ΟΔΗΓΟΣ ΣΥΝΤΑΞΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ Για πτυχιούχους του Τμήματος Μηχανολογίας Συντάκτες: Μέλη του τακτικού εκπαιδευτικού προσωπικού του Τμήματος Διοίκησης Επιχειρήσεων Σέρρες, 2007
Περιεχόμενα Αυτοαξιολόγηση... 7 Προσωπικό όραμα... 8 Οικογενειακή συμπαράσταση... 9 Σταθερότητα Φιλοδοξία... 9 Εμπιστοσύνη Κυριαρχία... 10 Σύμπραξη Αυταρχισμός... 11 Αποδοχή Απόρριψη... 13 Διάθεση μέσων Εξουσία... 13 Συλλογικότητα Ατομικότητα... 14 Ενθάρρυνση - Αποτροπή... 15 Συμπληρωματικότητα Αδιαφορία... 15 Αποδοχή ενδεχόμενης αποτυχίας Εκφοβισμός... 16 Στήριξη στην ανάληψη κινδύνου - Μετάδοση Απαισιοδοξίας... 17 Διαθέσιμο Κεφάλαιο... 18 Προσωπικές Δεξιότητες... 19 Δεξιότητες που επιπλέον απαιτούνται... 21 Προσωπικό ανταγωνιστικό πλεονέκτημα... 22 Προσωπική δέσμευση... 23 Εξωστρέφεια... 25 Συμμετοχική δράση... 26 Προηγούμενη επαγγελματική εμπειρία... 27 Προηγούμενη Διοικητική Εμπειρία - Ηγεσία... 28 Κοινωνικές επαφές - γνωριμίες... 29 Κινητικότητα... 30 Ερασιτεχνικές ασχολίες... 30 Ειδικά για πτυχιούχους ΜΗΧΑΝΟΛΟΓΙΑΣ... 32 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΗ ΙΔΕΑ... 32 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΗ ΟΜΑΔΑ... 33 ΝΟΜΙΚΗ ΜΟΡΦΗ... 34 ΑΓΟΡΑ... 36 Δυνητικοί Πελάτες... 36 Ανταγωνιστές... 37 ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ... 38 Τόπος Εγκατάστασης... 38 Κτιριακή Υποδομή... 39 ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ... 39 Παραγωγικός Εξοπλισμός... 40
Τεχνογνωσία παραγωγής... 40 Πνευματικά και λοιπά Δικαιώματα... 43 MARKETING... 43 Κριτήρια κατάτμησης... 43 Δίκτυα πωλήσεων... 44 Ανανέωση του προϊόντος ή της υπηρεσίας... 44 Προώθηση των πωλήσεων... 44 ΔΙΟΙΚΗΣΗ... 45 Έλεγχος... 53 Ποιότητα... 59 ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗ... 59 Σύνθεση του Κεφαλαίου... 59 Προϋπολογισμοί... 59 Προβλεπόμενοι Ισολογισμοί... 62 Προβλεπόμενα αποτελέσματα χρήσης... 64 Προβλέψεις Χρηματο-ροών... 67 Τρόπος κάλυψης των χρηματοοικονομικών αναγκών... 68 ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑ... 70 Διεθνείς Κώδικες... 70 Επαγγελματικά ήθη... 70 ΦΟΡΟΛΟΓΙΑ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ... 71 Ειδικό Φορολογικό Καθεστώς Επαγγελματιών... 71 ΦΠΑ... 72 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΗ ΕΥΘΥΝΗ... 73 Ελάττωμα παραδοθέντος... 73 Εγγύηση παραδοθέντων... 74 Υγεία και Ασφάλεια Προσωπικού... 74 Τεκμηρίωση (Documentation)... 74 Τα βιογραφικά των μελών της επιχειρηματικής ομάδας.... 75 Ενδεικτική Επιχειρηματικότητα... 76 Γενικά Η ανάπτυξη επιχειρηματικής δράσης στηρίζεται σε μια σειρά από παράγοντες που συνεισφέρουν στην επιτυχία, καθώς και σε μια άλλη σειρά από παράγοντες που την εμποδίζουν. Επιχειρηματική δράση σημαίνει την ανάληψη του κινδύνου αποτυχίας και αυτό έχει την έννοια της απώλειας περιουσιακών στοιχείων, που αποκτήθηκαν από τη στέρηση ευημερίας του ίδιου του «επιχειρηματία» ή του αμέσου του συγγενικού 2
περιβάλλοντος, καθώς και την απώλεια αμοιβής χρόνου εργασίας, που αφορά τις προσπάθειες επιτυχίας, με αντάλλαγμα την προσδοκία κέρδους, με την έννοια της σταθερά ανερχόμενης ευημερίας, ταυτόχρονα με την αύξηση της περιουσίας, για μακρό και απροσδιόριστο χρόνο, που να ξεπερνά τη βιολογική ακμή του «επιχειρηματία». Η έννοια της επιχειρηματικότητας, όπως χρησιμοποιείται από την κοινωνία, καθώς επίσης και η έννοια της επένδυσης, με την οποία είναι στενά δεμένη, συγχέονται με την κερδοσκοπία, ακόμη και από μεγάλη μερίδα των ίδιων των επιχειρηματιών. Η κερδοσκοπία είναι αυτή που κυριαρχεί στις αγορές ολόκληρου του κόσμου και είναι εύκολο να δημιουργείται και να συντηρείται τέτοιου είδους σύγχυση. Άλλωστε έχουν πολλά κοινά σημεία, με κυρίαρχο το στοιχείο της ανάληψης κινδύνου. Η κερδοσκοπία, όμως, περιορίζεται, από τη μια μεριά στην πρόβλεψη της μελλοντικής αξίας περιουσιακών στοιχείων, ακόμη και άϋλων, έστω και όταν αυτές οι προβλέψεις γίνονται κατά σύστημα και είναι επαναλαμβανόμενες, στην εκμετάλλευση δηλαδή των διαφοροποιήσεων της προσφοράς και της ζήτησης (καταναλωτικών αγαθών, βιομηχανικών αγαθών ή και του χρήματος), ενώ από την άλλη δεν συμμετέχει στην παραγωγή ή τη διανομή αγαθών ή υπηρεσιών. Η επιχειρηματικότητα, αντίθετα από την κερδοσκοπία, συμμετέχει ενεργά στην παραγωγή ή τη διανομή αγαθών ή και υπηρεσιών, προσβλέποντας σε μια σχετική σταθερότητα στην προσφορά και τη ζήτησή τους. Είναι προφανές ότι δεν θα ήταν δυνατή η κερδοσκοπία χωρίς τους παραγωγούς και τους διανομείς αγαθών ή και υπηρεσιών. Το γεγονός ότι επιχειρηματίες που παράγουν ή και διανέμουν αγαθά ή και υπηρεσίες προβαίνουν κατά καιρούς και σε πράξεις κερδοσκοπίας, δεν τους μετατάσσει σε κερδοσκόπους. Η κερδοσκοπική δράση, όσο και αν εμπλέκει πολλά πρόσωπα (συνεργάτες, εργαζομένους, ακόμη και συνεταίρους) είναι συνδεδεμένη με την εργασιακή ζωή ενός συγκεκριμένου κερδοσκόπου, που όταν αυτός αποσύρεται είναι σχεδόν αδύνατη η συνέχιση της δράσης. Η κερδοσκοπία συνδέεται, σχεδόν αποκλειστικά, στην ικανότητα κάποιου ανθρώπου να προβλέπει τις μεταβολές στην προσφορά και τη ζήτηση πριν από τις μαθηματικές και οικονομετρικές μεθόδους και το κυριότερο να επιβεβαιώνεται περισσότερες φορές από αυτές που διαψεύδεται. Όταν ο χαρισματικός αυτός άνθρωπος, του οποίου το χάρισμα είναι να διαβλέπει την ψυχολογία των παραγωγών και των καταναλωτών πριν αυτή εκδηλωθεί σε διαφοροποίηση της ζήτησης ή της προσφοράς, απολέσει τη δυνατότητα της πρόβλεψης (στην πλέον αθώα περίπτωση επειδή κουράστηκε, συνήθως επειδή έχασε τις πηγές «εσωτερικής πληροφόρησης»), ή απολέσει τη δυνατότητα διαχείρισης (στην πλέον αθώα περίπτωση, επειδή συνταξιοδοτήθηκε), ακόμη και αν έχει δημιουργήσει ένα μεγάλο οργανισμό διαχείρισης περιουσίας, δεν είναι δυνατό να αντικατασταθεί από την ίδια ομάδα ή από ένα «στέλεχος» του οργανισμού αυτού, με επιτυχία. Η κερδοσκοπία δεν προσθέτει αξία σε ότι διαχειρίζεται. Το κύκλωμα της κερδοσκοπίας είναι «κλειστό». Όταν ένας κερδοσκόπος κερδίζει, κάποιοι άλλοι κερδοσκόποι χάνουν. Ο κύκλος των κερδοσκόπων, όμως, είναι ανοιχτός. Καθημερινά, σ αυτόν τον κύκλο εισέρχονται νέοι επίδοξοι κερδοσκόποι, όπως και εξέρχονται απ αυτόν. Η επιχειρηματικότητα, αντίθετα, στηρίζεται στην προσθήκη αξίας σε ότι διαχειρίζεται. Το κέρδος που προκύπτει ανάμεσα στη διάθεση περιουσιακών στοιχείων και την προσωπική συμμετοχή με εργασία, στην περίπτωση της κερδοσκοπίας οφείλεται στην εφήμερη και εξαιρετικά βραχυχρόνια μεταβολή στην προσφορά ή και τη ζήτηση, ενώ στην περίπτωση της επιχειρηματικότητας, στην προσθήκη αξίας σε αγαθά ή και 3
υπηρεσίες, παρακολουθώντας τη μεσο-μακροπρόθεσμη μεταβολή στην προσφορά και τη ζήτηση. Σε θεωρητική βάση, η αξία είναι ένα μετρήσιμο μέγεθος, μέτρο του οποίου είναι η ζήτηση. Θα μπορούσε, λοιπόν να υποστηριχθεί ότι και στην περίπτωση της κερδοσκοπίας προστίθεται αξία, αφού θα μετρηθεί σε όρους ζήτησης. Είναι, όμως, διαφορετικό το μέτρο από τη γενεσιουργό αιτία. Το μέτρο της αξίας είναι η τιμή. Η αιτία της τιμής είναι η αξία. Η δυνατότητα ενός επιχειρηματία να διαθέτει τα προϊόντα ή τις υπηρεσίες του σε υψηλή τιμή δεν αποτελεί κερδοσκοπία. Αποτελεί ισορροπία μεταξύ προσφοράς και ζήτησης για τη συγκεκριμένη αξία που έχει προσθέσει στα αγαθά και τις υπηρεσίες που απέκτησε προκειμένου να παράγει και να προσφέρει τα δικά του αγαθά ή τις δικές του υπηρεσίες. Ένα κατάστημα, για παράδειγμα, προσθέτει αξία στα προϊόντα που διαθέτει επειδή δίνει τη δυνατότητα στους καταναλωτές να τα αποκτήσουν χωρίς να αναζητήσουν τους παραγωγούς τους και να έχουν εμπιστοσύνη στα ποιοτικά τους χαρακτηριστικά. Η αξία, που όπως διατυπώθηκε παραπάνω, είναι μια υποκειμενική ψυχολογική στάση απέναντι σε ένα αγαθό ή μια υπηρεσία, είναι συνυφασμένη με μια σειρά από άλλες ψυχολογικές και κοινωνιολογικές στάσεις, που συνολικά και μεθοδολογικά εξετάζονται από το Marketing. Η προσθήκη αξίας, προκειμένου να εμφανιστεί ως ψυχολογική στάση, είναι απαραίτητο να στηρίζεται, αφενός στην πραγματική μεταβολή που συμβαίνει σε ένα προϊόν ή μια υπηρεσία, αφετέρου να εμπνέει εμπιστοσύνη ότι η μεταβολή που εμφανίζεται είναι πραγματική και μάλιστα ότι είναι αυτή που φαίνεται να είναι. Η έννοια της επιχειρηματικότητας, κατά συνέπεια, εμπεριέχει τη διπλή σχέση κέρδους επιχειρηματικού κινδύνου, καθώς και την έννοια της προστιθέμενης αξίας, που γίνεται κατανοητή από όσους επιθυμούν να την αποκτήσουν. Η εκτίμηση του επιχειρηματικού κινδύνου και η πρόβλεψη του κέρδους είναι δυνατό να ποσοτικοποιοηθούν, παραμένουν όμως στοχαστικά μεγέθη. Υπάρχουν τεχνικές ανάλυσης της πολυπλοκότητας, από την οποία αποτελείται η εξέλιξη της οικονομικής δράσης, που στο μεγαλύτερό της μέρος παρακολουθείται στατιστικά, ή που είναι δυνατό να εκτιμηθεί δειγματοληπτικά, ώστε να ποσοτικοποιηθεί η συνάρτηση των παραμέτρων που, ως ανεξάρτητες μεταβλητές, συνθέτουν τις συναρτήσεις των «οικονομικών νόμων». Με τον όρο «οικονομικός νόμος» εννοούμε την οικονομική διάσταση της κοινωνικής συμπεριφοράς, που αφενός εξηγείται, έχει δηλαδή μια θεωρητική απόδειξη, αφετέρου έχει επιβεβαιωθεί εμπειρικά. Η οικονομική επιστήμη δεν επιδέχεται πείραμα και εργαστηριακό έλεγχο. Αφενός είναι αδύνατο να αποτελέσει αντικείμενο πειραματισμών μια μερίδα, έστω, του πληθυσμού, ακόμη και για το γεγονός ότι τα πρόσωπα που την αποτελούν, γνωρίζοντας ότι η οικονομική τους συμπεριφορά παρακολουθείται και καταγράφεται, θα παρουσιάσουν μια διαφορετική συμπεριφορά από την αυθόρμητη, ακόμη και παρακάμπτοντας τις απαγορεύσεις περί προσωπικών δεδομένων. Η επιβεβαίωση των οικονομικών νόμων γίνεται εμπειρικά συναρτώντας τις μεταβολές, με την έννοια των ανεξάρτητων μεταβλητών, όπως για παράδειγμα η αύξηση της φορολογίας, η παροχή επιδοτήσεων στην παραγωγή αγροτικών προϊόντων, η παροχή επιχορηγήσεων για τη δημιουργία νέων επιχειρήσεων, και η μέτρηση που προκλήθηκε, μετά από ένα χρονικό διάστημα, στον πληθωρισμό, την ανεργία, την ανταλλακτική αξία του νομίσματος και άλλων εξαρτημένων μεταβλητών. Παρά το χαοτικό χαρακτήρα της οικονομικής ζωής, οι ομάδες των προσώπων συμπεριφέρονται νομοτελειακά και προβλέψιμα. Η πρόβλεψη της οικονομικής συμπεριφοράς του ενός προσώπου (ή της μιας επιχείρησης) είναι αδύνατη, εξαιτίας της «νοητικής ενόρασης» που μπορεί να τον οδηγήσει σε απόπειρα ανατροπής 4
αυτού που θεωρείται ορθολογικό, δηλαδή να επιδείξει μια καινοτόμα συμπεριφορά, αποτέλεσμα της οποίας μπορεί να είναι η προσφορά ενός καινοτόμου προϊόντος ή μιας καινοτόμας υπηρεσίας ή η ζήτηση αγαθών και υπηρεσιών που δεν ανταποκρίνονται στα κοινωνικώς αποδεκτά. Σε ομαδοποιήσεις, όμως, των προσώπων ή των επιχειρήσεων, για παράδειγμα σε επίπεδο «Περιφέρειας», Νομού, Κράτους, ή και κλάδου επιχειρηματικής δραστηριότητας, η στατιστική τους συμπεριφορά ακολουθεί τους νόμους της οικονομικής επιστήμης, ενώ οι σημαντικές μεταβολές συμβαίνουν με τόσο αργό τρόπο, ώστε η πρόβλεψή τους να έχει μόνο θεωρητική αξία. Τέτοιου είδους αργές αλλά δραστικές μεταβολές προέρχονται, είτε από τεχνολογικές μεταβολές, είτε από πολιτικές μεταβολές μεγάλης έκτασης. Κλασσικό παράδειγμα αποτελεί η βιομηχανική επανάσταση, στο απώτερο παρελθόν, ή η εισαγωγή της πληροφορικής σε όλους τους τομείς, σχεδόν πρόσφατα, όπως και η κατάρρευση της πρώην Σοβιετικής Ένωσης. Οι μεταβολές αυτές ανέτρεψαν δραστικά τις κοινωνικές και οικονομικές σχέσεις των προσώπων και των ομάδων, χωρίς όμως να ανατρέψουν τη στοχαστική ισχύ των οικονομικών νόμων. Η εκτίμηση του κέρδους είναι μια φαινομενικά απλή διαδικασία αφαίρεσης του συνόλου της αξίας των περιουσιακών στοιχείων που αναλίσκονται από αυτά που αποκτώνται. Η φιλοσοφική έννοια, όμως της αξίας, ποσοτικοποιείται με την αντίληψή της από αυτούς που προσφέρουν και αυτούς που ζητούν τα συγκεκριμένα αγαθά, ακόμη δε περισσότερο όταν δεν πρόκειται για υλικά, αλλά άϋλα αγαθά, όπως για παράδειγμα η φήμη και η πελατεία μιας επιχείρησης, οι μελέτες οργάνωσης μιας οικονομικής μονάδας, η τεχνογνωσία ενός οργανισμού και άλλα παρόμοια. Κεντρικός άξονας των οικονομικών νόμων είναι αυτός που περιγράφει την ισορροπία μεταξύ προσφοράς και ζήτησης. Αυτός ο φαινομενικά απλούστατος νόμος απαιτεί, αφενός απόλυτη ταυτότητα των αγαθών ή υπηρεσιών που προσφέρονται και ζητούνται, αφετέρου πλήρη πληροφόρηση των συναλλασσομένων. Ακριβώς ίδια αγαθά δεν υπάρχουν ούτε στη φύση. Δυο κόκκοι σιταριού, ακόμη και της ίδιας ποικιλίας, έχουν διαφορές ως προς τα συστατικά τους, τα υπολείμματα φυτοφαρμάκων και λιπασμάτων, το χρώμα, τη σκληρότητα, το ειδικό βάρος, την υγρασία, το μέγεθος, το σχήμα και άλλα. Ταυτόχρονα, αυτοί που ζητούν και αυτοί που προσφέρουν, προσπαθούν και να τυποποιήσουν τα αγαθά, ώστε να γίνεται αντιληπτή η αξία τους, αφετέρου να τα διαφοροποιήσουν, ώστε να τους προσδώσουν ανώτερα χαρακτηριστικά, να αποδώσουν σ αυτά τα χαρακτηριστικά μεγαλύτερη αξία, προκαλώντας έτσι μεγαλύτερη ζήτηση, αλλά και να προσφέρουν κάτι που να σπανίζει, ώστε η τιμή που θα αποδοθεί, όταν η προσφορά και η ζήτηση θα ισορροπήσουν, να είναι μεγαλύτερη, με αποτέλεσμα να έχουν αύξηση των περιουσιακών στοιχείων που θα πάρουν σε αντάλλαγμα και ενδεχομένως κέρδος. Η τυποποίηση έχει ως σκοπό την προσφορά αγαθών (ή και υπηρεσιών) διακριτής και γνωστής αξίας. Η διαφοροποίηση έχει ως σκοπό την αύξηση της αξίας, όπως την αντιλαμβάνονται αυτοί που εκφράζουν τη ζήτηση. Κάθε επιμέρους δοσοληψία είναι το αποτέλεσμα μιας ισορροπίας μεταξύ προσφοράς και ζήτησης, η οποία επιτυγχάνεται σε μια συγκεκριμένη τιμή. Αυτός που προσφέρει, παραδίδει τα αγαθά προκειμένου να πάρει άλλα (συνήθως χρήματα, που είναι μετατρέψιμα σε όλα τα άλλα αγαθά ή υπηρεσίες), το ίδιο όμως συμβαίνει και με αυτόν που εκφράζει τη ζήτηση ενός αγαθού, που προκειμένου να το αποκτήσει θα διαθέσει ένα άλλο. Κατά συνέπεια, κάθε δοσοληψία είναι μια ανταλλαγή και η τιμή στην οποία επιτυγχάνεται αυτή η ανταλλαγή δεν είναι τίποτε διαφορετικό από τον λόγο υποκατάστασης του ενός προς το άλλο. Ο κάθε ένας από τους συναλλασσόμενους, προκειμένου να αποδεχτεί τον λόγο υποκατάστασης και να προχωρήσει στην πράξη που ονομάζεται πώληση (συμφωνία ανταλλαγής περιουσιακών στοιχείων, ανεξάρτητα από το χρόνο που αυτά θα 5
παραδοθούν), προβαίνει στη συμφωνία επειδή πείθεται ότι ο λόγος υποκατάστασης είναι ο καλύτερος που μπορούσε να επιτύχει. Ο μεν πωλητής πιστεύει ότι η τιμή (ο λόγος υποκατάστασης) είναι η υψηλότερη που μπορούσε να επιτύχει, ο δε αγοραστής η χαμηλότερη, στη δεδομένη στιγμή. Παρά το γεγονός ότι το χρήμα είναι αυτό που χρησιμοποιείται ως κοινό μέτρο και ταυτόχρονα μέσο για τις συναλλαγές, δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που οι συναλλαγές γίνονται με απευθείας ανταλλαγή αγαθού προς αγαθό ή αγαθού προς υπηρεσία ή υπηρεσίας προς αγαθό. Κύριο παράδειγμα είναι η αντιπαροχή. Διαθέτει το οικόπεδο ο ιδιοκτήτης του και παίρνει διαμερίσματα. Παίρνει το οικόπεδο ο εργολάβος και δίνει διαμερίσματα. Τόσο αυτός που προσφέρει ένα περιουσιακό στοιχείο, όσο και αυτός που το ζητά, πιστεύουν ότι πέτυχαν τους καλύτερους όρους, με βάση τις πληροφορίες που έχουν τη στιγμή της συμφωνίας, δηλαδή πόσοι άλλοι προσφέρουν και ζητούν συγκεκριμένες ποσότητες του ίδιου ακριβώς προϊόντος ή της ίδιας ακριβώς υπηρεσίας. Αυτό φαίνεται να είναι αδύνατο σε ιδιωτικό επίπεδο. Για το λόγο αυτό έχουν δημιουργηθεί οι αγορές. Κατ αρχή η συγκέντρωση των πωλητών σε σχετικά περιορισμένο χώρο, ώστε οι αγοραστές να είναι σε θέση να γνωρίζουν πόση είναι η προσφορά και πως εκφράζεται, από τις προτεινόμενες τιμές των πωλητών, αλλά και σ αυτές που είναι περισσότερο οργανωμένες σε επίπεδο ποσοτικό, που είναι τα χρηματιστήρια. Αρχικά δημιουργήθηκαν τα χρηματιστήρια εμπορευμάτων, όπου οι κάτοχοι τυποποιημένων εμπορευμάτων τα διαθέτουν και οι αγοραστές διατυπώνουν την πρόθεσή τους να τα αποκτήσουν. Έτσι οι πωλητές γνωρίζουν πόση ακριβώς είναι η ζήτηση, που εκφράζεται από τους αγοραστές και ταυτόχρονα οι αγοραστές γνωρίζουν πόση ακριβώς είναι η προσφορά που διατυπώνεται από τους πωλητές. Όπως και προηγουμένως αναφέρθηκε, στο χρηματιστήριο εμπορευμάτων δεν υπάρχουν τα αγαθά. Η εξέλιξη του θεσμού του χρηματιστηρίου εισήγαγε στις συναλλαγές και τις μετοχές (που είναι μέρος της ιδιοκτησίας επιχειρήσεων), τις ομολογίες (που είναι δάνεια των επιχειρήσεων από το κοινό) και τα ομόλογα (που είναι δάνεια κρατών από τους πολίτες, αφού και αυτά αποτελούν αντικείμενα συναλλαγών. Αυτό είναι το γνωστό Χρηματιστήριο Αξιών, σε αντιδιαστολή με το Χρηματιστήριο Εμπορευμάτων. Ακόμη και σε επίπεδο χρηματιστηρίων, τόσο οι πωλητές όσο και οι αγοραστές, γνωρίζουν μόνο την προσφορά και τη ζήτηση που εκφράζεται σε μια δεδομένη στιγμή. Δεν είναι σε θέση να γνωρίζουν την εξέλιξη της προσφοράς και της ζήτησης, ακόμη και μερικά λεπτά αργότερα. Κατά συνέπεια, η πληροφορία, που αποτελεί το τρίτο απαραίτητο στοιχείο μιας σταθερής συνάρτησης προσφοράς και ζήτησης, από την οποία να διαμορφώνεται μια σταθερή τιμή, είναι πάντοτε ελλιπής. Παρά τη φαινομενική χαοτική διάσταση που περιγράφει ο θεμελιώδης νόμος της προσφοράς και της ζήτησης, καθώς και την απροσδιοριστία που προκαλείται από την έλλειψη πληροφοριών, αφενός σε μεγάλα μεγέθη (όχι σε μια μεμονωμένη συναλλαγή αλλά σε πλήθος συναλλαγών) και σε μακροχρόνιο επίπεδο (όχι σε μια δεδομένη στιγμή ή ημέρα, αλλά σε ένα ή πολλά έτη) δημιουργούνται σταθερότερες ισορροπίες, καθώς και συγκροτημένες εξελίξεις των ισορροπιών, που ονομάζουμε τάσεις και από τη μελέτη των οποίων είναι δυνατό να γίνουν σχετικά επιτυχημένες προβλέψεις. Η πρόβλεψη της εξέλιξης των οικονομικών μεγεθών δεν επαρκεί για τον περιορισμό του επιχειρηματικού κινδύνου. Υπάρχουν διαθέσιμες επιστημονικές μέθοδοι, αλλά και παρουσιάζονται συνεχώς νέες, με τις οποίες γίνεται προσπάθεια να προβλεφθούν οι μελλοντικές αξίες, η ζήτηση συγκεκριμένου προϊόντος ή υπηρεσίας, καθώς και οι συνθήκες λειτουργίας των επιχειρήσεων. Αυτή η πληροφόρηση απαιτεί διάθεση 6
περιουσιακών στοιχείων, μερικές φορές σε τέτοιο βαθμό, ώστε να είναι προτιμότερη η επιβεβαίωση και των πλέον απαισιόδοξων εκδοχών, παρά η απόκτηση των πληροφοριών και η πρόβλεψη. Αντί της επεξεργασίας προτύπων (μοντέλων) πρόβλεψης της οικονομικής εξέλιξης και των στοιχείων που την αποτελούν, που απαιτούν τη συγκέντρωση μεγάλου πλήθους πληροφοριών από υψηλής εξειδίκευσης επιστήμονες, και για το λόγο αυτό και υψηλού κόστους, έχει παγκόσμια καθιερωθεί ένα πρότυπο εκκίνησης της επιχειρηματικής δράσης, το Επιχειρηματικό Σχέδιο. Το επιχειρηματικό σχέδιο (Business Plan) το εκπονεί η ομάδα που θα προβεί στην επιχειρηματική δράση, με οποιαδήποτε βοήθεια απαιτηθεί από ειδικούς, σε όποιους τομείς είναι αναγκαίο, υπό την καθοδήγηση κάποιου έμπειρου επιστήμονα, προκειμένου να ακολουθήσει την ενδεδειγμένη σειρά και διαδικασία και να έχει μια συγκεκριμένη τελική μορφή. Πρόσθετα προς την υπόλοιπη βιβλιογραφία, στην οποία αναλύεται περισσότερο η διαδικασία του επιχειρηματικού σχεδιασμού, αλλά και τα στοιχεία που συνθέτουν τις απαραίτητες προσεγγίσεις της οικονομικής επιστήμης, στο μέρος που αφορά την επιχειρηματικότητα, γίνονται ειδικότερες εμβαθύνσεις, ανάλογα με το Τμήμα Σπουδών. Κυρίαρχο στοιχείο του Επιχειρηματικού Σχεδίου είναι η επιχειρηματική ιδέα και η προ-αξιολόγηση (assessment) της εφικτότητας (feasibility) της υλοποίησής της. Η επιχειρηματική ιδέα είναι μια υπόθεση ότι μια συγκεκριμένη ομάδα ανθρώπων είναι σε θέση να παράγει ένα προϊόν ή να προσφέρει μια υπηρεσία με τρόπο τέτοιο ώστε να υπάρχει επαρκής αριθμός από αγοραστές σε τιμή μεγαλύτερη από το κόστος. Είναι προφανές ότι στην επιχειρηματική ομάδα πρέπει να συμπεριλαμβάνονται πρόσωπα που είναι σε θέση να διασφαλίσουν την εφικτότητα της παραγωγής του προϊόντος (ή της παροχής της υπηρεσίας) καθώς και να πείθουν τους καταναλωτές ότι με την απόκτηση του συγκεκριμένου προϊόντος (ή της υπηρεσίας) στη συγκεκριμένη τιμή, κλείνουν την καλύτερη δυνατή συμφωνία. Οι συνεχώς αυστηρότεροι Νομικοί περιορισμοί, αλλά και η διαρκής άνοδος του επιπέδου ανταγωνισμού, απαιτούν επιστημονική τεκμηρίωση των προϊόντων και των υπηρεσιών, οδηγώντας έτσι στη συμμετοχή στην επιχειρηματική ομάδα και επιστημόνων σχετικών ειδικοτήτων. Αυτοαξιολόγηση Δεν είναι όλοι κατάλληλοι, με την έννοια της αναμενόμενης επιτυχίας, για να γίνουν επιχειρηματίες ή να συμμετέχουν, σε επίπεδο λήψης επιχειρηματικών αποφάσεων, σε επιχειρηματικές ομάδες. Από μια άλλη άποψη, δεν είναι δυνατό να αποκλείσει κάποιος τρίτος την πιθανότητα σε κάποιον να εξελιχθεί σε επιτυχημένο επιχειρηματία, μολονότι δεν ικανοποιεί κάποια γενικευμένα κριτήρια. Η διεθνής επιστημονική κατεύθυνση, μέχρι πρόσφατα, ήταν η χρησιμοποίηση ψυχολόγων και η διαμόρφωση ειδικών ελέγχων (tests) προκειμένου να διαπιστωθεί η δυνατότητα κάποιου να εξελιχθεί σε επιχειρηματία. Ήδη από τις πρώτες αποτυχίες, δοκιμάστηκε και η κοινωνιολογική εξέταση, που και αυτή, μόνη ή σε συνδυασμό με την ψυχολογική, δεν απέδωσαν και σταδιακά απορρίπτονται. Φαίνεται ότι τελικά η επιχειρηματικότητα δεν είναι ούτε ψυχολογικό χαρακτηριστικό, ούτε κοινωνική στάση, ούτε αποτέλεσμα ειδικής εκπαίδευσης. Πρόκειται για ένα μείγμα συνθηκών και καταστάσεων, που οδηγούν αρχικά κάποιο πρόσωπο στο να αρχίσει να σκέφτεται επιχειρηματικά, το οποίο στη συνέχεια εξελίσσεται σε μέλος της ηγετικής ομάδας η οποία παράγει κέρδη και συνεχώς εξελίσσεται. 7
Φαίνεται, επίσης, ότι δεν είναι δυνατό να αξιολογούνται τα πρόσωπα που δείχνουν να επιθυμούν την ανάληψη επιχειρηματικής δράσης από κανένα τρίτο. Οι ειδικοί επιστήμονες διαφωνούν σχετικά με το αν η επιχειρηματικότητα είναι ή όχι επιστήμη, ή αν πρέπει να εξελιχθεί σε ξεχωριστό επιστημονικό κλάδο. Η παράθεση των αντιτιθέμενων επιχειρηματολογιών έχει ακαδημαϊκή αξία, η οποία δεν είναι χρήσιμη στο παρόν. Από την επιστημονική επιχειρηματολογία, όμως, προκύπτει ότι είναι δυνατή η ενδοσκόπηση του καθενός, ώστε μόνος του να διαπιστώσει την καταλληλότητά του για την ανάληψη επιχειρηματικής δράσης, καθώς και να σχεδιάσει τον τρόπο με τον οποίο θα προετοιμαστεί, έτσι ώστε να μεγιστοποιήσει την πιθανότητα επιτυχίας και να ελαχιστοποιήσει τα ενδεχόμενα αποτυχίας. Πριν ακόμη και από την αναζήτηση ιδεών, είναι σκόπιμη η αυτό-αξιολόγηση. Στα επόμενα παρατίθεται μια σειρά από περιγραφές που πρέπει να εξετάσει ο καθένας, προκειμένου να διαπιστώσει ο ίδιος την καταλληλότητά του. Δεν υπάρχει κάποιου είδους βαθμολόγηση, ώστε στο τέλος να προκύπτει ποσοτικό αποτέλεσμα. Περιγράφοντας ο καθένας τα προσωπικά του χαρακτηριστικά, είναι σε θέση να κατανοήσει την καταλληλότητά του. Επιπρόσθετα, εφόσον κάποιος διαπιστώσει ο ίδιος ότι πράγματι θεωρεί τον εαυτό του κατάλληλο για επιχειρηματία, μέσα από την Αυτοαξιολόγηση αποκτά και τα επιχειρήματα που θα του χρειαστούν για να πείσει και άλλους να συμμεριστούν τις προσπάθειές του για μια επιτυχημένη επιχειρηματική δράση. Προσωπικό όραμα Η άσκηση κάποιου επαγγέλματος αποτελεί πρωταρχικά την κάλυψη της ανάγκης για απόκτηση εισοδήματος και στη συνέχεια μέσο για την αυτοπραγμάτωσή του. Η επιλογή του κλάδου των σπουδών, εξαιτίας του γεγονότος ότι πραγματοποιείται σε νεαρή ηλικία, σπάνια γίνεται με επαρκή βάση πληροφοριών ή και συνειδητοποίηση ότι οδηγεί σε άσκηση επαγγέλματος. Είναι προφανές ότι οι σπουδές επηρεάζουν σοβαρά τη σταδιοδρομία, εξαιτίας των κοινωνικών στερεοτύπων. Για παράδειγμα, από έναν πτυχιούχο Νομικής όλοι περιμένουν να γίνει Δικηγόρος και να απασχολείται ως ελεύθερος επιχειρηματίας, ή από έναν πτυχιούχο Φαρμακευτικής να ανοίξει δικό του Φαρμακείο. Είναι, όμως, αυτά σχετικά με το προσωπικό του όραμα; Ακολουθώντας τα κοινωνικά στερεότυπα, ανατρέπεται η θεμελιώδης αρχή του προσδιορισμού της «ποιότητας ζωής» που είναι η ελευθερία των επιλογών. Η επιλογή της άσκησης επαγγέλματος, κατά συνέπεια, όταν προηγείται των προσωπικών επιθυμιών που συνθέτουν τον προσωπικό ορισμό της «ποιότητας ζωής», σχεδόν ποτέ δεν οδηγεί σε σημαντική προσέγγιση του επιθυμητού επιπέδου. Η επιλογή του επαγγέλματος είναι μια απόφαση η οποία συνοδεύει τον καθένα σε όλη του τη ζωή. Έτσι, είναι σημαντικό να προσδιορίσει ο καθένας, πρώτα αυτά που συνθέτουν τα προσωπικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά που επιθυμεί να έχει σε βάθος χρόνου. Είναι χρήσιμο να προσδιορίσει κάποιος, πως θα ήθελε να είναι ύστερα από 5 χρόνια, ύστερα από 15 χρόνια και λίγο πριν τη συνταξιοδότησή του. Ο προσδιορισμός αυτός, όπως είναι φυσικό, ακόμη και αν επιβεβαιωθεί στο μέλλον από τις επιλογές του σήμερα, ούτε την κατάκτηση της ευτυχίας σημαίνει, ούτε ότι και οι επιλογές αυτές θα παραμείνουν σταθερές. Είναι ενδογενές ανθρώπινο χαρακτηριστικό το να μην ικανοποιείται πλήρως. Είναι, όμως, εξαιρετικά αποτελεσματικό να θέτει και να κατακτά τους δικούς του προσωπικούς στόχους. Στα Παραρτήματα υπάρχει ένα ενδεικτικό φύλλο αυτοαξιολόγησης. 8
Οικογενειακή συμπαράσταση Η συμπαράσταση της οικογένειας έχει διττή άποψη. Αφενός, το οικογενειακό περιβάλλον από το οποίο προέρχεται ένα πρόσωπο το οποίο εξετάζει το ενδεχόμενο να προβεί σε επιχειρηματική δραστηριότητα, αφετέρου μια σταθερή του σχέση, στην οποία δίνει ιδιαίτερη σημασία. Και οι δύο όψεις της συμπαράστασης είναι εξίσου σημαντικές. Παρά το γεγονός ότι παρουσιάζουν διαφορές, από την πρώτη τους εξέταση, τελικά δεν εντοπίζονται διαφορές τέτοιες που να απαιτούν διαφορετική εξέταση. Η σημασία της οικογενειακής συμπαράστασης, ανάλογα με το βαθμό στον οποίο επηρεάζει την έναρξη και την ανάπτυξη επιχειρηματικής δράσης, παρουσιάζονται στα επόμενα, ως αντιδιαστολές: Σ τ α θ ε ρ ό τ η τ α Φ ι λ ο δ ο ξ ί α Ήδη από τη δεκαετία του 60, οι αμοιβές στον ευρύτερο Δημόσιο Τομέα, σε συνδυασμό με τη μονιμότητα, έχουν ένα διαμορφωμένο κοινωνικό και ψυχολογικό περιβάλλον, τέτοιο ώστε η κατάληψη μιας θέσης δημόσιας μισθοδοσίας να αποτελεί το κάθε οικογενειακό ζητούμενο, με όποια μορφή και αν έχει το οικογενειακό περιβάλλον. Η τάση αυτή της προώθησης, η οποία βρίθει στερεοτύπων και προσδοκιών που βασίζονται σε ξεπερασμένες πληροφορίες, κυριαρχείται από ένα συνεχές παράδοξο (τουλάχιστον φαίνεται να είναι παράδοξο, η εξήγησή του, όμως, δεν είναι χρήσιμη για το παρόν πόνημα), δηλαδή τόσο περισσότερο προσπαθούν να πείσουν τα μέλη της οικογένειας να στραφούν σε κατάληψη Δημόσιας θέσης, όσο περισσότερα μέλη της οικογένειας ανήκουν στον επιχειρηματικό κόσμο. Αυτό δείχνουν, με σχετική σταθερότητα στις απαντήσεις, οι έρευνες που έχουν διεξαχθεί στο ΤΕΙ Σερρών, σχετικά με τη στάση των σπουδαστών απέναντι στην επιχειρηματικότητα, ενώ αντίθετα, η οικογένεια που κυριαρχείται από Δημόσια μισθοδοτούμενους, είναι περισσότερο δεκτική απέναντι στο ενδεχόμενο κάποιο από τα μέλη της να εμπλακεί σε επιχειρηματική δράση. Ανεξάρτητα από τις αιτιολογίες και τις εξηγήσεις, το οικογενειακό περιβάλλον κινείται ανάμεσα στο να δρα ανασταλτικά στη συμμετοχή στην επιχειρηματική δράση, ή να ανέχεται (σπάνια να συμμερίζεται) τη φιλοδοξία των μελών της. Η στάση του οικογενειακού περιβάλλοντος είναι καθοριστική, μόνον όταν είναι απόλυτη. Η «βίαιη» ανατροπή αυτής της στάσης έχει φαινομενικά και μόνο αποτελέσματα, ενώ στην πράξη αλλάζει έκφραση και αποδεικνύεται περισσότερο αποτρεπτική, εξαιτίας του γεγονότος ότι δεν είναι πλέον εμφανής. Η απόλυτα αρνητική στάση δεν είναι η πλέον συνηθισμένη και συνήθως συνοδεύεται από τη βεβαιότητα αναπαραγωγής «επιτυχημένων πρακτικών» που ακολούθησαν πρόσωπα έξω από το άμεσο οικογενειακό περιβάλλον. Η φιλοδοξία ανάδειξης της συνολικής οικογένειας, αντίθετα, μέσα από την επαγγελματική καταξίωση και ανάδειξη ενός μέλους, αποτελεί μια σθεναρή επίσης, αλλά και ταυτόχρονη, οικογενειακή στάση. Η συντριπτική πλειοψηφία των οικογενειακών παραγόντων κινείται ανάμεσα στην απόλυτη αποτροπή από την προσπάθεια για επιχειρηματική καταξίωση και την άμετρη στήριξη ανεδαφικών φιλοδοξιών. Οι νέοι, που προετοιμάζονται για το ενδεχόμενο να εμπλακούν σε επιχειρηματική δράση, προκειμένου να αποφύγουν οικογενειακά εμπόδια και ακόμη καλύτερα να έχουν την προσφορότερη συμπαράσταση, εκπονούν ένα πρόσθετο και περιληπτικό επιχειρηματικό σχέδιο το οποίο έχει ως αποδέκτες τα «κυρίαρχα ή ηγετικά» μέλη του άμεσου οικογενειακού περιβάλλοντος. 9
Εκτός από την επιχειρηματική ιδέα και τη σύνθεση της επιχειρηματικής ομάδας, τα υπόλοιπα μέρη του σχεδίου, όπως το Marketing, η χωροθέτηση, η διοίκηση, τα χρηματοοικονομικά στοιχεία και η σύνθεση των στρατηγικών στόχων, είναι απαραίτητο να αποτελούν αντικείμενο κοινού προσδιορισμού με τα μέλη της οικογένειας με τα οποία είναι σκόπιμη η «στρατηγική συμμαχία». Η διαδικασία αυτή οδηγείται σε ένα φαινομενικό αδιέξοδο. Από τη στιγμή που είναι απαραίτητη μια συλλογική επιχειρηματική δράση, κάθε μέλος της επιχειρηματικής ομάδας πρέπει να επιτύχει τη συμμετοχή στο σχεδιασμό των «ισχυρών» μελών της δικής του οικογένειας. Αυτό παρουσιάζει μια προφανή απροσδιοριστία, δηλαδή φαίνεται ότι θα καταλήξει σε εντελώς διαφορετικά σχέδια, με αποτέλεσμα να μην πρόκειται πλέον για ένα ενιαίο σχέδιο μιας ενιαίας επιχειρηματικής ομάδας. Στην πράξη, η αντιμετώπιση των ίδιων ζητημάτων και με τις ίδιες πληροφορίες, καταλήγει σε τόσο παρόμοιους προσανατολισμούς, ώστε το επιχειρηματικό σχέδιο της ομάδας, να μη διαφέρει από τα περιγράμματα των σχεδίων που θα προκύψουν από τα διαφορετικά οικογενειακά περιβάλλοντα. Η διαδικασία συμμετοχής στο σχεδιασμό των μελών της οικογένειας, έχει ως κύριο στόχο να κατανοήσουν τα «αποφασιστικής» σημασίας μέλη, ότι η συμμετοχή στην επιχειρηματική δράση, ιδίως εφόσον αυτή έχει συλλογικό χαρακτήρα, δημιουργεί επαρκή σταθερότητα και ταυτόχρονα δίνει τη δυνατότητα να υλοποιηθούν οι φιλοδοξίες. Η σχεδιασμένη δράση, αλλά και η ίδια η διαδικασία του σχεδιασμού, μειώνουν δραστικά τις πιθανότητες αποτυχίας, αφού αντιμετωπίζονται εκ των προτέρων όλες οι συνθήκες που είναι δυνατό να αποδειχτούν δυσμενείς. Για παράδειγμα, η ενδεχόμενη κάμψη της συνολικής ζήτησης, που είναι δυνατό να δημιουργήσει οξύτερο ανταγωνισμό, είναι δυνατό να περιλαμβάνεται στο σχέδιο ως προετοιμασμένη συνένωση (merger) με άλλη επιχείρηση, ή ακόμα και την πώληση ολόκληρης της επιχείρησης, ώστε να διασφαλιστούν τα κεφάλαια που έχουν δημιουργηθεί. Παράλληλα η συλλογικότητα, δηλαδή η συμμετοχή και άλλων στην επιχειρηματική ομάδα (τόσο στο κεφάλαιο, όσο και στη συνεισφορά τους με εξειδικευμένες δεξιότητες), δίνει τη δυνατότητα ευρύτερης κεφαλαιακής βάσης (υλικής, δηλαδή με τη συσσώρευση περιουσίας, αλλά και άϋλης, δηλαδή ανθρώπινου κεφαλαίου), με αποτέλεσμα τη δυνατότητα αντίστασης σε κλυδωνισμούς στην αγορά, τέτοια που να οδηγεί σε σταθερότητα. Άλλωστε, η δημιουργία μιας επιχείρησης που να αποτελείται από περισσότερα του ενός πρόσωπα, δίνει τη δυνατότητα ορθολογικότερης λήψης αποφάσεων, ιδίως σε καταστάσεις που χαρακτηρίζονται απρόβλεπτες, με αποτέλεσμα την αποφυγή λήψης και υλοποίησης αποφάσεων που φαίνεται ότι πρόκειται να δημιουργήσουν ξαφνικά και μεγάλα κέρδη, δεν έχει υπολογιστεί, όμως, ο αντίστοιχος κίνδυνος. Ε μ π ι σ τ ο σ ύ ν η Κ υ ρ ι α ρ χ ί α Η δημιουργία και η ανάπτυξη μιας επιχειρηματικής δραστηριότητας εξαρτάται σημαντικά από το βαθμό εμπιστοσύνης που δείχνουν τα «αποφασιστικά» μέλη της οικογένειας στο μέλος που επιθυμεί να συμμετέχει. Ανάλογα με το ιστορικό και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της κάθε οικογένειας, αλλά και την προσωπικότητα του μέλους που εκδηλώνει την επιθυμία εμπλοκής σε επιχειρηματική δράση, η εμπιστοσύνη είναι δυνατό να εκδηλωθεί με οποιονδήποτε τρόπο ανάμεσα στα δύο άκρα, δηλαδή στην απόλυτη εμπιστοσύνη ή την απόλυτη έλλειψή της. Αντίθετα με το στερεότυπο ότι κάθε ακραία στάση είναι επικίνδυνη και ότι κάπου στο μέσο βρίσκεται η ασφαλέστερη θέση, η απόλυτη εμπιστοσύνη δεν δημιουργεί κανένα απολύτως κίνδυνο, εφόσον πρόκειται για συλλογική επιχειρηματική δράση (για παράδειγμα, εταιρία) η οποία πρόκειται να δημιουργηθεί ως υλοποίηση ενός 10
πλήρους επιχειρηματικού σχεδίου, όπως αντίθετα, εφόσον πρόκειται για επιχειρηματική δράση στην οποία το μέλος της οικογένειας θα λαμβάνει μόνο του τις επιχειρηματικές αποφάσεις (για παράδειγμα, μια ατομική επιχείρηση ή η κατοχή πάνω από 51% των ψήφων, σε μια εταιρία) μεγιστοποιεί τον κίνδυνο της απώλειας όλων των περιουσιακών στοιχείων, ενδεχομένως και ολόκληρης της οικογένειας. Ο κίνδυνος δεν βρίσκεται στην αδυναμία υπολογισμού του κινδύνου, επειδή ένας μόνος του δεν έχει αυτή τη δυνατότητα, όπως είναι φυσικό να νομίζεται, αλλά στην ψυχολογία της υπερβολικής αυτοπεποίθησης, η οποία με τη σειρά της δημιουργεί τις καλύτερες συνθήκες εκμετάλλευσης από απατεώνες. Η απόλυτη έλλειψη εμπιστοσύνης αποτελεί σημαντικό φραγμό στην εκκίνηση μιας επιχειρηματικής δράσης. Παρά την προφανή δυσχέρεια, η έλλειψη εμπιστοσύνης, ακόμη και η απόλυτη, δρα θετικά, επειδή αφενός αντιμετωπίζεται ως πρόκληση, προκειμένου να αποδειχτεί ότι το ενδιαφερόμενο πρόσωπο άξιζε περισσότερης εμπιστοσύνης και κατά συνέπεια διαμορφώνει καλύτερες συνθήκες για τελική επιτυχία, αφετέρου οδηγεί σε προσεκτικότερο σχεδιασμό, προκειμένου να χρησιμοποιηθεί το σχέδιο ως επιχείρημα κατάκτησης κάποιας εμπιστοσύνης. Η ίδια η έλλειψη εμπιστοσύνης δεν είναι φραγμός στην επιχειρηματικότητα. Τα αποτελέσματα της έλλειψής της, είναι δυνατό να αποδειχτούν φραγμός, εφόσον συνδέεται με την αποκλειστική διαχείριση όλων των περιουσιακών στοιχείων, οπότε το μέλος που ενδιαφέρεται για την εμπλοκή σε επιχειρηματική δράση, στερείται της δυνατότητας να συνεισφέρει περιουσιακά στοιχεία (χρήματα, ακίνητα ή και εγγυήσεις), με αποτέλεσμα να μην έχει τη δυνατότητα να αποτελέσει «επενδυτικό» μέλος σε μια επιχειρηματική ομάδα. Επειδή η ποικιλία συνδυασμών στις οικογενειακές σχέσεις είναι απροσδιόριστη, είναι αδύνατο να υποδειχθούν «καλές πρακτικές» από τις οποίες να προκύπτει μια ενδεδειγμένη αντιμετώπιση του ζητήματος. Σε γενικές γραμμές, φαίνεται να είναι αποτελεσματικότερη η παράκαμψη, παρά η ανατροπή. Με άλλα λόγια, εφόσον είναι απαραίτητη η οικονομική συνδρομή από την οικογένεια και αυτή, από έλλειψη εμπιστοσύνης, δε συμβαίνει, είναι δυνατή η απόκτηση «ίδιων μέσων», που και πάλι προέρχονται από την οικογένεια, τα οποία συσσωρεύονται σταδιακά, με την εξοικονόμηση από καταναλωτικές δαπάνες. Σε πολλές περιπτώσεις (δεν υπάρχουν στατιστικά δεδομένα, παρά μόνο παρατηρήσεις), η χρηματοδότηση μέσα από «προσωπικές οικονομίες» (ακόμη και από το «χαρτζιλίκι», ή τα «ρέστα») αναθεωρούν την απόλυτα αρνητική στάση εμπιστοσύνης. Η εμπλοκή σε επιχειρηματική δράση, χωρίς την προηγούμενη κατάκτηση εμπιστοσύνης από τα καθοριστικά μέλη της οικογένειας, με σαφή και ρητό τρόπο, υποθέτοντας ότι θα συμβεί στο μέλλον, σπάνια επιβεβαιώνεται, ιδίως επειδή οδηγεί σε ανταγωνισμούς. Είναι προτιμότερο να επιτύχει κάποιος τη συναίνεση (ας προσπαθήσει, αν αποτύχει δεν πρόκειται να χαθούμε, είναι η κλασική έκφραση) παρά την κατάκτηση της εμπιστοσύνης, διότι είναι πιθανό να χρειαστεί τόσος χρόνος και προσπάθεια, ώστε όταν θα συμβεί, να μην υπάρχει το αντικείμενο εφαρμογής (δεν υπάρχει πλέον η επιχειρηματική ομάδα, έχει αλλάξει η αγορά, έχουν ξεπεραστεί οι δεξιότητες, το ενδιαφερόμενο πρόσωπο έχει ήδη ακολουθήσει άλλη σταδιοδρομία). Σ ύ μ π ρ α ξ η Α υ τ α ρ χ ι σ μ ό ς Μια άλλη κλίμακα μεταξύ ακραίων θέσεων, αφορά τη στάση απέναντι στη συνεργασία. Όταν ένα μέλος της οικογένειας εκφράζει την πρόθεσή του να επιδοθεί σε επιχειρηματική δράση, τα «αποφασιστικά» μέλη της οικογένειας, συνήθως, προσπαθούν να επιβάλλουν στο μέλος αυτό, την αποφυγή της συλλογικής επιχειρηματικής δράσης, ανεξάρτητα από τη στάση τους σε άλλα ζητήματα (προτεραιότητα στη σταθερότητα, εμπιστοσύνη κλπ). Σπάνια, τα «αποφασιστικά» 11
μέλη ενθαρρύνουν ένα μέλος της οικογένειας να εμπλακεί σε συλλογική επιχειρηματική δράση (εταιρία, συνεταιρισμός, κοινοπραξία κλπ). Παρά το γεγονός ότι η ανάλυση της στάσης αυτής δεν έχει χρησιμότητα, για το παρόν, ο κυριότερος λόγος της στάσης αυτής, είναι απαραίτητο να αναφερθεί. Πρόκειται για την αρνητική συσσωρευμένη εμπειρία. Πράγματι, οι αποτυχίες στη συλλογική δράση είναι περισσότερο γνωστές από τις επιτυχίες. Σχεδόν όλες οι αποτυχίες οφείλονται στη στρεβλή συλλογικότητα. Κάθε συλλογική επιχειρηματική (και όχι μόνο επιχειρηματική) στην οποία ένα μέλος συγκεντρώνει την εξουσία λήψης αποφάσεων, είτε επειδή κατέχει περισσότερο από 51%, είτε επειδή ηγείται μιας συμπαγούς ομάδας η οποία εξομοιώνει τον ηγέτη της με τον κάτοχο του πλειοψηφούντος κεφαλαίου, είναι καταδικασμένη να αποτύχει. Η αποτυχία είναι στατιστικώς βεβαία, αν και δεν είναι προβλέψιμος ο χρόνος στον οποίο θα επαληθευτεί. Το φαινόμενο αυτό απασχολεί την επιστημονική κοινότητα για περισσότερα από 50 χρόνια, με σχετική βιβλιογραφία και συνεχείς έρευνες, για να προσδιοριστούν μέθοδοι αντιμετώπισης, χωρίς να προκύπτει κάποια ενδεδειγμένη μεθοδολογία. Οι συνέπειες της αποτυχίας είναι καταστροφικές, όχι μόνο για τα πρόσωπα που δεν συμμετείχαν στη λήψη αποφάσεων, αλλά κυρίως για αυτούς που ανήκαν στην ομάδα λήψης αποφάσεων, ή για αυτόν που αποφάσιζε μόνος. Η αυταρχική λήψη αποφάσεων, όπως έχει περιγραφεί στα προηγούμενα, αποτελεί το κυρίαρχο ψυχολογικό κλίμα στην οικογένεια, προκειμένου να αποφευχθεί η αποτυχία. Το οικογενειακό περιβάλλον ωθεί τα μέλη να αποκτήσουν τη δυνατότητα λήψης αποφάσεων με αποκλειστικό τρόπο, νομίζοντας ότι έτσι το μέλος που θα αναλάβει επιχειρηματική δράση θα προστατευτεί από λανθασμένες αποφάσεις που θα λαμβάνουν άλλοι, οι οποίες θα το οδηγήσουν σε απώλεια περιουσιακών στοιχείων, ενώ αν λαμβάνει το ίδιο τις αποφάσεις, θα διατηρήσει τον έλεγχο και θα διασφαλίσει την περιουσία του, οπότε θα προστατεύσει το σύνολο της οικογένειας. Στην πραγματικότητα συμβαίνει (στατιστικά) ακριβώς το αντίθετο. Στο άλλο άκρο βρίσκεται η προώθηση του συνεργατισμού. Είναι εξίσου βλαπτική στάση με τον αυταρχισμό, επειδή δεν επικεντρώνεται στην επίτευξη αποτελεσμάτων τα οποία να είναι σταθερά αυξανόμενα, αλλά σε εξωεπιχειρηματικά στοιχεία, κοινωνικού και πολιτικού χαρακτήρα. Εξίσου με τον αυταρχισμό (συγκέντρωση της αποφασιστικής εξουσίας) η αποτυχία είναι (στατιστικά) σχεδόν βέβαιη. Σε έναν άκρατο συνεργατισμό (εταιρία λαϊκής βάσης, συνεταιρισμός, εταιρίες με πολλά ίσα μερίδια) δίνουν την αίσθηση της διαχείρισης χωρίς συνέπειες στην προσωπική περιουσία, οπότε δεν λαμβάνονται με γνώμονα την ισορροπία ανάμεσα στη μεγιστοποίηση του κέρδους και την ελαχιστοποίηση του κινδύνου. Πάντως είναι εξαιρετικά λιγότερο συνηθισμένο, το οικογενειακό περιβάλλον να ωθεί ένα μέλος σε συνεργατισμό, από τη συγκέντρωση της αποφασιστικής εξουσίας. Δεν έχει παρατηρηθεί κάποια διαφορά στη στάση της οικογένειας μεταξύ της φυσικής οικογένειας (γονείς και αδέλφια) και της ευρύτερης οικογένειας (σταθερά συντροφικό πρόσωπο και το δικό του φυσικό οικογενειακό περιβάλλον). Η προσεκτική καταγραφή της οικογενειακής στάσης, αποτελεί σημαντικό στοιχείο για την ορθολογική διαμόρφωση της επιχειρηματικής ομάδας, αλλά και για την πρόβλεψη των αντιδράσεων που είναι ενδεχόμενο να προκύψουν και να δημιουργήσουν αιτίες συγκρούσεων. Η μεταστροφή της στάσης, ιδίως των ηγετικών μελών της οικογένειας, είναι εξαιρετικά σπάνια. Εάν δεν εξασφαλιστεί εκ των προτέρων ένας βαθμός αποδοχής της συμμετοχής και άλλων σε μια επιχειρηματική δράση, θα εκδηλωθεί αργότερα με έντονους τρόπους, οι οποίοι ποικίλουν από εκβιαστική στάση μέχρι την ανάμειξη στη λήψη αποφάσεων. 12
Α π ο δ ο χ ή Α π ό ρ ρ ι ψ η Η στάση των ηγετικών μελών της οικογένειας εκφράζεται και σε σχέση με το βαθμό αποδοχής ή απόρριψης των ικανοτήτων και δυνατοτήτων ενός μέλους, ιδίως σε σχέση με την ενδεχόμενη επιχειρηματική δράση. Τα μέλη της φυσικής οικογένειας δημιουργούν σταδιακά μια εικόνα για κάθε μέλος, η οποία συντίθεται από τα επιμέρους του χαρακτηριστικά (για παράδειγμα, εργατικός, αφελής, τσιγκούνης, προσεκτικός κλπ). Η εικόνα αυτή μεταβάλλεται από την επιτυχία του κάθε μέλους στην εκπαίδευση, ιδίως σε σχέση με τις φιλοδοξίες των γονέων και το βαθμό στον οποίο το μέλος τις έχει επιβεβαιώσει. Οι λόγοι για τους οποίους αποδίδεται τόσο μεγάλη σημασία στον εκπαιδευτικό τομέα, παρουσιάζονται τόσο συχνά στα μέσα ενημέρωσης, ώστε παρέλκει κάθε αναφορά, άλλωστε οι φιλοδοξίες αυτές χτίζονται κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας, οπότε δεν είναι δυνατό να μεταβληθούν όταν το μέλος έχει αποκτήσει το πτυχίο του. Ανεξάρτητα από τους λόγους και την ψυχολογία των μελών της φυσικής οικογένειας, ανεξάρτητα και από το εκπαιδευτικό επίπεδό τους, ανεξάρτητα και από τα μέτρα της επιτυχίας, επικρατεί μια κοινή άποψη γι αυτό που θεωρείται επιτυχία. Αυτό παρουσιάζεται από τη ζήτηση για την εισαγωγή σε διάφορες Σχολές και την αντίστοιχη αύξηση των βάσεων. Για παράδειγμα, θεωρείται μεγάλη επιτυχία η εισαγωγή σε μια Πανεπιστημιακή Σχολή, ανεξάρτητα από τη βεβαιότητα ανεργίας των πτυχιούχων, ενώ μπορεί να θεωρείται αποτυχία η εισαγωγή σε ένα τμήμα ΤΕΙ, ανεξάρτητα και πάλι, από το επίπεδο ζήτησης πτυχιούχων από αυτό. Όσο περισσότερο επιτυχημένο στον εκπαιδευτικό τομέα θεωρείται ένα μέλος, τόσο περισσότερη εμπιστοσύνη κατακτά από τα υπόλοιπα μέλη, σχετικά με την ικανότητά του να επιτύχει και στον επιχειρηματικό τομέα. Τα μέλη της «επίκτητης οικογένειας» (με την έννοια του σταθερού συντρόφου), επειδή δεν έχουν επενδύσει τις δικές τους φιλοδοξίες στο ενδιαφερόμενο να επιχειρήσει πρόσωπο, διαμορφώνουν το επίπεδο της εμπιστοσύνης από την κοινωνική και προσωπική του συμπεριφορά, μικρό μέρος της οποίας οφείλεται και στις επιδόσεις στον εκπαιδευτικό τομέα. Προκειμένου να γίνει αποδεκτή η πρόθεση ενός προσώπου να δημιουργήσει ή να συμμετέχει στη δημιουργία μιας επιχείρησης από το φυσικό και επίκτητο οικογενειακό του περιβάλλον πρέπει να πείσει ότι: Η απόφασή του είναι αποτέλεσμα σοβαρής μελέτης. Έχει αποκτήσει τις απαραίτητες δεξιότητες. Πρόκειται για αμετάκλητη απόφαση και όχι ένα απλό ενδεχόμενο. Πρόκειται για αναβάθμιση της κοινωνικής του θέσης και κατ αντανάκλαση και των οικείων του. Έχει αποφασίσει να αφοσιωθεί στην επιτυχία. Δ ι ά θ ε σ η μ έ σ ω ν Ε ξ ο υ σ ί α Αποτέλεσμα των Δημογραφικών μεταβολών των τελευταίων δεκαετιών, που χαρακτηρίζεται από την ανατροπή της δημογραφικής πυραμίδας, είναι η αύξηση του προσδόκιμου ζωής, ταυτόχρονα με αυξημένη την ποιότητά της στις μεγαλύτερες ηλικίες, η δραματική μείωση των γεννήσεων, η αύξηση της διαφοράς ηλικίας μεταξύ γεννητόρων και απογόνων, διαμόρφωσαν και διαφορετικές νοοτροπίες στη διατήρηση της εξουσίας επί της οικογενειακής περιουσίας. Πριν 50 χρόνια, ένας νέος γνώριζε ότι όταν δημιουργούσε οικογένεια, ένα μέρος της οικογενειακής περιουσίας θα του την εκχωρούσε η οικογένεια, προκειμένου να την εκμεταλλευτεί και να αποκτά το απαιτούμενο εισόδημα. Αυτό συνέβαινε κυρίως επειδή όλες οι παραγωγικές εργασίες ήταν χειρωνακτικές και οι μεγαλύτεροι στην 13
ηλικία δεν είχαν πλέον τις δυνάμεις να ανταποκριθούν. Σε ανταπόδοση, οι απόγονοι αναλάμβαναν να φροντίζουν τους προγόνους τους. Σήμερα, με τη μηχανοποίηση όλων των παραγωγικών δραστηριοτήτων, οι μεγαλύτεροι έχουν τη δυνατότητα να είναι παραγωγικοί, οι νεώτεροι μετακινούνται στα μεγάλα αστικά κέντρα ή όπου μπορούν να έχουν ευκαιρίες εργασίας της αρεσκείας τους, ενώ η καλή φυσική κατάσταση των ηλικιωμένων τους επιτρέπει να εργάζονται και να απολαμβάνουν. Επειδή το φαινόμενο είναι γενικευμένο, δημιουργείται μια νοοτροπία διατήρησης της εξουσίας επί της οικογενειακής περιουσίας, τέτοια που να διαμορφώνει ένα κοινωνιολογικό φαινόμενο. Βλέποντας τους συνομηλίκους τους να είναι δραστηριοποιημένοι, ακόμη και σε μεγάλη ηλικία, προσπαθούν να διατηρήσουν άθικτη την περιουσία τους, προκειμένου να απολαμβάνουν όλα τα οφέλη που προκύπτουν απ αυτό. Στην ίδια νοοτροπία βρίσκεται και η αντίθετη πρακτική. Διατίθενται τα μέσα για την έναρξη δραστηριότητας ελεύθερου επαγγελματία, όπως για παράδειγμα ο εξοπλισμός ενός γραφείου (μηχανικού, λογιστή, δικηγόρου) ή ιατρείου. Αυτή η νοοτροπία δημιουργεί μια ώθηση στους νέους που έχουν ολοκληρώσει τις σπουδές τους, πρώτα να κατακτήσουν μια θέση στο Δημόσιο και σε δεύτερη επιλογή να ασκήσουν ελεύθερο επάγγελμα, σε μονοπρόσωπη βάση. Η άσκηση ελευθέρου επαγγέλματος στη βάση της συνεργασίας με άλλους, βρίσκεται στην τελευταία θέση των επιλογών των ιδιοκτητών της οικογενειακής περιουσίας, ακριβώς επειδή θεωρούν ότι θα εκχωρήσουν σε τρίτους αυτό που μπορούν να διατηρήσουν. Στον αντίποδα βρίσκονται αυτοί που διαθέτουν τη διαχείριση μέρους της οικογενειακής περιουσίας στους απογόνους τους, προκειμένου να τους δώσουν τη δυνατότητα να την αξιοποιήσουν και να αποκτήσουν πηγή εισοδήματος και τρόπο να την αυξήσουν. Η νοοτροπία επηρεάζει εξαιρετικώς σημαντικά την πρώτη αντίδραση. Δεν αποτελεί μια σταθερή τοποθέτηση που δεν είναι δυνατό να μεταβληθεί. Ένας νέος πτυχιούχος που έχει αποφασίσει να δημιουργήσει ή να συμμετέχει στη δημιουργία μιας επιχείρησης και χρειάζεται το μέρος της οικογενειακής περιουσίας που του αναλογεί, πρέπει να πείσει αυτούς που την κατέχουν, ότι: Η επιχειρηματική δραστηριότητα που έχει επιλέξει ο «διάδοχος» και απαιτεί τη διάθεση περιουσίας σε επιχειρηματικό κίνδυνο, δεν αποτελεί στέρηση, αλλά αξιοποίηση. Στην απόφαση συμμετείχαν και οι ίδιοι οι διαθέτες, ακόμη περισσότερο, ότι ήταν δική τους ιδέα! Η επιτυχία αντανακλά στη δική τους ευημερία, ιδίως μέσα από τη διαμόρφωση διαφορετικών οικογενειακών συνθηκών, με κύριο άξονα τις γεωγραφικές αποστάσεις που συνεπάγονται άλλες επιλογές καριέρας (μεταθέσεις στο Δημόσιο, πχ) αλλά και βελτίωση των συνθηκών ασφάλισης (ιδίως υγειονομικής). Σ υ λ λ ο γ ι κ ό τ η τ α Α τ ο μ ι κ ό τ η τ α Τα άσχημα νέα διαδίδονται σε πολλούς και γρήγορα. Τα καλά νέα, όλοι θεωρούν ότι ήταν μια φυσική εξέλιξη και δεν τους δίνουν σημασία. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να θεωρείται κάθε συμμετοχή σε συλλογική επιχειρηματική δραστηριότητα ως προβλέψιμη αποτυχία. Η οικογένεια, φυσική και επίκτητη, θεωρεί ότι δεν έχει τη δυνατότητα να ταυτιστεί με την επιτυχία ενός μέλους, εκτός και αν αυτό δημιουργήσει την απολύτως προσωπική του επιχείρηση, ή τουλάχιστον αν δεν κατέχει περισσότερο από το περιβόητο 51%, οπότε και έχει τον πλήρη έλεγχο. 14
Είναι γενικευμένη η αποτροπή στη συμμετοχή σε ομαδική επιχειρηματικότητα, πράγμα που οφείλεται στο γεγονός ότι στην κοινωνική συνείδηση, η συλλογική δραστηριότητα είναι καταδικασμένη σε αποτυχία, εξαιτίας του πλήθους γνωστών τέτοιων περιπτώσεων, ενώ οι επιτυχημένες δεν συζητούνται. Στον αντίποδα βρίσκεται η προτροπή στη συμμετοχή σε ομαδικές επιχειρηματικές πρωτοβουλίες, από μέλη της ευρύτερης οικογένειας τα οποία αναγνωρίζουν ότι η ατομική επιχειρηματικότητα, ακόμη και απόλυτα επιτυχημένη, θα καταλήξει σε μικρό μέγεθος και θα παραμείνει στα όρια των ικανοτήτων του ενός, τα οποία είναι περιορισμένα. Ένας νέος πτυχιούχος που επιθυμεί να αναμειχθεί με τη δημιουργία μιας επιχείρησης, πρέπει να πείσει την ευρύτερη οικογένεια, ότι: Η συλλογική επιχειρηματική δράση είναι η μόνη που μπορεί να οδηγήσει σε μεγάλη επιτυχία. Όπως και αυτός και τα μέλη της οικογένειάς του επιθυμούν να έχει πλήρη έλεγχο (με περισσότερο από 51%), το ίδιο επιθυμούν και όλοι οι υπόλοιποι. Η απόλυτη κυριαρχία, όμως, σημαίνει και την ανάληψη του συνόλου της ευθύνης. Η συνεργασία στην ίδρυση, λειτουργία, ανάπτυξη, διαχείριση και έλεγχο της επιχείρησης, έχει ακολουθήσει όλους τους κανόνες, ώστε να μην υπάρχει κίνδυνος από συνεργάτες που θα αποδειχθούν «κακόβουλοι» στο μέλλον. Ε ν θ ά ρ ρ υ ν σ η - Α π ο τ ρ ο π ή Στη συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων που έχουν ερευνηθεί, τα μέλη της ευρύτερης οικογένειας αποτρέπουν τους νέους αποφοίτους να αναμειχθούν με επιχειρηματική δραστηριότητα, προτρέποντάς τους να αναζητήσουν μια θέση στο Δημόσιο. Τα ίδια μέλη, όταν περάσουν μερικά χρόνια και δεν επιτευχθεί το όραμα της θέσης στο Δημόσιο, ενθαρρύνουν τους (όχι πλέον) νέους να εμπλακούν σε επιχειρηματική δράση (που βιβλιογραφικά αναφέρεται ως «επιχειρηματικότητα ανάγκης»). Ένας νέος πτυχιούχος που επιθυμεί να αναμειχθεί με τη δημιουργία μιας επιχείρησης, πρέπει να πείσει την ευρύτερη οικογένεια, ότι: Η ανάμειξή του σε επιχειρηματική δραστηριότητα δεν του στερεί τη δυνατότητα να την εγκαταλείψει, προκειμένου να καταλάβει μια θέση στο Δημόσιο. Επειδή είναι αδύνατο όλοι οι πτυχιούχοι να ενταχθούν στο Δημόσιο, είναι προτιμότερο να ξεκινήσει μια επιχειρηματική δραστηριότητα νωρίς, όσο οι δεξιότητες που έχει αποκτήσει είναι επίκαιρες, παρά να προσπαθεί για χρόνια και να αναγκαστεί να ξεκινήσει «κάτι δικό του» όταν, συντηρούμενος από ευκαιριακές εργασίες, θα έχει αποκοπεί από τον αντίστοιχο κοινωνικό κύκλο. Οι φιλοδοξίες του δεν εξαντλούνται σε ένα μισθό και κατά συνέπεια αντί της αποτροπής θα ήταν χρησιμότερο να συζητούν για τον τρόπο που θα γίνει επιτυχημένος / επιτυχημένη ταχύτερα και με μικρότερο κίνδυνο. Σ υ μ π λ η ρ ω μ α τ ι κ ό τ η τ α Α δ ι α φ ο ρ ί α Η οικογενειακή στάση απέναντι στην επιθυμία ενός νέου πτυχιούχου να αναπτύξει επιχειρηματικότητα, σπάνια είναι αδιάφορη. Συνήθως όλα τα μέλη προσπαθούν να εμπλακούν, είτε με ήπιο είτε με δραστικό τρόπο. Τα μεγαλύτερα σε ηλικία μέλη, ανεξάρτητα από το επάγγελμά τους, αναζητούν τρόπο να εμπλακούν στη διοίκηση (με την έννοια της λήψης αποφάσεων) της 15
επιχειρηματικής δραστηριότητας, ενώ τα μικρότερα μέλη, στην κάλυψη μιας θέσης εργασίας (σχεδόν πάντοτε, μόνο μισθοδοσίας!). Ο νέος πτυχιούχος που επιθυμεί να αναπτύξει μια επιχειρηματική δραστηριότητα, πρέπει να πείσει τα υπόλοιπα μέλη της ευρύτερης οικογένειας να μη το θεωρήσουν δική τους υπόθεση, με την έννοια της αποφυγής να εμπλακούν, επειδή: Η ανάμειξη της οικογένειας στην επιχειρηματική δράση ενός μέλους, αποτρέπει την ανάπτυξη συνεργασιών με τρίτους, που είναι απαραίτητες για τη λειτουργία της επιχείρηση, όχι μόνο στη βάση της εταιρικής σχέσης, αλλά και με μεγάλους πελάτες, προμηθευτές και κυρίως τις Τράπεζες. Με άλλα λόγια, επιχείρηση στην οποία «ανακατεύεται» η οικογένεια, είναι καταδικασμένη, ακόμη και αν η συνεισφορά των μελών της οικογένειας φαίνεται να είναι απόλυτα θετική, ακόμη και σημαντική. Η ανάμειξη της οικογένειας, με οποιαδήποτε μορφή, είτε στη διοίκησή της, είτε στη λειτουργία της (με τη μορφή υπαλλήλων, εξωτερικών συνεργατών, υπεργολάβων, ακόμη και εμπορικών αντιπροσώπων) δημιουργεί σύγχυση σε όλους τους άλλους που εμπλέκονται, σχετικά με την εκπροσώπηση της επιχείρησης, τη λήψη αποφάσεων και τη διαχείριση. Α π ο δ ο χ ή ε ν δ ε χ ό μ ε ν η ς α π ο τ υ χ ί α ς Ε κ φ ο β ι σ μ ό ς Η αποτυχία σε μια επιχειρηματική δραστηριότητα είναι πιθανή. Η εκπόνηση και η ακριβής υλοποίηση ενός επιχειρηματικού σχεδίου, ελαχιστοποιεί τον κίνδυνο αποτυχίας. Η ακριβής έννοια του επιχειρηματικού κινδύνου, τον οποίο διατρέχει μια επιχειρηματική ομάδα, έγκειται στην απώλεια κάποιων χρημάτων, κόπου και χρόνου. Δεν πρόκειται για καταστροφή, εκτός και αν δεν έχει εκπονηθεί ένα πλήρες επιχειρηματικό σχέδιο ή δεν υλοποιείται με ακρίβεια, αλλά αντί επιχειρηματικής δράσης, η ομάδα (ή το ένα πρόσωπο) προσελκύεται από κερδοσκοπικές ευκαιρίες. Αυτές οι φαινομενικές ευκαιρίες στηρίζονται σε αυθαίρετες προβλέψεις (μερικές φορές έχουν και «επιστημονική» εξήγηση, ακόμη και μαθηματικές αποδείξεις) δεν παύει όμως να στηρίζεται σε μια βασική υπόθεση. Η διάθεση πόρων της επιχείρησης σε τέτοιες προβλέψεις, εφόσον δεν επιβεβαιωθούν (το γεγονός ότι μερικές φορές επιβεβαιώνονται, δε σημαίνει ότι αλλάζει ο χαρακτήρας τους) δημιουργεί συνθήκες αδυναμίες υλοποίησης του σχεδίου και οδηγεί στην καταστροφή. Η αποτυχία σε μια επιχειρηματική δραστηριότητα που έχει σχεδιαστεί προσεκτικά και το σχέδιό της υλοποιείται με ακρίβεια ποσότητας και χρόνου (αυτό δε σημαίνει ακαμψία του σχεδίου, αλλά ένα σχέδιο μπορεί και πρέπει να προσαρμόζεται στις εξελίξεις, όχι όμως να εγκαταλείπεται) έχει την ίδια πιθανότητα με αυτή που διατρέχει ο καθένας να υποστεί ατύχημα. Πέρα από τη δυνατότητα της επιχειρηματικής ομάδας να τροποποιήσει έγκαιρα το σχέδιο και να μεταβάλλει τα χαρακτηριστικά της επιχείρησης (μεταβάλλοντας το προϊόν ή την υπηρεσία, το προσωπικό, τη διαφήμιση) ή και να την πουλήσει σε άλλους, μόνο η εμμονή στην παραγωγή προϊόντων ή παροχή υπηρεσιών που οι καταναλωτές δε επιθυμούν να αποκτήσουν μπορεί να επιφέρει σημαντικές ζημίες. Η στάση της ευρύτερης οικογένειας είναι συνήθως εκφοβιστική απέναντι στο ενδεχόμενο αποτυχίας. Τα μέλη της οικογένειας που επιθυμούν να ξεκινήσουν επιχειρηματική δραστηριότητα, φορτίζονται με παραδείγματα επιχειρήσεων και επιχειρηματιών που απέτυχαν με καταστροφικές συνέπειες για τους ίδιους και τις οικογένειές τους. Αυτό συμβαίνει σ ολόκληρη την Ευρώπη, ενώ αντίθετη είναι η στάση ολόκληρης της κοινωνίας στην Αμερική. Είναι σπάνιες οι περιπτώσεις που η ευρύτερη οικογένεια αποδέχεται το ενδεχόμενο της αποτυχίας και ακόμη και όταν συμβαίνει, τη θεωρεί απόκτηση εμπειρίας. 16
Ο νέος πτυχιούχος που επιθυμεί να εμπλακεί στον επιχειρηματικό κίνδυνο, πρέπει να πείσει την ευρύτερη οικογένεια, ότι: Η αποτυχία σε μια επιχειρηματική δραστηριότητα δεν είναι δυνατό να είναι καταστροφική. Μόνο οι κερδοσκοπικές δράσεις μπορούν να καταλήξουν σε καταστροφικές συνέπειες. (Για παράδειγμα η λήψη τραπεζικού δανείου για την αγορά προϊόντων που προβλέπεται ότι θα ανατιμηθούν, είναι πιθανό να καταλήξουν σε δραστική υποτίμηση, εξαιτίας υπερβολικής προσφοράς, οπότε είναι και σχεδόν αδύνατο να πωληθούν). Δεν υπάρχει απόλυτα «ασφαλής» επιχειρηματική δράση. Ακόμη και η κατάθεση χρημάτων στην τράπεζα, που έχει την κρατική εγγύηση, κινδυνεύει από απρόβλεπτο πληθωρισμό. Ο φόβος της αποτυχίας είναι ο χειρότερος σύμβουλος για την ανάπτυξη μιας επιχειρηματικής δράσης. Η σχεδιασμένη ανάληψη «ρίσκου» μπορεί πράγματι να οδηγήσει σε αποτυχίες, όχι όμως και σε γενικευμένη και καταστροφική αποτυχία. Η συνεχής επιτυχία, σε όλα και πάντοτε, είναι αδύνατη. Είναι φυσικό να υπάρχουν και αποτυχίες. Μέσα από τις αποτυχίες, όμως, βελτιώνεται η δυνατότητα περισσότερο αποτελεσματικών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων. Σ τ ή ρ ι ξ η σ τ η ν α ν ά λ η ψ η κ ι ν δ ύ ν ο υ - Μ ε τ ά δ ο σ η Α π α ι σ ι ο δ ο ξ ί α ς Η γενικευμένη αρνητική στάση απέναντι στην επιχειρηματικότητα, οφείλεται στη γενικευμένη, επίσης, αντίληψη ότι η πορεία της οικονομίας είναι καθοδική, το διαθέσιμο εισόδημα των καταναλωτών μειώνεται, οι πολυεθνικές δημιουργούν συνθήκες αδυσώπητου ανταγωνισμού, οι μικρές επιχειρήσεις δεν είναι δυνατό να ανταγωνιστούν το χαμηλό κόστος των επιχειρήσεων που η παραγωγή τους βρίσκεται σε χώρες με χαμηλούς μισθούς, εάν προσλάβεις υπαλλήλους θα σε στραγγαλίσει το ΙΚΑ, οι φόροι είναι δυσβάστακτοι και άλλα τέτοια που οδηγούν σε απαισιοδοξία. Η γενικευμένη απαισιοδοξία, όμως, είναι αυτή που αποτρέπει τη δημιουργία επιχειρήσεων, με αποτέλεσμα να αυξάνονται οι ευκαιρίες! Η στήριξη στην ανάληψη κινδύνου δε σημαίνει κατ ανάγκη και την ανάληψη εγγυήσεων (με υποθήκευση περιουσίας ή την προσωπική εγγύηση για τη λήψη δανείων) αλλά την ψυχολογική στήριξη και την ανατροπή της κοινωνικά διαδεδομένης απαισιοδοξίας. Οι νέοι πτυχιούχοι που επιθυμούν να αναμειχθούν στην ίδρυση επιχείρησης, πρέπει να ασχοληθούν και με τη μεταβολή της στάσης των μελών της ευρύτερης οικογένειας, από απαισιόδοξη σε υποστηρικτική, επικεντρώνοντας την επιχειρηματολογία τους στο ότι: Οι μεγαλύτερες επιχειρηματικές ευκαιρίες εμφανίζονται στις κακές οικονομικές συγκυρίες, επειδή υπάρχει μικρότερος ανταγωνισμός. Η έννοια του κινδύνου είναι συνδεδεμένη με το «άγνωστο». Η εκπόνηση ενός επιχειρηματικού σχεδίου ελαχιστοποιεί το άγνωστο, με αποτέλεσμα να ελαχιστοποιεί τον κίνδυνο. Εξαιτίας του γεγονότος ότι ελάχιστες από τις επιχειρήσεις που δημιουργούνται βασίζονται σε επιχειρηματικό σχέδιο, ταυτόχρονα με επαγγελματική καθοδήγηση για την εκπόνησή του, είναι αυτές που θα έχουν συνολική επιτυχία, όπως είναι και στατιστικά αποδεδειγμένο (το 93% των επιχειρήσεων που εκπονούν ένα πλήρες επιχειρηματικό σχέδιο επιτυγχάνουν, έναντι του 18% αυτών που δεν έχουν συστηματικά εκπονήσει «τυπικό» σχέδιο). 17
Διαθέσιμο Κεφάλαιο Η ίδρυση επιχειρηματικής δραστηριότητας είναι σχεδόν αδύνατη χωρίς τη διάθεση ενός μέρους του συνολικά απαιτούμενου κεφαλαίου. Το κεφάλαιο αυτό πρέπει, κατά κανόνα να είναι σε χρήμα (μετρητά). Οποιοσδήποτε φορέας χρηματοδότησης (Εθνικά και Ευρωπαϊκά προγράμματα, Τράπεζες, συνεπενδυτές και άλλοι) δεν εμπιστεύονται ότι κάποιος που θα ξεκινήσει επιχείρηση χωρίς να νοιάζεται γι αυτό που είναι ενδεχόμενο να χάσει, θα δείξει αρκετή επιμέλεια ώστε να κερδίσει. Αντίθετα, θεωρούν ότι κάποιος που δεν έχει κάτι να χάσει, ή θα στραφεί εύκολα σε κάτι άλλο, ή θα προσπαθήσει να αποκομίσει άλλου είδους κέρδη, εις βάρος τους. Είναι προφανές ότι όσο μεγαλύτερο είναι το κεφάλαιο που διατίθεται από τους προετοιμαζόμενους για επιχειρηματική δραστηριότητα, τόσο μεγαλύτερο θα είναι και το κεφάλαιο το οποίο θα διατεθεί από επενδυτές. Παρά ταύτα, είναι δυνατή η δημιουργία επιχείρησης χωρίς να διατίθεται χρηματικό κεφάλαιο. Εκτός από τις περιπτώσεις στις οποίες το διατιθέμενο κεφάλαιο δεν είναι χρηματικό αλλά η διατιθέμενη περιουσία αφορά ακίνητα (οικόπεδα, κτίρια, μηχανήματα, μεταφορικά μέσα, ακόμη και αποθέματα εμπορεύσιμων υλικών, όπως πρώτες ύλες, υλικά συσκευασίας και παρόμοια), οπότε πρόκειται για συνεισφορά σε είδος, είναι δυνατή και η συνεισφορά σε άϋλα περιουσιακά στοιχεία. Τέτοια περιουσιακά στοιχεία μπορούν να είναι κυρίως: η διάθεση των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας (εφευρέσεις, κατοχυρωμένες παραγωγικές διαδικασίες, κατοχυρωμένες καινοτομίες), ή και «φήμη και πελατεία» από προηγούμενη επιχειρηματική δράση, όταν η συνεισφορά αφορά τη διάθεση ολόκληρης επιχείρησης. Είναι, όμως, δυνατό το ξεκίνημα μιας επιχειρηματικής δραστηριότητας χωρίς τη διάθεση κεφαλαίου, οποιασδήποτε μορφής. Τέτοιου είδους επιχειρηματικές δραστηριότητες μπορούν να ξεκινήσουν ως εργασία στο σπίτι, οπότε το απαιτούμενο κεφάλαιο μπορεί να είναι μηδενικό. Η εργασία στο σπίτι μπορεί να είναι είτε παραγωγική, οπότε χαρακτηρίζεται «οικοτεχνία», είτε παροχής υπηρεσιών κάθε μορφής (περιλαμβάνονται και οι υπηρεσίες μηχανικού, οικονομολόγου, ειδικού στην πληροφορική και κάθε μορφής εξειδικευμένων υπηρεσιών και μελετών). Δύο είναι οι συνηθισμένοι τρόποι «οικιακής» επιχειρηματικότητας: Αποκλειστική απασχόληση στο σπίτι και πρόσθετη εργασία στο σπίτι, γνωστή ως moonlight. Η ελληνική Νομοθεσία προβλέπει την εργασία στο σπίτι (ή από το σπίτι) ανάλογα με το αν αποτελεί κύρια απασχόληση, το ύψος του ετήσιου κύκλου εργασιών και το είδος του επαγγέλματος. Το Δημόσιο, στην προσπάθειά του να προστατεύσει τα έσοδα του Κράτους από φόρους, τα Ασφαλιστικά Ταμεία από εισφορές, αλλά και να διευκολύνει, ταυτόχρονα, την εκκίνηση επιχειρηματικών δραστηριοτήτων, έχει διαμορφώσει ένα εξαιρετικά πολύπλοκο Νομικό καθεστώς, ώστε να απαιτείται ειδική διερεύνηση για κάθε περίπτωση. Σε γενικές γραμμές, εφόσον δεν πρόκειται για την παραγωγή προϊόντων, αλλά την παροχή υπηρεσιών, είναι δυνατή η εργασία στο σπίτι εφόσον τα συνολικά έσοδα από τη δραστηριότητα αυτή δεν υπερβαίνουν τα 5.000 ετησίως, οπότε ο λήπτης των υπηρεσιών εκδίδει Απόδειξη Επαγγελματικής δαπάνης, από την αξία της οποίας παρακρατά το 20% το οποίο αποδίδει στην Εφορία. Το ποσό αυτό υπολογίζεται ως προκαταβολή φόρου και δεν χάνεται. Εφόσον το σύνολο των εσόδων του φορολογουμένου επιφέρει φόρο μικρότερο, η διαφορά επιστρέφεται στο φορολογούμενο. Η εργασία στο σπίτι ενδείκνυται για την έναρξη μιας δραστηριότητας, προκειμένου να δοκιμαστεί η επιτυχία της. Σε περίπτωση που η δραστηριότητα επιτύχει, ανεξάρτητα από το αν θα δημιουργηθεί άλλη εκτός κατοικίας εγκατάσταση, πρέπει να αποκτήσει επίσημη μορφή, δηλαδή να καταχωρηθεί στις αρμόδιες αρχές (Εφορία, ΤΕΒΕ ή άλλο 18
Ασφαλιστικό Ταμείο), να αποκτήσει φορολογικά βιβλία και στοιχεία (Τιμολόγια, Αποδείξεις, κλπ). Η εργασία στο σπίτι δεν ενδείκνυται για την παραγωγή υλικών πραγμάτων, ιδίως εφόσον πρόκειται για τρόφιμα, εκτός και αν πρόκειται για πρωτογενή παραγωγή (καλλιέργεια εκτροφή), την παραγωγή καλλιτεχνικών έργων (ζωγραφική, γλυπτική ή συγγραφή κάθε είδους). Ο λόγος είναι η διάθεση των αγαθών αυτών και ο έλεγχος της ποιότητάς τους, εκτός και αν είναι δυνατή η διάθεσή τους απευθείας στους καταναλωτές, όπως είναι η περίπτωση των αγροτουριστικών προϊόντων ή η διάθεσή τους σε λαϊκές αγορές (όπου απαιτείται ειδική άδεια). Ο πειρασμός της αποφυγής της φορολογίας με την εργασία στο σπίτι είναι γενικευμένος και είναι εύκολο για κάποιον να θεωρήσει ότι με τον τρόπο αυτό θα αποφύγει την καταβολή φόρων και εισφορών στα Ασφαλιστικά Ταμεία, ιδίως με την απασχόληση αλλοδαπών. Οι ελεγκτικές αρχές γνωρίζουν όλες αυτές τις συνθήκες και παραβλέπουν (πράγματι) τις περιπτώσεις των ανθρώπων που θα παραμείνουν σε πολύ μικρό μέγεθος και ταυτόχρονα δεν έχουν άλλες ευκαιρίες απασχόλησης, θεωρώντας ότι ανήκουν σε ευαίσθητες κοινωνικές ομάδες (παλιννοστούντες, Ρομά, αποφυλακισμένους, ανύπανδρες μητέρες, άτομα με ειδικές ανάγκες και άλλα, για οποιονδήποτε λόγο, περιθωριοποιημένα πρόσωπα). Οι εξαιρέσεις αυτές δεν είναι νομικά κατοχυρωμένες, αλλά αποτελούν συνηθισμένη πρακτική. Δραστηριότητες που ξεκινούν με σκοπό να εξελιχθούν και μάλιστα από πρόσωπα που έχουν ολοκληρώσει την τριτοβάθμια εκπαίδευση, είναι καταστροφικό να παραμείνουν στην ανεπίσημη οικονομία μετά τη δοκιμαστική περίοδο. Όλες οι συνεισφορές (Εφορία, Ασφαλιστικά Ταμεία, Επιμελητήριο, άλλοι υποχρεωτικοί φορείς) θα καταβληθούν με δυσβάστακτες επιβαρύνσεις και μάλιστα με πρόστιμα που θα είναι πολύ δύσκολο να καταβληθούν. Προσοχή: Δηλωμένη ανεργία και οι συνεπαγόμενες παροχές (ταμείο ανεργίας, επιδοτούμενα σεμινάρια, προτίμηση στις προσλήψεις ΑΣΕΠ) και ταυτόχρονη επιχειρηματική δραστηριότητα, έστω και δοκιμαστική, είναι πιθανό να επιφέρει και ποινική δίωξη για απάτη. Ο κάθε ενδιαφερόμενος μπορεί να επιλέξει διαφορετικό συνδυασμό, αλλά σε γενικές γραμμές, ή θα παρέχονται υπηρεσίες με καταβολή της αμοιβής μετά τη λήξη της δηλωμένης ανεργίας και των Δημόσιων παροχών (με κίνδυνο να μην καταβληθούν), ή θα παρέχονται στο όνομα τρίτου, από τον οποίο, όμως, θα παρακρατούνται οι φόροι του και κάποια γενικά του έξοδα (κατά κανόνα, περίπου το 60% της αμοιβής). Δεν υπάρχει γενικός κανόνας για την προτίμηση ή την αποφυγή της εργασίας στην κατοικία ή από την κατοικία. Η εργασία για παράδειγμα ενός παρόχου υπηρεσιών (Μηχανικού, Προγραμματιστή, Λογιστή κλπ), αποθαρρύνει κάποιους ενδεχόμενους πελάτες που φαντάζονται ότι ο επαγγελματίας αυτός έχει έλλειμμα «επαγγελματισμού», άλλοι όμως προσελκύονται πιστεύοντας ότι θα τύχουν μεγαλύτερης προσοχής ή μικρότερου (γι αυτούς) κόστους. Προσωπικές Δεξιότητες Αποτελεί σύνηθες αντικείμενο συζητήσεων στις κοινωνικές συναναστροφές, το αν η επιχειρηματικότητα είναι απόρροια του χαρακτήρα ενός προσώπου, των επιρροών από το περιβάλλον μέσα στο οποίο έχει γαλουχηθεί, ή μια δεξιότητα που μπορεί κάποιος να αποκτήσει. Οι μακροχρόνιες επιστημονικές αντιπαραθέσεις δεν κατέληξαν σε μια συγκεκριμένη θέση, παραμένοντας στο γενικό πλαίσιο που αποδέχεται ότι και οι τρεις παράγοντες, μαζί με τη γενικότερη κοινωνική αναγνώριση, αποτελούν σημαντικούς παράγοντες. 19