ΑΓΡΟΤΗΣ) 251 Εικ. 170: Σύνθετο ΣΚΟΥΠΙΔΙΑ (ΚΑΜΠΑΝΑΚΙ ΡΙΧΝΩ) 252 Εικ. 171: Σύνθετο ΣΚΟΥΠΙΔΙΑ (ΚΑΜΠΑΝΑΚΙ ΠΕΤΑΩ) 252 Εικ. 172: Νόημα ΣΚΟΥΠΙΔΙΑ 252 Εικ. 173: Σύνθετο ΣΥΓΚΑΤΟΙΚΟΣ (ΣΠΙΤΙ ΜΙΣΟ-ΜΙΣΟ) 253 Εικ. 174: Σύνθετο ΣΥΜΒΟΛΑΙΟΓΡΑΦΟΣ (ΚΑΝΟΝΙΖΩ/ΚΑΝΩ-ΣΥΜΦΩΝΙΑ ΥΠΟΓΡΑΦΩ) 253 Εικ. 175: Σύνθετο ΣΥΜΒΟΥΛΗ (ΕΞΗΓΩ ΔΙΔΑΣΚΩ) 254 Εικ. 176: Σύνθετο ΣΥΜΒΟΥΛΗ (ΠΡΟΣΕΧΩ ΥΠ ΟΨΙΝ) 254 xvi

Εικ. 177: Σύνθετο ΣΥΝΑΔΕΛΦΟΣ (ΔΟΥΛΕΙΑ ΑΔΕΛΦΙΑ) 255 Εικ. 178: Σύνθετο ΣΥΝΤΑΓΜΑ [ΣΥΝΤΑΓΜΑ (ΠΛΑΤΕΙΑ) ΝΟΜΟΣ] 255 Εικ. 179: Σύνθετο ΣΥΝΤΑΓΜΑ [ΣΥΝΤΑΓΜΑ (ΠΛΑΤΕΙΑ) ΚΑΝΟΝΕΣ] 256 Εικ. 180: Σύνθετο ΣΥΝΩΜΟΣΙΑ (ΠΑΡΕΑ ΤΑ-ΚΑΝΩ-ΠΛΑΚΑΚΙΑ ) 256 Εικ. 181: Σύνθετο ΤΑΒΕΡΝΑ (ΚΡΑΣΙ ΤΡΩΩ) 257 Εικ. 182: Σύνθετο ΤΑΒΕΡΝΑ (ΠΑΠΙΓΙΟΝ ΧΤΥΠΩ-ΠΑΛΑΜΑΚΙΑ) 257 Εικ. 183: Σύνθετο ΤΑΛΕΝΤΟ (ΤΕΧΝΗ/ΔΕΞΙΟΤΗΤΑ ΤΡΟΠΟΣ) 258 Εικ. 184: Σύνθετο ΤΟΥΡΙΣΤΑΣ (ΣΑΚΙΔΙΟ-ΠΛΑΤΗΣ ΨΑΧΝΩ) 258 Εικ. 185: Νόημα ΤΟΥΡΙΣΤΑΣ 259 Εικ. 186: Σύνθετο ΤΡΑΓΟΣ (ΓΕΝΙΑ ΚΕΡΑΤΑ) 259 Εικ. 187: Σύνθετο ΤΣΙΡΚΟ (ΚΛΟΟΥΝ ΦΕΣΤΙΒΑΛ) 260 Εικ. 188: Σύνθετο ΤΣΙΡΚΟ (ΚΛΟΟΥΝ ΘΕΑΤΡΟ/ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ) 260 Εικ. 189: Σύνθετο ΥΙΟΘΕΣΙΑ (ΔΕ ΓΕΝΝΑΩ ΠΑΙΡΝΩ) 261 Εικ. 190: Σύνθετο ΥΙΟΘΕΣΙΑ (ΓΕΝΝΑΩ ΥΠΟΓΡΑΦΩ) 261 Εικ. 191: Σύνθετο ΥΠΕΡΩΡΙΑ (ΩΡΕΣ ΠΑΡΑΠΑΝΩ) 262 Εικ. 192: Σύνθετο ΦΟΡΟΑΠΑΛΛΑΓΗ (ΦΟΡΟΣ ΑΠΑΛΛΑΓΗ) 262 Εικ. 193: Σύνθετο ΦΟΡΟΔΙΑΦΥΓΗ (ΦΟΡΟΣ ΔΙΑΦΕΥΓΩ/ΔΡΑΠΕΤΕΥΩ) 262 Εικ. 194: Σύνθετο ΧΩΡΑΦΙ (ΟΙΚΟΠΕΔΟ ΑΓΡΟΤΗΣ) 263 Εικ. 195: Σύνθετο ΨΑΡΑΓΟΡΑ [(ΛΑΪΚΗ) ΑΓΟΡΑ ΨΑΡΙΑ] 263 Εικ. 196: Σύνθετο ΑΚΟΥΟΓΡΑΜΜΑ (ΑΥΤΙ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ) 264 Εικ. 197: Σύνθετο ΑΜΜΟΥΔΙΑ (ΑΜΜΟΣ ΠΕΡΙΟΧΗ) 264 Εικ. 198: Σύνθετο ΑΝΘΟΠΩΛΕΙΟ (ΛΟΥΛΟΥΔΙΑ ΜΑΓΑΖΙ) 265 Εικ. 199: Σύνθετο ΑΝΘΟΠΩΛΗΣ (ΛΟΥΛΟΥΔΙΑ ΠΟΥΛΑΩ) 265 Εικ. 200: Σύνθετο ΑΣΗΜΕΝΙΟΣ (ΧΡΥΣΟΣ-Η-Ο ΜΕΤΑΛΛΟ) 266 Εικ. 201: Νόημα ΑΣΗΜΕΝΙΟΣ 266 Εικ. 202: Σύνθετο ΑΥΛΗ (ΛΟΥΛΟΥΔΙΑ ΠΕΡΙΟΧΗ) 267 Εικ. 203: Σύνθετο ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ (ΒΙΒΛΙΑ ΜΑΓΑΖΙ) 267 Εικ. 204: Σύνθετο ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΗΣ (ΒΙΒΛΙΑ ΠΟΥΛΑΩ) 268 Εικ. 205: Σύνθετο ΓΙΟΣ (ΑΓΟΡΙ ΓΕΝΝΑΩ) 268 Εικ. 206: Σύνθετο ΓΥΝΑΙΚΟΛΟΓΟΣ (ΓΥΝΑΙΚΑ ΓΙΑΤΡΟΣ) 269 Εικ. 207: Σύνθετο ΓΥΠΑΣ (ΠΟΥΛΙ ΡΑΜΦΟΣ) 269 Εικ. 208: Σύνθετο ΔΑΣΟΣ (ΔΕΝΤΡΑ ΠΕΡΙΟΧΗ) 270 Εικ. 209: Νόημα ΔΑΣΟΣ 270 Εικ. 210: Σύνθετο ΔΗΛΗΤΗΡΙΟ (ΦΑΡΜΑΚΟ ΡΙΧΝΩ) 271 Εικ. 211: Σύνθετο ΔΙΑΙΤΑ (ΦΑΓΗΤΟ ΠΡΟΣΕΧΩ) 271 Εικ. 212: Σύνθετο ΔΙΠΛΩΜΑ (ΒΙΒΛΙΟ ΣΦΡΑΓΙΔΑ/ΣΦΡΑΓΙΖΩ) 272 Εικ. 213: Σύνθετο ΕΚΘΕΣΗ (ΘΕΩΡΙΑ ΓΡΑΦΩ) 272 Εικ. 214: Σύνθετο ΕΞΟΧΗ (ΑΝΑΨΥΧΗ/ΔΡΟΣΙΑ ΠΕΡΙΟΧΗ) 273 Εικ. 215: Σύνθετο ΖΑΧΑΡΗ (ΓΛΥΚΙΟΣ/-Α/-Ο ΣΚΟΝΗ) 273 Εικ. 216: Σύνθετο ΙΧΘΥΟΠΩΛΕΙΟ (ΨΑΡΙΑ ΜΑΓΑΖΙ) 274 Εικ. 217: Σύνθετο ΙΧΘΥΟΠΩΛΗΣ (ΨΑΡΙΑ ΠΟΥΛΑΩ) 274 Εικ. 218: Σύνθετο ΚΑΡΔΙΟΓΡΑΦΗΜΑ (ΚΑΡΔΙΑ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ) 274 Εικ. 219: Σύνθετο ΚΑΡΥΔΟΠΙΤΑ (ΚΑΡΥΔΙ ΠΙΤΑ) 275 Εικ. 220: Σύνθετο ΚΑΡΥΔΟΠΙΤΑ (ΚΑΡΥΔΙ ΠΙΤΑ) 275 Εικ. 221: Σύνθετο ΚΑΡΥΔΟΠΙΤΑ (ΚΑΡΥΔΙ ΠΙΤΑ) 276 Εικ. 222: Σύνθετο ΚΑΦΕΤΕΡΙΑ (ΚΑΦΕΣ ΜΑΓΑΖΙ) 276 Εικ. 223: Σύνθετο ΚΑΦΕΝΕΙΟ (ΠΑΠΠΟΥΣ ΚΑΦΕΣ) 277 Εικ. 224: Σύνθετο ΚΗΠΟΣ (ΛΟΥΛΟΥΔΙΑ ΠΕΡΙΟΧΗ/ΧΩΡΟΣ) 277 Εικ. 225: Σύνθετο ΚΟΡΑΚΙ (ΜΑΥΡΟΣ/-Η/-Ο ΠΟΥΛΙ) 277 Εικ. 226: Σύνθετο ΚΟΡΗ (ΚΟΡΙΤΣΙ ΓΕΝΝΩ) 278 xvii

Εικ. 227: Σύνθετο ΚΟΤΕΤΣΙ (ΚΟΤΑ ΜΑΖΕΥΩ-ΜΕΣΑ) 278 Εικ. 228: Σύνθετο ΚΡΕΜΜΥΔΟΠΙΤΑ (ΚΡΕΜΜΥΔΙ ΠΙΤΑ) 278 Εικ. 229: Σύνθετο ΚΡΕΟΠΩΛΕΙΟ (ΚΡΕΑΣ ΠΟΥΛΑΩ) 279 Εικ. 230: Σύνθετο ΚΡΕΟΠΩΛΗΣ (ΚΡΕΑΣ ΚΟΒΩ) 279 Εικ. 231: Σύνθετο ΛΟΓΟΘΕΡΑΠΕΙΑ (ΠΡΟΦΟΡΙΚΑ ΘΕΡΑΠΕΙΑ) 279 Εικ. 232: Σύνθετο ΛΟΓΟΤΕΧΝΗΣ (ΒΙΒΛΙΟ ΓΡΑΦΩ) 280 Εικ. 233: Σύνθετο ΜΑΝΑΒΙΚΟ (ΜΑΝΑΒΗΣ ΜΑΓΑΖΙ) 280 Εικ. 234: Σύνθετο ΜΟΛΥΝΣΗ (ΔΥΣΟΣΜΙΑ ΕΞΑΠΛΩΝΩ/ΜΕΤΑΔΙΔΩ) 280 Εικ. 235: Σύνθετο ΝΑΥΠΗΓΕΙΟ (ΚΑΡΑΒΙ ΦΤΙΑΧΝΩ) 281 Εικ. 236: Σύνθετο ΟΥΡΑΝΟΞΥΣΤΗΣ (ΚΤΗΡΙΟ ΠΟΛΥ-ΨΗΛΟ) 281 Εικ. 237: Νόημα ΟΥΡΑΝΟΞΥΣΤΗΣ 281 Εικ. 238: Σύνθετο ΟΥΡΟΛΟΓΟΣ (ΟΥΡΩ ΓΙΑΤΡΟΣ) 282 Εικ. 239: Σύνθετο ΠΑΘΟΛΟΓΟΣ (ΑΚΡΟΑΖΟΜΑΙ ΓΙΑΤΡΟΣ) 282 Εικ. 240: Νόημα ΠΑΘΟΛΟΓΟΣ 282 Εικ. 241: Σύνθετο ΠΑΡΟΙΜΙΑ (ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΙΚΡΗ/ΣΥΝΤΟΜΗ) 283 Εικ. 242: Σύνθετο ΠΑΤΑΤΟΠΙΤΑ (ΠΑΤΑΤΑ ΠΙΤΑ) 283 Εικ. 243: Σύνθετο ΠΕΡΙΠΤΕΡΟ (ΤΣΙΓΑΡΑ ΜΑΓΑΖΙ) 283 Εικ. 244: Σύνθετο ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ (ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΜΕΤΡΑΩ) 284 Εικ. 245: Σύνθετο ΣΤΟΜΑΧΟΠΟΝΟΣ (ΣΤΟΜΑΧΙ ΠΟΝΟΣ) 284 Εικ. 246: Σύνθετο ΣΥΜΜΑΘΗΤΗΣ (ΜΑΖΙ ΜΑΘΗΜΑ) 285 Εικ. 247: Σύνθετο ΣΥΜΦΟΙΤΗΤΗΣ (ΜΑΖΙ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ) 285 Εικ. 248: Σύνθετο ΣΥΝΑΔΕΛΦΟΣ (ΜΑΖΙ ΔΟΥΛΕΙΑ) 285 Εικ. 249: Σύνθετο ΤΕΤΡΑΔΙΟ (ΒΙΒΛΙΟ ΓΡΑΦΩ) 286 Εικ. 250: Σύνθετο ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΑ (ΤΟΙΧΟΣ ΖΩΓΡΑΦΙΖΩ) 286 Εικ. 251: Σύνθετο ΤΡΑΓΟΣ (ΚΑΤΣΙΚΑ ΚΕΡΑΤΑ) 286 Εικ. 252: Σύνθετο ΥΙΟΘΕΣΙΑ (ΠΑΙΔΙ ΠΑΙΡΝΩ) 287 Εικ. 253 Σύνθετο ΦΑΡΜΑΚΕΙΟ (ΦΑΡΜΑΚΟ ΜΑΓΑΖΙ) 287 Εικ. 254: Σύνθετο ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΟΣ (ΦΑΡΜΑΚΟ ΠΟΥΛΑΩ) 288 Εικ. 255: Σύνθετο ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΟ (ΜΑΘΗΜΑ ΔΙΔΑΣΚΩ) 288 Εικ. 256: Σύνθετο ΧΗΜΕΙΟΘΕΡΑΠΕΙΑ (ΧΗΜΕΙΑ ΘΕΡΑΠΕΙΑ) 288 Εικ. 257: Σύνθετο ΧΟΡΤΟΠΙΤΑ (ΧΟΡΤΑ ΠΙΤΑ) 289 ΠΙΝΑΚΕΣ Πίνακας 4-1: Πληροφορητές έρευνας 65 xviii

ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ ASL: American Sign Language AUSLAN: Australian Sign Language BSL: British Sign Language DGS: German Sign Language ISL: Israeli Sign Language LSB: Brazilian Sign Language SSL: Sweden Sign Language Δ.Α.: Δακτυλικό Αλφάβητο Ε.Ν.Γ.: Ελληνική Νοηματική Γλώσσα Σ.Δ.Ε.Ν.Γ.: Σωματείο Διερμηνέων Ελληνικής Νοηματικής Γλώσσας ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΣΥΜΒΑΣΕΙΣ «..»: σε διπλά εισαγωγικά με πεζά γράμματα τίθενται οι έννοιες των ελληνικών λέξεων και Νοημάτων... : σε διπλά ανωφερή εισαγωγικά τίθενται οι χειρομορφές των Νοημάτων.. : σε μονά ανωφερή εισαγωγικά με κεφαλαία γράμματα τίθενται τα γράμματα του Δ.Α... : σε μονά ανωφερή εισαγωγικά με πεζά γράμματα τίθενται οι έννοιες των ξενόγλωσσων λέξεων και Νοημάτων. Πλάγια γραφή: με πλάγια γράμματα τυπώνονται οι όροι που εισάγονται για πρώτη φορά στο κείμενο. Κεφαλαία γράμματα, μέγεθος γραμματοσειράς 12: λήμμα Νοήματος Πεζά γράμματα με παύλες ανάμεσα: Λέξεις-Νοήματα με Δ.Α. ( μ-α-ρ-ί-α) Κεφαλαία γράμματα με σύμβολο # μπροστά: Νοήματα που προέρχονται από Δ.Α. [+]: επανάληψη στην κίνηση του Νοήματος - : παύλα τίθεται ανάμεσα σε λέξεις της προφορικής γλώσσας για την απόδοση απλού Νοήματος της ΝΓ * : αντιγραμματικός όρος xix

Κεφάλαιο 1 ο ΕΙΣΑΓΩΓΗ-ΣΚΟΠΟΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΔΙΕΥΚΡΙΝΙΣΗ ΟΡΩΝ-ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 1.1 Εισαγωγή Σύμφωνα με τη Παγκόσμια Ομοσπονδία Κωφών (World Federation of the Deaf) υπάρχουν περίπου 70.000.000 κωφοί σε όλον τον κόσμο που χρησιμοποιούν τη Νοηματική Γλώσσα (Ν.Γ.) ως μητρική τους γλώσσα. Η Νοηματική Γλώσσα αποτελεί το φυσικότερο τρόπο επικοινωνίας και το κυρίαρχο στοιχείο της κουλτούρας των κωφών ατόμων (Λαμπροπούλου, 1999 Παπασπύρου, 1987). Είναι η μόνη γλώσσα που επιτρέπει στα κωφά άτομα να επικοινωνούν αβίαστα, αμφίδρομα και αποτελεσματικά (Wilbur, 1979 Woodward, 1990). Μέσω αυτής εξυπηρετείται η καθημερινή επικοινωνία αλλά και μεταφέρονται οι αξίες και παραδόσεις της κοινότητας από τους μεγαλύτερους στους νεότερους. Επίσης, χρησιμοποιείται για την έκφραση μέσω της τέχνης (νοηματική ποίηση, τραγούδια στη νοηματική, θέατρο κωφών, λογοτεχνία στη νοηματική) (Woodward, 1972). Οι Padden και Humphries (1988) αναφέρουν ότι με βάση και κέντρο τη νοηματική γλώσσα οι Κωφοί συγκροτούν τη δική τους κοινότητα και αναπτύσσουν κοινές αξίες, κουλτούρα και παραδόσεις. Παράλληλα όμως επηρεάζονται από την ευρύτερη κοινωνία ενώ συγχρόνως μοιράζονται τα ίδια ήθη και έθιμα της κοινωνίας στην οποία ζουν. Η χρήση της Ν.Γ. αποτελεί προϋπόθεση για να γίνει κάποιος μέλος της κοινότητας των Κωφών. Από τις δεκαετίες του 1960 και 1970 έγιναν πολύ σημαντικές γλωσσολογικές έρευνες σε πολλές Νοηματικές Γλώσσες (Αμερικανική, Αγγλική, Σουηδική κ.ά.) στις οποίες φάνηκε ότι κάθε Ν.Γ. έχει δομή και ανταποκρίνεται στα παγκόσμια (universals) 1

Κεφάλαιο 1 ο ΕΙΣΑΓΩΓΗ-ΣΚΟΠΟΣ ΕΡΕΥΝΑΣ-ΔΙΕΥΚΡΙΝΙΣΗ ΟΡΩΝ-ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ κριτήρια των ανθρωπίνων γλωσσών ( Stokoe, Casterline and Croneberg, 1965 Klima and Bellugi, 1979 Bergman, 1979 Brennan, Colville and Lawson, 1984). Το 1960 στην Αμερική ο Stokoe εξέδωσε μια μονογραφία με τον τίτλο «Δομή της Νοηματικής Γλώσσας» που παρουσίαζε την καινοτόμο θέση του ότι η Ν.Γ. είναι μια αληθινή γλώσσα και όχι ένα «σύστημα κωδικοποίησης αναπαραστάσεων της προφορικής γλώσσας μέσω των χεριών» (1960:4). Ένα δεύτερο έργο του Stokoe και των συνεργατών του, το «Λεξικό της Αμερικανικής Νοηματικής Γλώσσας» (1976) ισχυροποίησε τη θέση της Ν.Γ. Παράλληλα οι κοινωνιογλωσσολογικές μελέτες αναδεικνύουν τα χαρακτηριστικά της κοινότητας των Κωφών (Woodward, 1972 Padden, 1980 Higgins, 1990 κ.ά.): η κοινότητα περιλαμβάνει όσους μοιράζονται μια κοινή γλώσσα, τη Νοηματική, έχουν κοινές αξίες, κοινούς στόχους όπως την κοινωνική αποδοχή, ισότιμη συμμετοχή στην εκπαίδευση, την εργασία, την πολιτική εκπροσώπηση, στα κέντρα λήψης αποφάσεων που αφορούν στους κωφούς κ.ά. Οι Schein και Stewart διαπιστώνουν ότι τα αποτελέσματα αυτών των ερευνών επηρέασαν σε μεγάλο βαθμό τις απόψεις και τις στάσεις της κοινωνίας για τους Κωφούς. Η κοινότητα των Κωφών και η Ν.Γ. άρχισαν να απασχολούν τους εκπαιδευτικούς και τους ερευνητές. Οι κωφοί δραστηριοποιήθηκαν ενεργά μέσα στο ευνοϊκότερο κλίμα που είχε δημιουργηθεί σε πολλές χώρες και άρχισαν να διεκδικούν πιο δυναμικά τα δικαιώματά τους ως πολιτισμική και γλωσσική ομάδα. Τα δικαιώματα αυτά άρχισαν να προβάλλονται από τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης με αποτέλεσμα να εξοικειώνεται ο κόσμος με τους Κωφούς και να τους συνδέει με τη Ν.Γ. (1995:181). Σύμφωνα με τους Padden και Humphries (1988) η Ν.Γ. είναι το πιο σπουδαίο στοιχείο της κουλτούρας των Κωφών. Ο σεβασμός, η αποδοχή και η χρήση της χαρακτηρίζουν τα μέλη της κοινότητας των Κωφών ανά τον κόσμο. Η κοινωνιολογική άποψη ότι οι Κωφοί αποτελούν πολιτισμική 2

Κεφάλαιο 1 ο ΕΙΣΑΓΩΓΗ-ΣΚΟΠΟΣ ΕΡΕΥΝΑΣ-ΔΙΕΥΚΡΙΝΙΣΗ ΟΡΩΝ-ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ και γλωσσική μειονότητα αρχίζει να κερδίζει έδαφος και ανάμεσα στους εκπαιδευτικούς. Από τη δεκαετία του 1980 το κίνημα των Κωφών ενέτεινε διεθνώς τις προσπάθειες αναγνώρισης της νοηματικής γλώσσας. Οι Κωφοί απαίτησαν και πέτυχαν σε πολλές χώρες την αναγνώριση της εθνικής τους Νοηματικής Γλώσσας ως επίσημης γλώσσας της κοινότητάς τους και ως κύριο μέσο της εκπαίδευσής τους (Lane, Hoffmeister, Bahan 1996). Στην Ελλάδα τα τελευταία τριάντα χρόνια έχει ξεκινήσει μία περίοδος ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα και αισιόδοξη για την Κοινότητα των Κωφών. Υπάρχει μεγαλύτερη ευαισθησία για τα θέματα των αναπήρων γενικότερα και ειδικότερα για τα θέματα των Κωφών και τη Ν.Γ. Τη δεκαετία του 1980 άρχισαν οι πρώτες αλλαγές τόσο στην εκπαίδευση (το κράτος αναλαμβάνει τη δημόσια εκπαίδευση των κωφών παιδιών) όσο και στη μέθοδο επικοινωνίας στα σχολεία του Εθνικού Ιδρύματος Προστασίας Κωφαλάλων (αποδοχή της νοηματικής, υιοθέτηση της ολικής επικοινωνίας). Η δεκαετία του 1990 μπορεί να θεωρηθεί ως δεκαετία διεκδικήσεων για την κοινότητα των Κωφών: προγράμματα κατάρτισης Κωφών, έρευνα για τους Κωφούς και την Ε.Ν.Γ. από το Πανεπιστήμιο Πατρών (Μονάδα Αγωγής Κωφών), εκπαίδευση πρώτων δασκάλων και διερμηνέων ΕΝΓ κ.ά. (Λαμπροπούλου, 2001). Το κίνημα των Κωφών, ενισχυμένο με τους ειδικούς του χώρου, καταφέρνει το Μάρτιο του 2000 στο νόμο της Ειδικής Αγωγής (2817/2000 ΦΕΚ Α 78/14.03.2000) να αναγνωριστεί η Ελληνική Νοηματική Γλώσσα (Ε.Ν.Γ.) ως η γλώσσα των κωφών και βαρήκοων μαθητών και να θεωρηθεί ως προαπαιτούμενη γνώση για τους εκπαιδευτικούς και το προσωπικό στις σχολικές μονάδες εκπαίδευσης Κωφών/Βαρήκοων μαθητών: «Γλώσσα των κωφών και βαρήκοων μαθητών είναι η ελληνική νοηματική Απαραίτητο προσόν για την τοποθέτηση εκπαιδευτικού και ειδικού εκπαιδευτικού 3

Κεφάλαιο 1 ο ΕΙΣΑΓΩΓΗ-ΣΚΟΠΟΣ ΕΡΕΥΝΑΣ-ΔΙΕΥΚΡΙΝΙΣΗ ΟΡΩΝ-ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ αναφέρεται: προσωπικού στις ΣΜΕΑ κωφών και βαρηκόων είναι η γνώση της νοηματικής γλώσσας». [Κεφ. Α, Άρθρο 1, 4 α), β): 1565] Στον πρόσφατο νόμο για την ειδική αγωγή 3699/2008 (ΦΕΚ 199/Α /2.10.2008) «Ως πρώτη γλώσσα των κωφών και βαρήκοων μαθητών αναγνωρίζεται η Ελληνική Νοηματική γλώσσα και ως δεύτερη γλώσσα τους η Νέα Ελληνική, η οποία προσλαμβάνεται και εκφέρεται με τη γραπτή της μορφή, ενώ η προφορική της αντίληψη και έκφραση αποτελεί πρόσθετη κοινωνική επιλογή των κωφών μαθητών. Η Ελληνική Νοηματική και η Νέα Ελληνική γλώσσα αναγνωρίζονται ως ισότιμες μεταξύ τους, οπότε και η ενδεδειγμένη γλωσσική παιδαγωγική προσέγγιση είναι η δίγλωσση εκπαίδευση. Απαραίτητη προϋπόθεση για την τοποθέτηση εκπαιδευτικών και ΕΕΠ στις ειδικές σχολικές μονάδες κωφών, ορίζεται επιπλέον των άλλων προσόντων και η πιστοποιημένη γνώση της Ελληνικής Νοηματικής γλώσσας». (Κεφ. Α, Άρθρο 7, 1: 3504) Διερμηνείς έχουν κάνει την παρουσία τους και τη Ν.Γ. ορατή μέσα από τα δελτία ειδήσεων στη τηλεόραση και μέσα από διάφορες κοινωνικές εκδηλώσεις και επιστημονικές συναντήσεις. Πολλοί ακούοντες δείχνουν όλο και περισσότερο ενδιαφέρον για την εκμάθηση της Νοηματικής. Υπάρχει ένας μεγάλος και αυξανόμενος αριθμός ακουόντων ανθρώπων, που δεν περιορίζεται μόνο σε γονείς και συγγενείς Κωφών, που άρχισε να ενδιαφέρεται για την εκμάθηση της γλώσσας (Λαμπροπούλου, 2001). H Ε.Ν.Γ. χρησιμοποιείται από την πλειονότητα των Ελλήνων κωφών, από ακούοντα παιδιά κωφών γονέων, από ακούοντες ειδικούς που ασχολούνται με κωφούς και από ακούοντες γονείς κωφών παιδιών. Ο αριθμός των χρηστών της γλώσσας δεν είναι γνωστός, αλλά υπολογίζεται περίπου στα 10.000 άτομα (Κουρμπέτης και Χατζοπούλου, 2010). 4

Κεφάλαιο 1 ο ΕΙΣΑΓΩΓΗ-ΣΚΟΠΟΣ ΕΡΕΥΝΑΣ-ΔΙΕΥΚΡΙΝΙΣΗ ΟΡΩΝ-ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 1.2 Σκοπός και σημασία της έρευνας Η μελέτη της Ε.Ν.Γ. από τους ερευνητές και η επιστημονική αντιμετώπιση αυτής της οπτικο-κινητικής γλώσσας στην Ελλάδα θα συμβάλλουν στην επιστήμη της γλωσσολογίας. Επιπλέον, θα αναγνωριστεί το δικαίωμα της διδασκαλίας, της διερμηνείας και των σπουδών στη γλώσσα αυτή, όταν αναγνωριστεί η Ε.Ν.Γ. από το ελληνικό κράτος ως η επίσημη γλώσσα της ελληνικής κοινότητας των Κωφών. Η ανάγκη ανάπτυξης Αναλυτικών Προγραμμάτων Σπουδών (Α.Π.Σ.) για την Ε.Ν.Γ. είναι επιτακτική. Για να επιτευχθεί αυτό, θα πρέπει να ερευνηθεί η γλώσσα περαιτέρω. Στο μορφολογικό επίπεδο της Ε.Ν.Γ. δεν υπάρχει προηγούμενη έρευνα για τη σύνθεση και τα σύνθετα. Αυτό έρχεται να καλύψει η παρούσα μελέτη. Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι να διερευνηθεί η ύπαρξη σύνθετων στην Ελληνική Νοηματική Γλώσσα και να μελετηθεί ο τρόπος που αυτά διαφοροποιούνται από τα απλά Νοήματα, οι κανόνες που διέπουν τη σύνθεση καθώς και οι ομοιότητες και διαφορές με τα σύνθετα της ομιλούμενης ελληνικής γλώσσας ως προς τη μορφολογική τους δομή. Οι επί μέρους στόχοι της εργασίας είναι οι εξής: να προσδιοριστούν o τα κριτήρια διαφοροποίησης των σύνθετων από άλλα Νοήματα της Ε.Ν.Γ. o οι κανόνες που ορίζουν τις αλλαγές στα σύνθετα της Ε.Ν.Γ. o οι σχέσεις που διέπουν τα επιμέρους συστατικά των σύνθετων και ποια είναι η σχετική τους σειρά. 1.3 Διευκρίνιση όρων Νόημα : εννοείται η βασική λεξική μονάδα της Ελληνικής Νοηματικής Γλώσσας (Παπασπύρου, 1994 Λαμπροπούλου, 1997b Hatzopoulou, 2008) όπως και όλων των 5

Κεφάλαιο 1 ο ΕΙΣΑΓΩΓΗ-ΣΚΟΠΟΣ ΕΡΕΥΝΑΣ-ΔΙΕΥΚΡΙΝΙΣΗ ΟΡΩΝ-ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ νοηματικών γλωσσών του κόσμου (Stokoe, 1960 Bergman, 1982 Baker and Cohely, 1999 Sutton-Spence and Woll, 1999 Johnston and Schembri, 2007). Φώνημα: εννοείται η μικρότερη δομική μονάδα του Νοήματος. Στις αρχικές έρευνες (Stokoe, 1960) ως φωνήματα στις Νοηματικές Γλώσσες ορίστηκαν η χειρομορφή, η θέση και η κίνηση του Νοήματος. Αργότερα, ο Battison (1978) πρόσθεσε ως φωνήματα στις Νοηματικές Γλώσσες τον προσανατολισμό της παλάμης και τον προσανατολισμό των δακτύλων. Μόρφημα: εννοείται η μικρότερη δομική μονάδα του Νοήματος που είναι φορέας σημασίας (Sutton-Spence & Woll, 1999). Ελληνική Νοηματική Γλώσσα: στη μελέτη αυτή όταν χρησιμοποιείται ο όρος «Ελληνική Νοηματική Γλώσσα» και σε συντομία Ε.Ν.Γ., θα εννοείται πάντα η νοηματική γλώσσα που χρησιμοποιούν οι Κωφοί Έλληνες στην κοινότητά τους. Η γλώσσα αυτή είναι εντελώς διαφορετική από την Ελληνική ομιλούμενη γλώσσα. Σύνθεση: α) στις ομιλούμενες γλώσσες: είναι η διαδικασία σχηματισμού λέξεων με συνδυασμό λέξεων ή θεμάτων, ανάλογα με τη γλώσσα στην οποία αναφερόμεθα, για τη δημιουργία ενός μορφολογικά πολύπλοκου σχηματισμού που ονομάζεται σύνθετο (Ράλλη, 2013:11), β) στις Ν.Γ. : είναι ο σχηματισμός ενός νέου Νοήματος από τον συνδυασμό δύο ή περισσοτέρων Νοημάτων (Klima & Bellugi, 1979:224). Ένταση νοηματισμού: σύμφωνα με τους ερευνητές Klima and Bellugi (1979), Brennan (1984), Sutton-Spence and Woll (1999), Wallin (1983) στη διαδικασία της σύνθεσης της Αμερικανικής Ν.Γ., της Αγγλικής Ν.Γ. και της Σουηδικής Ν.Γ. για τα συστατικά μέρη/νοήματα χρησιμοποιείται ο όρος stress, τον οποίο στην παρούσα έρευνα αποδίδουμε με τον λειτουργικό ορισμό ένταση νοηματισμού. 6

Κεφάλαιο 1 ο ΕΙΣΑΓΩΓΗ-ΣΚΟΠΟΣ ΕΡΕΥΝΑΣ-ΔΙΕΥΚΡΙΝΙΣΗ ΟΡΩΝ-ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 1.4 Διάρθρωση της εργασίας Η μελέτη πραγματεύεται τη διαδικασία της σύνθεσης και την ύπαρξη σύνθετων στην Ελληνική Νοηματική Γλώσσα (Ε.Ν.Γ.) και αποτελείται από έξι κεφάλαια. Ξεκινά με τη διατύπωση της αναγκαιότητας της παρούσας έρευνας για την Ελληνική Νοηματική Γλώσσα (Ε.Ν.Γ.) (κεφ. 1ο) θέτοντας τα ερευνητικά ερωτήματα της διατριβής: υπάρχουν σύνθετα στην Ε.Ν.Γ. σύμφωνα με τα κριτήρια (φωνολογικά, δομικά, σημασιολογικά) που πληρούν τα σύνθετα άλλων Νοηματικών Γλωσσών; Αν υπάρχουν, ποια είναι τα χαρακτηριστικά εκείνα που τα διακρίνουν από τις φράσεις και τα απλά Νοήματα της Ε.Ν.Γ.; ποιοι είναι οι κανόνες που ορίζουν τις αλλαγές των συστατικών των σύνθετων; ποιες είναι οι σχέσεις και η σειρά των επιμέρους συστατικών των σύνθετων στην Ε.Ν.Γ.; Και τέλος διευκρινίζονται όροι που θα χρησιμοποιηθούν στην παρούσα διατριβή. Το επόμενο Κεφάλαιο (κεφ. 2ο) αφορά στο θεωρητικό πλαίσιο το οποίο περιλαμβάνει την ανασκόπηση της βιβλιογραφίας σχετικά με τη Σύνθεση στις ομιλούμενες γλώσσες και ειδικότερα στη Νέα Ελληνική. Στο επόμενο κεφάλαιο (3ο) συνεχίζεται η ανασκόπηση της βιβλιογραφίας για τις Νοηματικές Γλώσσες και την Ε.Ν.Γ. ειδικότερα. Εστιάζεται στη Μορφολογία και τη Σύνθεση των Νοηματικών Γλωσσών. Το Κεφάλαιο που ακολουθεί (κεφ. 4ο) αναφέρεται στη Μεθοδολογία της έρευνας: γλωσσικοί πληροφορητές, εργαλεία και διαδικασία συλλογής δεδομένων, καταγραφή Νοημάτων και σύστημα κωδικοποίησης στην Ε.Ν.Γ. Το 5ο Κεφάλαιο περιλαμβάνει την Παρουσίαση και την Ερμηνεία των αποτελεσμάτων της γλωσσολογικής μελέτης. Παρουσιάζονται αναλυτικά τα σύνθετα της Ε.Ν.Γ. που προέκυψαν από το γλωσσικό υλικό που μελετήθηκε, τα επιμέρους συστατικά τους και οι αλλαγές που αυτά υφίστανται κατά τη διαδικασία της σύνθεσης. Το τελευταίο 7

Κεφάλαιο 1 ο ΕΙΣΑΓΩΓΗ-ΣΚΟΠΟΣ ΕΡΕΥΝΑΣ-ΔΙΕΥΚΡΙΝΙΣΗ ΟΡΩΝ-ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΕΡΓΑΣΙΑΣ Κεφάλαιο της διατριβής (κεφ. 6ο) περιλαμβάνει τα Συμπεράσματα της έρευνας με βάση τους στόχους που ορίσθηκαν. 1.5 Ανακεφαλαίωση Τα τελευταία τριάντα χρόνια είναι χρόνια αγώνων και διεκδικήσεων των Κωφών, των οικογενειών τους και των εκπαιδευτικών τους τόσο για να (απο)δείξουν στους ακούοντες ότι οι Κωφοί αποτελούν πολιτισμική και γλωσσική μειονότητα όσο και για να καταφέρουν την αναγνώριση της Νοηματικής Γλώσσας (Ν.Γ.) ως επίσημης γλώσσας των Κωφών και βαρήκοων. Η γλωσσολογική έρευνα της Ε.Ν.Γ., αν και παραμένει ελλιπής, έχει σημειώσει πρόοδο. Η παρούσα εργασία ασχολείται διεξοδικά με τη σύνθεση και τα σύνθετα στην Ε.Ν.Γ. έχοντας σκοπό τη διερεύνηση της ύπαρξης σύνθετων στη γλώσσα και τη μελέτη του τρόπου που αυτά διαφοροποιούνται από τα απλά Νοήματα, των κανόνων που διέπουν την σύνθεση καθώς και των ομοιοτήτων και των διαφορών με τα σύνθετα της ελληνικής ομιλούμενης γλώσσας ως προς τη μορφολογική τους δομή. Η διευκρίνιση όρων που χρησιμοποιούνται στην παρούσα εργασία κρίνεται απαραίτητη προς αποφυγή σύγχυσης του αναγνώστη, όπως και η δομή της παρούσας εργασίας προς διευκόλυνση της ανάγνωσης. Στο επόμενο Κεφάλαιο θα αναφερθούμε συνοπτικά στη σύνθεση και τα σύνθετα στις ομιλούμενες γλώσσες και πιο συγκεκριμένα στην ελληνική ομιλούμενη. 8

Κεφάλαιο 2 ο Η ΣΥΝΘΕΣΗ ΣΤΙΣ ΟΜΙΛΟΥΜΕΝΕΣ ΓΛΩΣΣΕΣ 2.1 Η Σύνθεση στις ομιλούμενες γλώσσες Η σύνθεση αποτελεί διαδικασία σχηματισμού λέξεων, η οποία μαζί με την παραγωγή και την κλίση ανήκει στον τομέα της γραμματικής που ονομάζεται μορφολογία, στο πλαίσιο του οποίου μελετώνται η δομή των λέξεων και τα επιμέρους συστατικά τους (Lyons, 2012). Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με τις Ράλλη και Ραυτοπούλου (1999) αφορά στο συνδυασμό λέξεων ή θεμάτων, ανάλογα με τη γλώσσα στην οποία αναφερόμαστε, για τη δημιουργία μορφολογικά πολύπλοκου σχηματισμού που ονομάζεται σύνθετο. Η βασική λειτουργία της μορφολογικής διαδικασίας της σύνθεσης είναι ο εμπλουτισμός του λεξικού μιας γλώσσας μέσω της παραγωγής σύνθετων λέξεων, που τις περισσότερες φορές φέρουν ιδιάζουσες σημασίες. Ο Bauer (2009) υποστηρίζει ότι η σύνθεση λέξεων είναι μια παραγωγική διαδικασία. Αυτή η διαδικασία απαντά τόσο σε διαχυτικές γλώσσες, όπως η Ελληνική, η Γερμανική και η Ρωσική όσο και στην απομονωτική Κινεζική. Στις συγκολλητικές γλώσσες, η Τουρκική, εμφανίζει υψηλή παραγωγικότητα συνθέτων ενώ σε άλλες γλώσσες οι σύνθετες δομές είναι σπάνιες [π.χ. Evenki (ανήκει στην οικογένεια των αλταϊκών γλωσσών, ομιλητές της εντοπίζονται στη Μογγολία, στη Ρωσία, στις Η.Π.Α.), Turkana (ανήκει στην οικογένεια γλωσσών «Νειλο-Σαχάρα» και ομιλείται στην Κένυα)]. Σύμφωνα με τη Ράλλη (2007) η διαδικασία αυτή δε σχετίζεται με τον βαθμό ανάπτυξης των μορφολογικών διαδικασιών μιας γλώσσας: αποτελεί χαρακτηριστικό τόσο της μορφολογικά πλούσιας Ελληνικής όσο και της μορφολογικά φτωχής Αγγλικής. 9

Κεφάλαιο 2 ο Η ΣΥΝΘΕΣΗ ΣΤΙΣ ΟΜΙΛΟΥΜΕΝΕΣ ΓΛΩΣΣΕΣ Στη διεθνή βιβλιογραφία (Aronoff, 1976 Haarmann, 1991 Booij, 1992 Lieber and Stekauer, 2009 Stekauer, Valera and Kortvelyessy, 2012 κ.ά.) η σύνθεση είχε οριστεί ως η διαδικασία συνδυασμού τουλάχιστον δύο λέξεων, με αποτέλεσμα τον σχηματισμό μίας μορφολογικά πολύπλοκης λέξης. Αυτός ο ορισμός ανταποκρίνεται στη σύνθεση γλωσσών όπως είναι τα Αγγλικά όπου τα περισσότερα σύνθετα περιέχουν τον συνδυασμό ανεξάρτητων λέξεων. Όμως δεν καλύπτει τα περισσότερα σύνθετα γλωσσών, όπως είναι η ελληνική και η ρωσική, όπου τα επιμέρους συστατικά των συνθέτων δεν είναι ολόκληρες λέξεις, αλλά θέματα (Ράλλη,2007). 2.2 Η Σύνθεση στην Ελληνική Γλώσσα Η σύνθεση στην ελληνική γλώσσα αποτελεί εξαιρετικά παραγωγική διαδικασία. Οι νεότερες γραμματικές αφιερώνουν μεγαλύτερη έκταση στη σύνθεση απ ό,τι οι παλαιότερες που επικεντρώνονταν περισσότερο στην κλίση. Λεπτομερή περιγραφή της διαδικασίας της σύνθεσης και γλωσσολογική ανάλυση των νεοελληνικών συνθέτων, συγκρίνοντάς τα με σύνθετα άλλων γλωσσών, παρέχει η Ράλλη (2005, 2007, 2013). 2.2.1. Βασικά χαρακτηριστικά σύνθετων Τα σύνθετα χαρακτηρίζονται από βασικές ιδιότητες που του επιτρέπουν να διακρίνεται τόσο από τις φράσεις όσο και από τις άλλες λέξεις του ελληνικού λεξιλογίου. Αυτά τα χαρακτηριστικά είναι ο μοναδικός τόνος, η δομική και σημασιολογική αδιαφάνεια και το είδος των επιμέρους συστατικών (Ράλλη, 2005). Ο μοναδικός τόνος αποτελεί μια ιδιότητα που καθιστά το σύνθετο μια φωνολογική ενότητα που στη διεθνή βιβλιογραφία αποκαλείται φωνολογική λέξη ( phonological word ) (Ράλλη, 2013: 22). Στα ελληνικά σύνθετα ο τόνος μπορεί να 10

Κεφάλαιο 2 ο Η ΣΥΝΘΕΣΗ ΣΤΙΣ ΟΜΙΛΟΥΜΕΝΕΣ ΓΛΩΣΣΕΣ συμπίπτει με τον τόνο ενός από τα δύο συστατικά (π.χ. ελαφοκυνηγός, ντοματοσαλάτα κ.ά.), αλλά μπορεί και να διαφέρει (π.χ. αλατοπίπερο). Σε αντίθεση με τις φράσεις που χαρακτηρίζονται από σημασιολογική διαφάνεια (δηλαδή, η σημασία είναι άθροισμα των σημασιών των λέξεων που αποτελούν μία φράση ή ένα σύνθετο), τα σύνθετα παρουσιάζουν συχνά σημασιολογική αδιαφάνεια (η σημασία δε πηγάζει από τις σημασίες των συνθετικών μερών). Το μέγεθος της σημασιολογικής αδιαφάνειας κυμαίνεται ανάλογα με την περίπτωση. Γενικότερα, όπως παρατηρεί η Olsen (στο Ράλλη, 2013: 25) στα ονοματικά σύνθετα ιδιαίτερα το α συνθετικό δεν αναφέρεται σε ένα στοιχείο με ξεχωριστό σημείο αναφοράς από το β συστατικό, αλλά χρησιμεύει ως εξειδίκευση της σημασίας του σε αντίθεση με τις φράσεις που αποδίδουν περιγραφικά τη σημασία μιας έννοιας. Τα σύνθετα της ελληνικής γράφονται ως μία λέξη, σε αντίθεση με τα σύνθετα άλλων γλωσσών (π.χ. τουρκικής, αγγλικής, ιταλικής), τα οποία δίνονται ως μία ή περισσότερες της μίας λέξεις (Ράλλη, 2005). Στην ελληνική το θέμα αποτελεί τη βάση για τον σχηματισμό των συνθέτων και γενικότερα των μορφολογικά πολύπλοκων λέξεων, σε αντίθεση με ό,τι συμβαίνει σε άλλες γλώσσες(τουρκική, αγγλική, γαλλική κ.ά), όπου ως βάση χρησιμοποιείται η λέξη. Τα συστατικά δηλαδή των συνθέτων εμφανίζουν τη μορφή του θέματος ή της λέξης ανάλογα με τη γλώσσα για την οποία γίνεται λόγος. Εκτός των παραπάνω χαρακτηριστικών των συνθέτων, υπάρχει ακόμα ένα που σύμφωνα με τη Ralli (2006) αποτελεί το δείκτη της σύνθεσης. Στο παρελθόν έχει ονομαστεί συνδετικό φωνήεν (έτσι ονομάζεται ακόμα στο βιβλίο της Νεοελληνικής Γλώσσας Β Γυμνασίου του ΟΕΔΒ). Είναι ένα φωνήεν /ο/ που συνδέει τα συστατικά του συνθέτου και διασφαλίζει τη μετάβαση από το ένα στο άλλο. Αποτελεί την ένδειξη της διαδικασίας της σύνθεσης σε διάφορες γλώσσες. Η θέση του μέσα στο σύνθετο 11

Κεφάλαιο 2 ο Η ΣΥΝΘΕΣΗ ΣΤΙΣ ΟΜΙΛΟΥΜΕΝΕΣ ΓΛΩΣΣΕΣ καθορίζεται από το είδος της μορφολογίας της γλώσσας. Στην ελληνική ο δείκτης εμφανίζεται στο εσωτερικό του σύνθετου, ενώ για παράδειγμα στην τουρκική η θέση του δείκτη είναι στο τέλος της λέξης. Στις γλώσσες που βασίζουν τους μορφολογικούς σχηματισμούς στο θέμα, όπως είναι η ελληνική, ο δείκτης σύνθεσης εμφανίζει μεγαλύτερη συστηματικότητα στη μορφή απ ό,τι στις γλώσσες που δημιουργούν σύνθετα με βάση τη λέξη, όπως είναι η ολλανδική (Ράλλη, 2013). Κατά τη σύνθεση είναι δυνατό να επέλθουν φωνολογικές αλλαγές στη μορφή των συνθετικών μερών. Για παράδειγμα στο σύνθετο «ανεβοκατεβαίνω» έχει αποκοπεί το αιν- από το θέμα του ρήματος «ανεβαίνω» χάριν ευφωνίας γι αυτό και ο σχηματισμός δεν είναι «*ανεβαινοκατεβαίνω». Το στοιχείο το οποίο προσδίδει τη γραμματική κατηγορία και τη βασική σημασία στο συντακτικό σχηματισμό ονομάζεται κεφαλή. Τα σύνθετα των οποίων η κεφαλή βρίσκεται στο εσωτερικό της δομής λέγονται ενδοκεντρικά (π.χ. ψαρόσουπα, χαρτοπαίζω, κοσμοξακουστός κ.ά.) ενώ αυτά στα οποία δεν υπάρχει κεφαλή στο εσωτερικό της δομής ονομάζονται εξωκεντρικά (π.χ. πολύτεκνος, ταχύρυθμος, ανοιχτόκαρδος κ.ά.). Στα ενδοκεντρικά ελληνικά σύνθετα, με σχέση εξάρτησης μεταξύ των συνθετικών μερών, η κεφαλή τοποθετείται στα δεξιά της δομής και η σειρά των όρων είναι σταθερή [προσδιορίζον/μη κεφαλή προσδιοριζόμενο/ κεφαλή] (Ράλλη, 2013). Στα παρατακτικά σύνθετα η σειρά των όρων μπορεί να ποικίλλει, ιδιαίτερα στα επίθετα (π.χ. μακρόστενος/ στενόμακρος, κοκκινόξανθος/ ξανθοκόκκινος κ.ά.). Τα προσδιοριστικά και τα παρατακτικά σύνθετα αποτελούν τις δύο βασικές κατηγορίες συνθέτων, όσον αφορά στη λειτουργική σχέση μεταξύ των συνθετικών μερών που τα αποτελούν, σύμφωνα με τη Ράλλη (2005, 2007). Τα συστατικά της πρώτης κατηγορίας εμφανίζουν σχέση εξάρτησης (π.χ. νυχτολούλουδο νύχτα 12

Κεφάλαιο 2 ο Η ΣΥΝΘΕΣΗ ΣΤΙΣ ΟΜΙΛΟΥΜΕΝΕΣ ΓΛΩΣΣΕΣ λουλούδι, αργοπεθαίνω αργά πεθαίνω κ.ά.). Αντίθετα, τα συστατικά της δεύτερης κατηγορίας εμφανίζουν σχέση παράταξης, δηλαδή τα δύο συστατικά παρατίθενται το ένα δίπλα στο άλλο χωρίς να αλληλοεπηρεάζονται (π.χ. αλατοπίπερο αλάτι πιπέρι, καστανόξανθος καστανός ξανθός κ.ά.) Σύμφωνα με τη Ράλλη (2007) τα σύνθετα της ελληνικής διακρίνονται σε τρεις (03) μεγάλες γραμματικές κατηγορίες: ουσιαστικά, ρήματα και επίθετα. Η κατηγορία του επιρρήματος δεν αποτελεί πρωτογενή σύνθεση, αλλά παράγεται από το συνδυασμό ενός σύνθετου επιθέτου με το επιρρηματικό επίθημα α. Στην κατηγορία των σύνθετων της νέας ελληνικής δεν εντάσσονται οι επιρρηματικοί προσδιορισμοί που δημιουργούνται με την επανάληψη ενός επιρρήματος όπως: κοντά κοντά, πλάι πλάι, σιγά σιγά κ.ά. H επανάληψη επιρρημάτων ανήκει στο δημιουργικό τομέα της παραγωγής επιρρημάτων της κοινής νεοελληνικής, αλλά δεν αποτελεί διαδικασία σύνθεσης. Ο διπλασιασμός του ίδιου επιρρήματος δε δημιουργεί νέα λέξη, απλώς επιτείνει τη σημασία ενός επιρρήματος. Τα ελληνικά σύνθετα δημιουργούνται με βάση τέσσερα (04) βασικά σχήματα, τα οποία διακρίνονται σύμφωνα με τα κριτήρια της μορφής του κλιτικού επιθήματος (προαιρετικό) και του τόνου (υποχρεωτικό): [θέμα θέμα], [θέμα λέξη], [λέξη θέμα], [λέξη λέξη]. Τα δύο πρώτα είναι συχνότερα και αποτελούν τους κατ εξοχήν τρόπους σύνθεσης της νέας ελληνικής (Ράλλη, 2007). Σύμφωνα με τη Ράλλη (2005) τα ρηματικά σύνθετα, δηλαδή τα σύνθετα εκείνα των οποίων η κεφαλή είναι ρήμα ή ρηματικό παράγωγο, είναι ιδιαίτερα παραγωγικά στην ελληνική γλώσσα, σε αντίθεση με άλλες γλώσσες, κυρίως ευρωπαϊκές. Αυτό δείχνει την ιδιαίτερα πλούσια μορφολογία της ελληνικής σύνθεσης. Η ελληνική είναι πλούσια σε σύνθετα με β συστατικό ρήμα. Η δομή των ρηματικών συνθέτων μπορεί να είναι [θέμα θέμα] ή [θέμα λέξη]. 13

Κεφάλαιο 2 ο Η ΣΥΝΘΕΣΗ ΣΤΙΣ ΟΜΙΛΟΥΜΕΝΕΣ ΓΛΩΣΣΕΣ Ό,τι αφορά στην κλίση των συνθέτων της νέας ελληνικής, τοποθετείται στο τέλος των ελληνικών συνθέτων, ενώ στις ελάχιστες περιπτώσεις όπου εμφανίζεται ως εσωτερική δε παίζει κανένα ρόλο στη συντακτική τους συμπεριφορά. Σύμφωνα με τη μορφή της κλίσης που έχουν τα ελληνικά σύνθετα, διακρίνονται σε δύο κατηγορίες: σε αυτά που η κλίση δε διαφέρει από το β συνθετικό μέρος όταν αυτό χρησιμοποιείται ως ανεξάρτητη λέξη (π.χ. λιμνοθάλασσα, ψαροταβέρνα κ.ά.), και σε αυτά που φέρουν διαφορετική κλίση από αυτή του β συνθετικού (π.χ. μερόνυχτο, αστραπόβροντο κ.ά.). Τα συνθετικά μέρη ενός σύνθετου μπορεί να προέρχεται από διαφορετικούς τύπους γλώσσας, τόσο από τη λαϊκή (μη λόγια) όσο και από τη λόγια παράδοση. Τα σύνθετα αυτού του είδους κατηγοριοποιούνται σε αυτά με: μη λόγια α και β συνθετικό, λόγια α και β συνθετικό, μείξη λόγιων και μη λόγιων συνθετικών. Τα σύνθετα της πρώτης κατηγορίας αποτελούν την πλειοψηφία των νεοελληνικών συνθέτων και σχηματίζονται με τους κανόνες της νεοελληνικής μορφολογίας. Για παράδειγμα, τα σύνθετα «σκουπόξυλο», «ξερόβηχας», «κλεφτοφάναρο», «μπαινοβγαίνω» κ.ά. Τα σύνθετα της δεύτερης κατηγορίας είτε αναβίωσαν από την αρχαία ελληνική, π.χ. «αεροπόρος» είτε σχηματίστηκαν τους δύο τελευταίους αιώνες με θέματα δανεισμένα από την αρχαία ελληνική, π.χ. «δημοσιογράφος», «αστροναύτης». Η δομική και σημασιολογική τους αδιαφάνεια συχνά είναι υψηλή, π.χ. «λεωφορείο». Τα σύνθετα της τρίτης κατηγορίας δεν είναι πολλά, επειδή στη νεοελληνική σύνθεση συνήθως αποφεύγεται ο συνδυασμός συνθετικών διαφορετικού τύπου. Προέκυψαν είτε λόγω της υψηλής παραγωγικότητας ενός λόγιου στοιχείου (π.χ. «αλεξίσφαιρο») είτε λόγω της απουσίας ενός μη λόγιου στοιχείου που να εκφράζει επακριβώς κάποια έννοια (π.χ. «επιστολόχαρτο») είτε λόγω της τάσης για αρχαιοπρεπές ύφος, π.χ. «γλυκύβραστος», «εσώρουχο». 14

Κεφάλαιο 2 ο Η ΣΥΝΘΕΣΗ ΣΤΙΣ ΟΜΙΛΟΥΜΕΝΕΣ ΓΛΩΣΣΕΣ Όταν μιλάμε για παρασύνθετα, αναφερόμαστε σε παράγωγα συνθέτων και όχι για καθαυτό σύνθετα, δηλ. για λέξεις που έχουν προκύψει από διαδικασία σύνθεσης, έτσι όπως την ορίσαμε παραπάνω, π.χ. «αρσιβαρίστας»< άρση βαρ(ών)+ -ίστας και όχι <άρση + βαρίστας. Μια ειδική περίπτωση σύνθεσης αποτελούν τα πολυλεκτικά σύνθετα (multi-word compounds). Είναι συγκεκριμένοι τύποι ονοματικών φράσεων με ιδιάζοντα συντακτικά και σημασιολογικά χαρακτηριστικά, τα οποία τις κάνουν να μοιάζουν με σύνθετα. Διαχωρίζονται από τα κοινά σύνθετα, γιατί δεν αποτελούν φωνολογικές λέξεις - αφού έχουν περισσότερους από έναν τόνο - περιέχουν περισσότερες της μίας κλιτές λέξεις και δεν έχουν τον ίδιο υψηλό βαθμό δομικής συνοχής. Τα συναντούμε στη βιβλιογραφία και ως χαλαρά πολυλεκτικά σύνολα (Ράλλη, 2005). Γενικότερα, η δομή τους βασίζεται στο σχήμα [λέξη λέξη] και είναι του τύπου Επίθετο + Ουσιαστικό [Ε Ο] (π.χ. ψυχρός πόλεμος, τρίτος κόσμος, στεγνό καθάρισμα, ουράνιο τόξο κ.ά) και Ουσιαστικό + Ουσιαστικό σε γενική [Ο Ο σε γενική] (π.χ. ζώνη ασφαλείας, πρακτορείο ειδήσεων, φακοί επαφής κ.ά.). Πέρα από τα χαλαρά πολυλεκτικά σύνθετα υπάρχει και μια ομάδα σχηματισμών που εμφανίζει τη δομή Ουσιαστικό + ομοιόπτωτο Ουσιαστικό [Ο ομοιόπτωτο Ο] (π.χ. νόμος πλαίσιο, παιδί θαύμα, ηθοποιός τραγουδιστής, δικηγόρος πολιτικός, μεταφραστής διερμηνέας κ.ά.). Αυτές οι ονοματικές κατασκευές διαφέρουν από τις κοινές ονοματικές φράσεις και ονομάζονται ειδικές ονοματικές φράσεις (Ράλλη, 2013). Τα τελευταία χρόνια η συχνή δημιουργία και χρήση των δομών του τύπου αυτού φαίνεται να ενδυναμώνει το καθεστώς της αμεταβλητότητας του β συστατικού, καθώς και της εσωτερικής τους συνοχής. Στις δομές δηλαδή αυτές παρατηρούμε τη δράση της γλωσσικής διαδικασίας της μορφολογοποίησης (morphologization) (Joseph στο Ράλλη, 2013), μέσα από την οποία επιτελείται η αλλαγή τους από συντακτικές (ονοματικές φράσεις) σε μορφολογικές (σύνθετα). 15

Κεφάλαιο 2 ο Η ΣΥΝΘΕΣΗ ΣΤΙΣ ΟΜΙΛΟΥΜΕΝΕΣ ΓΛΩΣΣΕΣ 2.3 Ανακεφαλαίωση Στη διεθνή βιβλιογραφία ως σύνθεση ορίζεται συνήθως η διαδικασία συνδυασμού τουλάχιστον δύο λέξεων για τον σχηματισμό μίας μορφολογικά πολύπλοκης λέξης. Αυτός ο ορισμός όμως δεν καλύπτει τα περισσότερα σύνθετα γλωσσών, όπως είναι η ελληνική, όπου τα επιμέρους συστατικά δεν είναι λέξεις, αλλά θέματα. Στην ελληνική ομιλούμενη τα σύνθετα είναι σχηματισμοί που ανήκουν στην κατηγορία των λέξεων, αφού εμφανίζονται ως φωνολογικές λέξεις και τα περισσότερα από αυτά δεν είναι πλήρως σημασιολογικά διαφανή. Το θέμα αποτελεί τη βάση για τον σχηματισμό των σύνθετων, σε αντίθεση με άλλες γλώσσες (τουρκική, αγγλική, γαλλική κ.ά.) όπου ως βάση χρησιμοποιείται η λέξη. Στα σύνθετα της ελληνικής ένα ακόμα χαρακτηριστικό γνώρισμα είναι ο δείκτης σύνθεσης, ένα φωνήεν /ο/ που συνδέει τα συστατικά του σύνθετου και διασφαλίζει τη μετάβαση από το ένα στο άλλο. Ο δείκτης σύνθεσης στην ελληνική ομιλούμενη εμφανίζεται στο εσωτερικό της δομής του σύνθετου. Κατά τη σύνθεση είναι δυνατό να συμβούν φωνολογικές αλλαγές στη μορφή των συνθετικών μερών. Στα σύνθετα της ελληνικής υπάρχουν σχέσεις εξάρτησης ή σχέσεις παράταξης, ενώ η σειρά των συστατικών-πλην ελαχίστων εξαιρέσεων-είναι αυστηρά καθορισμένη. Στα ενδοκεντρικά ελληνικά σύνθετα με σχέση εξάρτησης μεταξύ των συνθετικών μερών, η κεφαλή τοποθετείται στα δεξιά της δομής. Στα παρατακτικά σύνθετα η δομή μπορεί να ποικίλλει. Τα σύνθετα της ελληνικής διακρίνονται σε τρεις μεγάλες κατηγορίες: στα ουσιαστικά, στα ρήματα και στα επίθετα. Τέσσερα είναι τα βασικά σχήματα σύμφωνα με τα οποία δημιουργούνται τα ελληνικά σύνθετα: [θέμα θέμα], [θέμα λέξη], [λέξη θέμα], [λέξη λέξη]. Η ελληνική είναι πλούσια σε σύνθετα με β συστατικό ρήμα, των οποίων δηλαδή η κεφαλή είναι ρήμα (ή ρηματικό παράγωγο) και ονομάζονται ρηματικά σύνθετα. Η κλίση των συνθέτων της νέας ελληνικής τοποθετείται στο τέλος, ενώ τα συστατικά μέρη των συνθέτων μπορεί να 16