ΧΩΡΙΚΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΧΡΗΣΕΩΝ Υ ΑΤΙΝΩΝ ΠΟΡΩΝ ΣΕ ΕΠΙΠΕ Ο ΛΕΚΑΝΗΣ ΑΠΟΡΡΟΗΣ. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΤΟΥ ΑΞΙΟΥ ΜΑΡΙΑ Χ. ΒΑΡΣΑΜΙ ΟΥ ΙΑΤΡΙΒΗ Που υποβλήθηκε στο Μεταπτυχιακό Πρόγραµµα Σπουδών Περιβαλλοντική Πολιτική και ιαχείριση του Τµήµατος Περιβάλλοντος ως µέρος των απαιτήσεων για την απόκτηση ιπλώµατος Ειδίκευσης στην Περιβαλλοντική Πολιτική και ιαχείριση Μυτιλήνη εκέµβριος 2004
ΕΓΚΡΙΣΗ ΜΕ ΥΠΟΓΡΑΦΕΣ Επιβλέπων Καθηγητής ιευθυντής Μ.Π.Σ. Περιβαλλοντική Πολιτική και ιαχείριση
Στην οικογένειά µου
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Η παρούσα εργασία δεν θα είχε ολοκληρωθεί χωρίς την πολύτιµη βοήθεια κάποιων ατόµων, τα οποία νοιώθω την ανάγκη να ευχαριστήσω. Καταρχήν θα ήθελα να ευχαριστήσω τον κύριο Σκούρτο, για το πολύτιµο υλικό που µου παρείχε και τις σηµαντικές παρατηρήσεις του κατά τη διάρκεια της συγγραφής της παρούσας εργασίας. Ακόµη θα ήθελα να ευχαριστήσω την κυρία Πάικου-Καλαϊτζίδου Νίκη, Επίκουρη Καθηγήτρια του Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης, για τις πληροφορίες που µου παρείχε για την περιοχή του Αξιού και τον κύριο Ευαγγελινό Κωνσταντίνο για την πολύ κατατοπιστική συζήτηση που είχα µαζί του πριν την έναρξη της συγγραφής. Ένα µεγάλο ευχαριστώ αξίζει στις φίλες µου Κατερίνα, Ευγενία, Ειρήνη και Γεωργία, µε τις οποίες µοιράστηκα τους προβληµατισµούς µου για την εργασία. Τέλος θα ήθελα να ευχαριστήσω την οικογένειά µου που µε στήριξε και σε αυτήν την προσπάθειά µου. I
ΣΥΝΤΟΜΟ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Η Μαρία Βαρσαµίδου γεννήθηκε στη Γερµανία το 1976. Αποφοίτησε από το 2 ο Γενικό Λύκειο Ορεστιάδας το 1994. Στη συνέχεια φοίτησε σε δηµόσιο Ι.Ε.Κ. στην ειδικότητα ιοικητικό Οικονοµικό Στέλεχος Επιχειρήσεων και ακολούθως σε Τ.Ε.Σ. στην ειδικότητα του Τεχνητή Παραγωγής Ζωοτροφών. Το 1999 εισήχθη στο Π.Σ.Ε. Περιβαλλοντική Χαρτογραφία του Πανεπιστηµίου Αιγαίου από όπου αποφοίτησε το 2003. Συνέχισε τις µεταπτυχιακές σπουδές της στο Πανεπιστήµιο Αιγαίου στο Μεταπτυχιακό Πρόγραµµα Σπουδών Περιβαλλοντική Πολιτική και ιαχείριση. Γνωρίζει γερµανικά, αγγλικά και τα βασικά της γαλλικής γλώσσας. Χειρίζεται άριστα τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές. Στα επιστηµονικά της ενδιαφέροντα συγκαταλέγονται η χαρτογραφία και η διαχείριση των υδατικών πόρων. II
ΠΕΡΙΛΗΨΗ Μαρία Βαρσαµίδου ΤΙΤΛΟΣ: ΧΩΡΙΚΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΧΡΗΣΕΩΝ Υ ΑΤΙΝΩΝ ΠΟΡΩΝ ΣΕ ΕΠΙΠΕ Ο ΛΕΚΑΝΗΣ ΑΠΟΡΡΟΗΣ. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΤΟΥ ΑΞΙΟΥ εκέµβριος 2004 Στην παρούσα εργασία επιχειρείται µια πιλοτική εφαρµογή του άρθρου 5 της Οδηγίας Πλαίσιο για τα νερά, στην λεκάνη απορροής του Αξιού. Αρχικά γίνεται µια παρουσίαση του θεσµικού πλαισίου διαχείρισης των υδάτων στην Ελλάδα και στην Π.Γ..Μ. Ακολουθούν ο χαρακτηρισµός της περιοχής και η επισκόπηση των επιπτώσεων των ανθρώπινων δραστηριοτήτων στα επιφανειακά και υπόγεια ύδατα και τέλος γίνεται µια οικονοµική ανάλυση των χρήσεων του νερού. Από τα παραπάνω προκύπτει ότι ο κύριος καταναλωτής νερού είναι η άρδευση των καλλιεργειών και η κύρια πηγή ρύπανσης τα ανεπεξέργαστα βιοµηχανικά και αστικά απόβλητα που απορρίπτονται ανεξέλεγκτα κυρίως στην Π.Γ..Μ. Επιπλέον, η τιµή του νερού είναι χαµηλή σε σχέση µε τη σηµασία του πόρου για την περιοχή. ABSTRACT Maria Varsamidou TITLE: SPATIAL AND ECONOMIC ANALYSIS OF WATER USE IN LEVEL OF RIVER BASIN DISTRICT. THE CASE OF AXIOS RIVER BASIN. December 2004 In the present thesis a pilot application of article 5 of the Water Framework Directive regarding the Axios river basin is attempted. A presentation of the institutional framework of water resource management in Greece and in the F.Y.R.O.M. region is presented. Moreover, a characterization of the river basin and a review of the impacts of human activities on surface and underground waters is provided. The thesis culminates in an economic analysis of water uses. It is concluded that crop irrigation consumes the greatest proportion of water while the main source of pollution is the untreated industrial and urban waste that is discharged without control mainly in the F.Y.R.O.M area. Moreover, the price attributed to water use is relatively low considering the importance of this resource in the region. III
Περιεχόµενα ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ...VI ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ...VI ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ...VI ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΑΡΤΩΝ... VII ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1...1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 1 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2...9 ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ... 9 2.1 Το θεσµικό πλαίσιο διαχείρισης των υδάτων στην Ελλάδα... 10 2.1.1 ιοικητικό πλαίσιο... 10 2.1.2 Νοµοθετικό πλαίσιο... 12 2.1.2.1 Ο Νόµος 1739/87 για τη διαχείριση των υδατικών πόρων... 14 2.1.1.1.1 Ανάλυση του Νόµου... 14 2.1.1.1.2 Η µέχρι σήµερα εφαρµογή του... 16 2.1.1.1.3 Κριτική... 18 2.1.2.2 Άλλα σχετικά νοµοθετήµατα... 19 2.1.2.3 Κοινοτικές Οδηγίες που σχετίζονται µε την προστασία των υδάτων και η ενσωµάτωσή τους στο Εθνικό ίκαιο... 22 2.1.2.4 Η Οδηγία 2000/60ΕΚ για την κοινοτική δράση στην πολιτική των υδάτων... 24 2.1.2.4.1 Βασικές αρχές της Οδηγίας... 24 2.1.2.4.2 Σκοπός Στόχοι... 25 2.1.2.4.3 Χρονοδιάγραµµα εφαρµογής... 26 2.1.2.4.4 Κοινή στρατηγική εφαρµογής - Υποστηρικτικά όργανα... 28 2.1.2.5 Ο Νόµος 3199/03. Η εναρµόνιση του Εθνικού ικαίου προς τις ιατάξεις της Οδηγίας 2000/60/ΕΚ... 31 2.2 Πρακτικές διαχείρισης στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης... 35 2.3 Το θεσµικό πλαίσιο διαχείρισης των υδάτων στην Πρώην Γιουγκοσλαβική ηµοκρατία της Μακεδονίας... 36 2.3.1 ιοικητικό πλαίσιο... 37 2.3.2 Νοµοθετικό πλαίσιο... 38 2.3.2.1 Ο Νόµος περί των υδάτων... 39 2.3.2.1 Οι Συµφωνίες µε την Ελλάδα για τα διασυνοριακά ύδατα... 40 2.4 Χωρική και οικονοµική ανάλυση των χρήσεων ύδατος σε επίπεδο λεκάνης απορροής ποταµού... 41 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3... 47 ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΛΕΚΑΝΗΣ ΑΠΟΡΡΟΗΣ... 47 3.1 Η λεκάνη απορροής... 48 3.2 Γεωλογία και µορφολογικοί σχηµατισµοί... 51 3.3 Κλιµατικές συνθήκες... 53 3.4 Υδρολογία... 54 IV
Περιεχόµενα 3.5 Χρήσεις Γης... 56 3.6 ηµογραφικά και κοινωνικο-οικονοµικά χαρακτηριστικά... 58 3.7 Γεωργία... 62 3.8 Βιοµηχανία... 65 3.9 Καθεστώς προστασίας... 69 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4... 72 ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΩΝ ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΩΝ ΚΑΙ ΥΠΟΓΕΙΩΝ Υ ΑΤΩΝ... 72 4.1 Αξιολόγηση της κατάστασης των υδάτων... 73 4.2 Επιφανειακά ύδατα... 76 4.2.1 Παράκτια ζώνη Θερµαϊκός Κόλπος... 83 4.3 Υπόγεια ύδατα... 83 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5... 88 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΧΡΗΣΕΩΝ Υ ΑΤΟΣ... 88 5.1 Σκοπός της οικονοµικής ανάλυσης... 89 5.2 Εκτίµηση της οικονοµικής σηµασίας της χρήσης ύδατος... 91 5.3 Τάση στη ζήτηση ύδατος... 95 5.4 Κόστος του ύδατος... 102 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6... 105 ΕΠΙΛΟΓΟΣ... 105 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 108 V
Περιεχόµενα ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 1: Σηµαντικές προθεσµίες της Οδηγίας 2000/60... 27 Πίνακας 2: Οικονοµικά στοιχεία στην Οδηγία 2000/60.... 43 Πίνακας 3: Ρυπαντικό φορτίο των υγρών αποβλήτων που διοχετεύτηκε στα ποτάµια της Π.Γ..Μ το 1996... 76 Πίνακας 4: Μέση τιµή ± τυπική απόκλιση των τιµών φυσικοχηµικών παραµέτρων του νερού του Αξιού ποταµού κατά την περίοδο 1999-2000.... 79 Πίνακας 5: Μέση τιµή ± τυπική απόκλιση των συγκεντρώσεων ανιόντων, αµµωνίας, 79 Πίνακας 6: Μέση τιµή ± τυπική απόκλιση των συγκεντρώσεων µετάλλων, SAR και.. 80 Πίνακας 7: Μέση (γεωµετρικός µέσος όρος), µεγίστη και ελάχιστη συγκέντρωση των81 6 Πίνακας 8: Συνολική σηµερινή ζήτηση νερού (10 m 3 )... 93 6 3 Πίνακας 9: Οι συνολικές ανάγκες νερού στην Π.Γ..Μ. (10 m /έτος)... 95 Πίνακας 10: Προβλεπόµενη αύξηση των αρδευόµενων εκτάσεων στην Π.Γ..Μ... 96 6 Πίνακας 11: Εκτίµηση των ετήσιων αναγκών σε νερό στη γεωργία (10 m 3 )... 97 Πίνακας 12: Υφιστάµενα συλλογικά αρδευτικά έργα... 98 Πίνακας 13: Εκτιµώµενες ετήσιες ανάγκες νερού για τη βιοµηχανία στην Π.Γ..Μ. 3 (10 m 3 )... 99 Πίνακας 14: Εκτίµηση της αύξησης του πληθυσµού στην Π.Γ..Μ... 101 3 3 Πίνακας 15: Εκτίµηση των αναγκών του πληθυσµού για νερό (10 m /έτος)... 101 Πίνακας 16: Τιµές χρέωσης από τους ΤΟΕΒ για το έτος 2001 (ευρώ/στρ.)... 103 Πίνακας 17: Χρεώσεις (σε ευρώ) της ΕΥΑΘ στα νοικοκυριά... 104 Πίνακας 18: Χρεώσεις (σε ευρώ) της ΕΥΑΘ για λοιπές κατηγορίες καταναλωτών... 104 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ Εικόνα 1: Η κατανοµή του παγκόσµιου ύδατος... 2 Εικόνα 2: Παγκόσµια άντληση και κατανάλωση νερού... 3 Εικόνα 3: Παγκόσµια άντληση ύδατος για γεωργία, βιοµηχανία και οικιακή χρήση... 5 Εικόνα 4: Η Κοινή Στρατηγική Εφαρµογής... 29 Εικόνα 5: Υπηρεσίες και χρήσεις ύδατος... 45 Εικόνα 6: Η λεκάνη απορροής του Αξιού... 49 Εικόνα 7: Η κατανοµή των χρήσεων γης στην Π.Γ..Μ.... 56 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ιάγραµµα 1: Το πρότυπο ροής του ποταµού Αξιού από το 1980 έως το 2000... 54 ιάγραµµα 2: Η συνεισφορά κάθε κλάδου στο ΑΕΠ για τα έτη 1990 και 2000.... 60 ιάγραµµα 3: Η χρονική διακύµανση των συγκεντρώσεων γεωργικών φαρµάκων που ανιχνεύθηκαν στο νερό του Αξιού (1999-00)... 82 ιάγραµµα 4: Οι χρήσεις των υδατικών πόρων στην Π.Γ..Μ.... 91 ιάγραµµα 5:Υδατικοί πόροι της Π.Γ..Μ. (Πηγή: UNECE 2002)... 92 ιάγραµµα 6: Κατανάλωση ύδατος από τους τοµείς γεωργία, βιοµηχανία και οικιακή χρήση το 1996 στην Π.Γ..Μ. (Πηγή: UNECE 2002)... 92 ιάγραµµα 7: Οι συνολικές ανάγκες νερού στην Π.Γ..Μ. (10 6 m 3 /έτος)... 95 ιάγραµµα 8: Τάση στις ανάγκες ύδατος στο Υ.. Κ. Μακεδονίας... 96 ιάγραµµα 9: Προβλεπόµενη αύξηση των αρδευόµενων εκτάσεων στην Π.Γ..Μ.... 97 VI
Περιεχόµενα ιάγραµµα 10: Εκτίµηση των ετήσιων αναγκών σε νερό στη γεωργία στην Π.Γ..Μ (10 6 m 3 )... 97 ιάγραµµα 11: Τάση στις ανάγκες για νερό άρδευσης στο Υ.. Κ. Μακεδονίας... 98 ιάγραµµα 12: Εκτιµώµενες ετήσιες ανάγκες νερού για τη βιοµηχανία στην Π.Γ..Μ. (10 3 m 3 )... 100 ιάγραµµα 13: Εκτίµηση της αύξησης του πληθυσµού στην Π.Γ..Μ... 101 ιάγραµµα 14: Εκτιµώµενες ανάγκες σε πόσιµο νερό στην Π.Γ..Μ.... 102 ιάγραµµα 15: Μέση χρέωση της ΕΥΑΘ στα νοικοκυριά... 104 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΑΡΤΩΝ Χάρτης 1: Τα υδατικά διαµερίσµατα βάσει του Ν. 1739/87... 15 Χάρτης 2: Οι λεκάνες πιλοτικής εφαρµογής των κατευθυντήριων οδηγιών... 31 Χάρτης 3: Η λεκάνη απορροής του Αξιού Vardar... 50 Χάρτης 4: Το ψηφιακό µοντέλο εδάφους της λεκάνης του Αξιού... 51 Χάρτης 5: Γεωλογικός χάρτης της λεκάνης του Αξιού (Πηγή: EUROCAT 2004).... 52 Χάρτης 6: Ένταση µέσης ετήσιας βροχόπτωσης στις υπολεκάνες του Αξιού... 53 Χάρτης 7: Οι προστατευόµενες περιοχές στην Π.Γ..Μ... 71 Χάρτης 8: Η ποιότητα των επιφανειακών υδάτων στην Π.Γ..Μ. το έτος 1996... 77 Χάρτης 9: Το Υδατικό ιαµέρισµα Κεντρικής Μακεδονίας.... 90 VII
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Εισαγωγή Κεφάλαιο 1 Κυρίαρχο στοιχείο της ζωής που προσφέρει η φύση είναι το νερό, αγαθό πρωταρχικής ανάγκης για την επιβίωση του ανθρώπου, των ζώων και των φυτών και τη διατήρηση των οικοσυστηµικών λειτουργιών. Καταλαµβάνει τα 7/10 της γήινης επιφάνειας. Στο σώµα των ανθρώπων, των ζώων αλλά και των φυτών αποτελεί πάνω από τα 2/3 του ολικού τους βάρους. Το νερό χρησιµοποιείται ως πηγή ενέργειας, ως πρώτη ύλη για τη γεωργική παραγωγή, ως µέσο για τη διευκόλυνση των µεταφορών και για την ικανοποίηση των αναγκών υγιεινής και των απολαύσεων του ανθρώπου. Γενικότερα, το νερό αποτελεί έναν ανεκτίµητο θησαυρό για κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα. Τη σηµασία του νερού ενισχύει η άποψη ότι η ιστορία του συµβαδίζει µε την ιστορία του ανθρώπου. Ο πρωτόγονος άνθρωπος φρόντισε να κατοικεί και να ζει κοντά στις πηγές, τους ποταµούς, τις λίµνες και τις ακτές. Οι πρώτες του µετακινήσεις ήταν συνυφασµένες µε την αναζήτηση του νερού. Όλοι οι µεγάλοι αρχαίοι πολιτισµοί άνθισαν γενικώς κατά µήκος των µεγάλων ποταµών όπως ο Αιγυπτιακός στην κοιλάδα του Νείλου και ο Ασσυριακός στη Μεσοποταµία. Αν και το νερό φαίνεται να υπάρχει σε αφθονία στη Γη, αφού το 70% της επιφάνειάς της καλύπτεται από αυτό, η τελικά διαθέσιµη και κατάλληλη για χρήση ποσότητα είναι πολύ µικρή (Μιµίκου, 2004 σελ 26). Πιο συγκεκριµένα, το 97% του συνόλου του είναι θαλασσινό και συνεπώς ακατάλληλο για ανθρώπινη χρήση (John Peet, 2004 σελ 4), ενώ από το 3% που αποµένει το περισσότερο από αυτό (79%) αποτελεί τους παγετώνες ή τον πάγο και το χιόνι που καλύπτουν τους πόλους, το 20% είναι υπόγεια νερά και µόνο 1% είναι επιφανειακά εύκολα διαθέσιµο προς κατανάλωση από τον άνθρωπο (UNEP GEO-3 http://www.unep.org /GEO/geo3/english/266.htm). Και αυτό το λίγο νερό είναι άνισα κατανεµηµένο στο χώρο και στο χρόνο. Εικόνα 1: Η κατανοµή του παγκόσµιου ύδατος (Πηγή: http://earth.rice.edu/mtpe/hydro/hydrosphere/hot/freshwater/waterpie-chart.jpg ) 2
Εισαγωγή Κεφάλαιο 1 Οι υδατικοί πόροι δεν είναι µοιρασµένοι σύµφωνα µε την κατανοµή του πληθυσµού. Ορισµένες περιοχές στον πλανήτη όπως ο Καναδάς, η Αυστρία και η Ιρλανδία διαθέτουν περισσότερο νερό από ότι θα µπορούσαν ποτέ να καταναλώσουν ενώ άλλες όπως η Μέση Ανατολή και η Αυστραλία έχουν ελάχιστο. Επιπλέον, και η χρονική κατανοµή τους δεν είναι οµοιόµορφη µέσα στο χρόνο. Στις περισσότερες περιπτώσεις (όπως και στην Ελλάδα), η µέγιστη διαθεσιµότητα του νερού δεν συµπίπτει µε τη µέγιστη ζήτηση. Περίπου 80 χώρες, στις οποίες συγκεντρώνεται το 40% του παγκόσµιου πληθυσµού, υπέφεραν από σοβαρή λειψυδρία στα µέσα της δεκαετίας του 90 (CSD, 1997a) και εκτιµάται ότι σε λιγότερο από 25 χρόνια, τα 2/3 του παγκόσµιου πληθυσµού θα ζουν σε χώρες µε έλλειψη νερού (CSD, 1997b). Μέχρι το 2020, η κατανάλωση του νερού αναµένεται να αυξηθεί κατά 40%, και θα απαιτείται 17% περισσότερο νερό για την παραγωγή τροφίµων και την κάλυψη των αναγκών του αυξανόµενου πληθυσµού (World Water Council, 2000). Στην εικόνα 2 απεικονίζεται η χρήση του νερού από το 1900 µέχρι το 2000 και µια εκτίµηση για το χρονικό διάστηµα 2000-2025. Εικόνα 2: Παγκόσµια άντληση και κατανάλωση νερού (Πηγή: UNEP 2002, http://www.unep.org/vitalwater/14.htm ) 3
Εισαγωγή Κεφάλαιο 1 Οι τρεις βασικότεροι παράγοντες που προκάλεσαν αύξηση στη ζήτηση του νερού τον περασµένο αιώνα είναι η αύξηση του πληθυσµού, η βιοµηχανική ανάπτυξη και η αρδευόµενη γεωργία. Η γεωργία είναι ο µεγαλύτερος χρήστης νερού. Σύµφωνα µε εκτιµήσεις για το 2000, η γεωργία ευθύνεται για το 67% της παγκόσµιας απολαβής και το 86% της κατανάλωσης ύδατος (UNESCO, 2000). Στη βιοµηχανία χρησιµοποιείται το 20% της απολαβής ύδατος. Από αυτό, 57-69% χρησιµοποιείται στην παραγωγή υδροηλεκτρικής και πυρηνικής ενέργειας, το 30-40% στις βιοµηχανικές διαδικασίες και το 0.5-3% για την παραγωγή θερµικής ενέργειας (Shiklomanov, 1999 στο UNEP 2002). Η κατανάλωση νερού για οικιακή χρήση δεν ξεπερνά το 5-10% της παγκόσµιας απολαβής (UNESCO, 2000). Το 2025, αναµένεται ότι η γεωργία θα έχει αυξήσει τις απαιτήσεις της σε νερό κατά 1.2 φορές, η βιοµηχανία κατά 1.5 φορά και η οικιακή κατανάλωση κατά 1.8 φορές (Shiklomanov, 1999 στο UNEP 2002). Λαµβάνοντας υπόψη µια σειρά διαπιστώσεις, όπως ότι (Κολοκυθά, 2000): - η σπανιότητα του νερού αποτελεί πρόβληµα βιωσιµότητας για αρκετές χώρες, ιδίως γι' αυτές που χαρακτηρίζονται άνυδρες - η αύξηση των αναγκών σε νερό λόγω της αύξησης των δραστηριοτήτων, της εξέλιξης της τεχνολογίας και της µεγάλης ανάπτυξης οδήγησαν τον κόσµο σε µια «ψευδαίσθηση» αφθονίας νερού που είναι υπεύθυνη για καταστάσεις λειψυδρίας - διεθνώς η ζήτηση του νερού αυξάνεται τρεις φορές πιο γρήγορα από την αύξηση του πληθυσµού - η συνολική ποσότητα του νερού κάθε χώρας παραµένει περίπου σταθερή - οι υδατικοί πόροι είναι ούτως ή άλλως πεπερασµένοι, γίνεται ξεκάθαρη η ανάγκη επαναπροσδιορισµού της πολιτικής του νερού προς την κατεύθυνση της εξοικονόµησης, της προστασίας και της ορθολογικής διαχείρισής του. Η παραδοσιακή µονόπλευρη διαχείριση της προσφοράς του νερού που αποτελούσε και αποτελεί ακόµη και σήµερα τη συνήθη πρακτική διαχείρισης νερού προκάλεσε αναµφισβήτητα το σηµερινό αδιέξοδο που αντιµετωπίζει ο πλανήτης, καθώς κάθε φορά που εξαντλούνταν ένας υδατικός πόρος απλά προχωρούσαµε στον επόµενο (Κολοκυθά, 2000). Η ως τώρα εφαρµοζόµενη πρακτική θεωρούσε τη ζήτηση του νερού δεδοµένη και επικεντρωνόταν στη διαχείριση της φυσικής προσφοράς του. Η κάλυψη των αναγκών βασιζόταν αποκλειστικά στη συνεχή κατασκευή πολυδάπανων έργων δίνοντας ελάχιστη σηµασία τόσο στον έλεγχο των αναγκών όσο και στην προστασία και διατήρηση των υδατικών πόρων και του περιβάλλοντος προκαλώντας έτσι σηµαντική ελάττωση στα υδατικά αποθέµατα και ανυπολόγιστες ζηµιές στο περιβάλλον. Η περίπτωση της λίµνης Κορώνειας, κοντά στη Θεσσαλονίκη, η οποία έχει χάσει ήδη περισσότερο από το 90% του υδατικού δυναµικού της λόγω ανεξέλεγκτης άντλησης νερού για ανταγωνιστικές χρήσεις, αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγµα (Κολοκυθά, 2000). 4
Εισαγωγή Κεφάλαιο 1 Εικόνα 3: Παγκόσµια άντληση ύδατος για γεωργία, βιοµηχανία και οικιακή χρήση (Πηγή: UNEP 2002, http://www.unep.org/vitalwater/15.htm) 5
Εισαγωγή Κεφάλαιο 1 Η διαχείριση της ζήτησης του νερού, µέσω της κοστολόγησης του νερού σύµφωνα µε την πλήρη αξία του, αποτελεί τη µόνη βιώσιµη λύση για την εξοικονόµηση του νερού, τη διατήρηση των υδατικών πόρων και την προστασία του περιβάλλοντος µέσα στον χρόνο. Είναι κοινή παραδοχή σήµερα ότι η αξία του νερού υποτιµάται διεθνώς, καθώς η τιµή του διαµορφώνεται ως συνάρτηση µόνον του άµεσου κόστους, δηλαδή του κόστους συλλογής, µεταφοράς αποθήκευσης και διανοµής του νερού. Αγνοείται συστηµατικά όµως τόσο το κόστος ευκαιρίας, το κόστος δηλαδή του νερού στην πιο πολύτιµη δυνητική εναλλακτική του χρήση, όσο και το περιβαλλοντικό κόστος που σχετίζεται µε την εξάντληση ή την υποβάθµισή του. Το νερό θεωρείται ότι παρέχεται δωρεάν από τη φύση για την κάλυψη των πάσης φύσεως αναγκών του ανθρώπου. Το νερό, ως υποκείµενο στον νόµο της προσφοράς και της ζήτησης, έχει µια οικονοµική αξία σε όλες τις ανταγωνιστικές του χρήσεις και αυτό θα πρέπει να αναγνωριστεί προκειµένου να γίνει εφικτή η εκτίµηση της πραγµατικής αξίας του. Η αναγνώριση της οικονοµικής αξίας του νερού έχει συστηµατικά υποβαθµιστεί ως σήµερα σε όλον τον κόσµο, µε την υποτιµολόγηση (υπολογίζεται ότι η µοναδιαία τιµή του νερού κατά µέσον όρο καλύπτει το 1/3 του πλήρους κόστους της παροχής του) ή ακόµη και τη δωρεάν παροχή του στις περισσότερες περιπτώσεις. Αποτέλεσµα της υποτίµησης της αξίας του νερού είναι η εξάντληση και η συστηµατική υποβάθµιση των υδατικών συστηµάτων και αυτή φαίνεται να είναι η αιτία των περισσοτέρων υδατικών προβληµάτων στις ηµέρες µας. Αυτοί που καταναλώνουν τις µεγαλύτερες ποσότητες πληρώνουν από ελάχιστα ως καθόλου. Η πρακτική αυτή οδηγεί σε µεγάλη κοινωνική αδικία, αφού στρέφεται άµεσα εις βάρος κυρίως όσων αναγκάζονται να πληρώνουν για να έχουν πρόσβαση σε νερό καλής ποιότητας, και οι οποίοι συνήθως ευθύνονται για ένα µικρό ποσοστό της κατανάλωσης (µόλις 7%-8% για ύδρευση). Η υποτίµηση της αξίας του νερού έχει ακόµη οδηγήσει σε παροχή χαµηλών υπηρεσιών µεταφοράς, καθαρισµού και διανοµής του, καθώς οι πολίτες δεν είναι διατεθειµένοι να πληρώσουν για τη βελτίωση αυτών των υπηρεσιών (Κολοκυθά, 2000). Η αναγνώριση της πραγµατικής αξίας του νερού αποτελεί τη µόνη εγγύηση για τη βιώσιµη διαχείριση, τη διατήρηση και την προστασία του, καθώς εκτός των άλλων συντελεί στη δηµιουργία και καλλιέργεια αισθήµατος ιδιοκτησίας και υπευθυνότητας στους πολίτες. Η σωστή κοστολόγηση του νερού εξυπηρετεί τη βελτίωση της διανοµής του νερού και επιπλέον ενθαρρύνει την εξοικονόµησή του. Η τιµολόγηση του νερού πρέπει να δίνει τα σωστά µηνύµατα στους χρήστες, αντικατοπτρίζοντας την πραγµατική αξία της σπανιότητάς του λαµβάνοντας υπόψη όλους εκείνους τους παράγοντες που καθορίζουν την τιµή του. Η κοστολόγηση του νερού, σύµφωνα µε την πραγµατική αξία του, δεν έχει στόχο οικονοµικό ούτε χαρακτήρα εισπρακτικό, αλλά σχετίζεται άµεσα µε τη συνειδητοποίηση από 6
Εισαγωγή Κεφάλαιο 1 µέρους των πολιτών της αληθινής αξίας του πολύτιµου φυσικού πόρου, µε στόχο την εξοικονόµησή του, την προστασία και ορθολογικότερη διαχείρισή του. Χαρακτηριστικό παράδειγµα αποτελεί η περίπτωση της Ανατολικής Γερµανίας που στην περίοδο 1989-1994 υιοθέτησε την πολιτική της υτικής Γερµανίας και τιµολόγησε το νερό σύµφωνα µε την πλήρη αξία του µε αποτέλεσµα να ελαττώσει την κατανάλωση του νερού από 400 λίτρα σε 120 λίτρα (Κολοκυθά, 2000). Είναι γεγονός ότι οι παγκόσµιοι υδατικοί πόροι υφίστανται υπερεκµετάλλευση, ρύπανση και σπατάλη χωρίς να δίνεται η απαιτούµενη σηµασία για τις συνέπειες στο περιβάλλον και στον άνθρωπο. Η ολοκληρωµένη διαχείριση των υδατικών πόρων σε επίπεδο λεκάνης απορροής, η οποία λαµβάνει υπόψη της όλες τις οµάδες συµφερόντων της περιοχής στο σχεδιασµό, την ανάπτυξη και τη διαχείριση των υδατικών πόρων (CSD, 1997b), αποτελεί τον πλέον βιώσιµο τρόπο για τη διασφάλιση της ενότητας των οικοσυστηµάτων και τη διατήρηση των υδατικών πόρων. Προς την κατεύθυνση της ολοκληρωµένης διαχείρισης των υδατικών πόρων σε επίπεδο λεκάνης απορροής και της τιµολόγησης του νερού κινείται και η Οδηγία 2000/60ΕΚ «για την κοινοτική δράση στην πολιτική των υδάτων», η οποία ενσωµατώθηκε στο ελληνικό δίκαιο µε το Νόµο 3199 του 2003. Είναι η πρώτη φορά που µια Οδηγία της ΕΕ δεν περιορίζεται στην προστασία των υδάτων από χηµικής απόψεως αλλά επεκτείνεται και στην οικολογική πλευρά του θέµατος, όπως η ροή, η ύπαρξη και η αφθονία υδρόβιων οργανισµών κ.ά. Η Οδηγία χρησιµοποιεί τη λεκάνη απορροής ποταµού, δηλαδή τη γεωγραφική περιοχή η οποία συγκεντρώνει το σύνολο των επιφανειακών υδάτων σε ένα σηµείο, ως λειτουργική µονάδα. Από οικολογικής απόψεως αυτή είναι η ορθή προσέγγιση στη διαχείριση των υδάτων. Με αυτόν τον τρόπο η Οδηγία προάγει την ολοκληρωµένη διαχείριση λεκάνης απορροής ποταµού ως τον πιο αποτελεσµατικό τρόπο για την επίτευξη βιώσιµης χρήσης του νερού. Αυτό, εν συνεχεία, απαιτεί συντονισµένο σχεδιασµό για τις χρήσεις γης και των υδατικών πόρων σε ολόκληρη τη λεκάνη απορροής περιλαµβάνοντας το σύνολο των επιφανειακών, παράκτιων και υπόγειων υδάτων και των δραστηριοτήτων (European Environmental Bureau (EEB) & WWF, 2004) Για την τιµολόγηση του νερού διακρίνονται δύο άξονες στα πλαίσια της Οδηγίας. Ο πρώτος αφορά την κοστολόγηση του νερού σύµφωνα µε την πλήρη αξία του και τη χρήση οικονοµικών εργαλείων (άρθρο 9) µε στόχο τη δηµιουργία κινήτρων για αποτελεσµατικότερη χρήση των υδατικών πόρων και προστασία του περιβάλλοντος. Ο δεύτερος άξονας ορίζει την απόσβεση του κόστους του νερού µε την τιµολόγηση όλων των χρήσεων (άρθρο 5) µε στόχο την αναβάθµιση των παρεχόµενων υπηρεσιών (Κολοκυθά, 2000). Σύµφωνα µε την Οδηγία ο στόχος για την επίτευξη καλής κατάστασης των υδάτων θα πρέπει να επιδιωχθεί για κάθε λεκάνη απορροής ποταµού, ούτως ώστε να συντονίζονται τα 7
Εισαγωγή Κεφάλαιο 1 µέτρα που αφορούν επιφανειακά και υπόγεια ύδατα που ανήκουν στο ίδιο οικολογικό, υδρολογικό και υδρογεωλογικό σύστηµα. Προκειµένου να αναπτύξουν τα κράτη µέλη προγράµµατα µέτρων για την επίτευξη των στόχων που ορίζονται από την Οδηγία είναι αναγκαίο να επιχειρηθούν αναλύσεις των χαρακτηριστικών µιας λεκάνης απορροής ποταµού και των επιπτώσεων των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, καθώς και οικονοµική ανάλυση της χρήσης του ύδατος. Η χρήση οικονοµικών µέσων από µέρους των κρατών µελών µπορεί να είναι πρόσφορη ως µέρος ενός προγράµµατος µέτρων. Η αρχή της ανάκτησης του κόστους των υπηρεσιών ύδατος, συµπεριλαµβανοµένων του κόστους για το περιβάλλον και του κόστους των πόρων τα οποία συνδέονται µε κάθε βλάβη ή αρνητική επίπτωση στο υδάτινο περιβάλλον, θα πρέπει να λαµβάνονται υπόψη σύµφωνα, ιδίως, µε την αρχή "ο ρυπαίνων πληρώνει". Θα απαιτηθεί προς τούτο µια οικονοµική ανάλυση των χρήσεων ύδατος µε βάση µακροπρόθεσµες προβλέψεις όσον αφορά την προσφορά και τη ζήτηση ύδατος στην περιοχή λεκάνης απορροής ποταµού. Στην παρούσα διπλωµατική εργασία επιχειρείται η εφαρµογή των παραπάνω απαιτήσεων της Οδηγίας στην λεκάνη απορροής του Αξιού/Vardar. Αρχικά (ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2) γίνεται αναφορά στο θεσµικό πλαίσιο διαχείρισης των υδάτων στην Ελλάδα και στην Π.Γ..Μ. Το επόµενο κεφάλαιο (ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3) περιλαµβάνει το χαρακτηρισµό της λεκάνης απορροής του Αξιού, γίνεται δηλαδή αναφορά στη γεωµορφολογία, στο κλίµα, στα δηµογραφικά και κοινωνικο-οικονοµικά χαρακτηριστικά της περιοχής και στη σηµασία του νερού στους τοµείς γεωργία, βιοµηχανία και οικιακή χρήση. Στο τέταρτο κεφάλαιο (ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4) επιχειρείται η επισκόπηση των επιπτώσεων των κύριων ανθρώπινων δραστηριοτήτων (γεωργία, βιοµηχανία) και των νοικοκυριών στην κατάσταση των επιφανειακών και των υπόγειων υδάτων. Ακολουθεί (ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5) η οικονοµική ανάλυση των χρήσεων του νερού στους τοµείς γεωργία, βιοµηχανία και νοικοκυριά. Στο τελευταίο κεφάλαιο (ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6) γίνεται µια αξιολόγηση των αποτελεσµάτων και των αδυναµιών της εργασίας και προτείνονται τοµείς για περαιτέρω έρευνα. 8
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
Θεσµικό πλαίσιο Κεφάλαιο 2 2.1 ΤΟ ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΤΩΝ Υ ΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α Ο αναπτυξιακός ρόλος του νερού, µε την πολυδιάστατη συµµετοχή του σε όλους τους τοµείς της παραγωγικής δραστηριότητας, και ταυτόχρονα ο περιβαλλοντικός χαρακτήρας του, µε τη θεµελιώδη σηµασία του στη διατήρηση της ζωής των κάθε µορφής οικοσυστηµάτων, καθιστούν την ένταξη της διαχείρισης των υδατικών πόρων στην προοπτική της βιώσιµης ανάπτυξης για το περιβάλλον όχι µόνο προφανή αλλά και επιβεβληµένη (Μυλόπουλος, 2000). Στον ελλαδικό χώρο υπάρχουν συνολικά επαρκείς επιφανειακοί και υπόγειοι υδατικοί πόροι, αλλά διάφοροι λόγοι όπως για παράδειγµα η ανοµοιόµορφη κατανοµή τους στο χώρο και στο χρόνο, η γεωµορφολογία της χώρας, το µεγάλο ανάπτυγµα ακτών µειώνουν σηµαντικά την πραγµατικά διαθέσιµη ποσότητα και δυσκολεύουν την αξιοποίησή τους. Η ποιοτική κατάσταση των υδατικών πόρων της χώρας κρίνεται καλή, µε εξαίρεση ορισµένες περιοχές όπου παρουσιάζονται οξυµένα προβλήµατα λόγω της ρύπανσης από τη γεωργία, τα αστικά λύµατα και τη βιοµηχανία. Το µέχρι πρότινος υφιστάµενο θεσµικό πλαίσιο διαχείρισης και προστασίας των υδάτινων πόρων περιελάµβανε δυο βασικά νοµοθετήµατα, το νόµο 1650/86 για την προστασία του περιβάλλοντος που αντιµετωπίζει το νερό ως στοιχείο του περιβάλλοντος και προβλέπει µέτρα για την παρακολούθηση και τον έλεγχο της ποιότητας των υδατικών πόρων και το νόµο 1739/87 για τη διαχείριση των υδάτινων πόρων µε σύγχρονη αντίληψη για την αντιµετώπιση του νερού στην έρευνα, τη διοίκηση και την καθηµερινή πρακτική. Από το εκέµβριο του 2003 τέθηκε σε ισχύ ένα νέο νοµοθετικό πλαίσιο για τη διαχείριση των υδάτων. Είναι ο νόµος 3199/03 που αποτελεί την εναρµόνιση του εθνικού δικαίου προς τις διατάξεις της Οδηγίας Πλαίσιο για την προστασία των υδάτων. Στο παρόν Κεφάλαιο επιχειρείται µια ολοκληρωµένη παρουσίαση του προϋπάρχοντος θεσµικού πλαισίου, της Οδηγίας 2000/60 ΕΚ και του νέου πλαισίου που εισάγει η ενσωµάτωση της στο εθνικό δίκαιο, θεωρώντας ότι αποτελεί κύρια παράµετρο, η οποία προσδιορίζει τη δυνατότητα ή αδυναµία εφαρµογής µιας επιθυµητής αλλά και αποτελεσµατικής υδατικής πολιτικής. 2.1.1 ΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Ο µέχρι σήµερα σχεδιασµός της διοικητικής δοµής της χώρας (περιφέρειες, νοµοί, δήµοι) δεν προέβλεψε να περιλάβει στην εξέλιξή του κριτήρια, που να απορρέουν από τις φυσικές και 10
Θεσµικό πλαίσιο Κεφάλαιο 2 ειδικότερα τις γεωµορφολογικές συνθήκες της χώρας και από τις διαδικασίες διαχείρισης των υδατικών πόρων, (εκτός από αυτά που προβλέπονται στο Ν. 1739/87). Συγκεκριµένα, τα βασικά προβλήµατα της διοικητικής διάρθρωσης σε σχέση µε τη διαχείριση των υδατικών πόρων είναι: I. Η διαίρεση της χώρας σε διοικητικές χωρικές µονάδες (κυρίως περιφέρειες, αλλά και νοµούς), µε κριτήρια που δεν έχουν καµία σχέση µε τα αντίστοιχα υδρογραφικά και συγκεκριµένα τους υδροκρίτες. Αυτό έχει αποτέλεσµα την αδυναµία αναγωγής των διαφόρων µεγεθών (αναπτυξιακών, οικονοµικών, πληθυσµιακών κλπ) σε υδατικές µονάδες χώρου, δηλαδή στα υδατικά διαµερίσµατα και στις λεκάνες απορροής. II. Η πολυδιάσπαση, σε µεγάλο αριθµό φορέων, των αρµοδιοτήτων των σχετικών µε τους υδατικούς πόρους, που ασκούνται σε όλα τα επίπεδα της διοικητικής διαίρεσης του χώρου. III. Η αδυναµία συντονισµού της δράσης των φορέων αυτών, που πολλές φορές παρουσιάζονται µε ανταγωνιστικές δραστηριότητες στη χρήση του νερού, σε εθνικό, περιφερειακό, ακόµα και σε τοπικό επίπεδο. Ορισµένοι από τους βασικούς φορείς του δηµόσιου τοµέα που µεταξύ άλλων ασχολούνται και µε το νερό (έρευνα, αξιοποίηση, χρήση, προστασία) είναι οι ακόλουθοι: α. Υπουργεία: Εσωτερικών, ηµόσιας ιοίκησης και Αποκέντρωσης (εποπτεία υπηρεσιών τοπικής αυτοδιοίκησης, ύδρευση-αποχέτευση, υδρευτικά έργα) Ανάπτυξης (φορέας διαχείρισης υδατικών πόρων, βιοµηχανία-εµφιάλωση, ενέργεια-µικρά υδροηλεκτρικά έργα, τουρισµός-ιαµατικά νερά, έρευνα-τεχνολογία, εµπόριο) ΠΕΧΩ Ε (φορέας µελέτης και κατασκευής µεγάλων έργων ύδρευσης αποχέτευσης- άρδευσης, φορέας υπεύθυνος για την ποιοτική κατάσταση των υδατικών πόρων ως στοιχείου του περιβάλλοντος) Γεωργίας (γεωργία-αρδεύσεις, δασοπονία, κτηνοτροφία, αλιεία) Υγείας (ποιότητα πόσιµου νερού). Εξωτερικών (διασυνοριακοί υδατικοί πόροι, διεθνείς οργανισµοί) β. Τοπική αυτοδιοίκηση (Περιφέρειες, Νοµαρχίες, ΟΤΑ): Περιφέρεια (διαχείριση υδατικών πόρων σε επίπεδο υδατικού διαµερίσµατος, µικρά υδροηλεκτρικά έργα, ποιότητα νερών, ύδρευση-αποχέτευση, γεωργικές χρήσεις, σχετικές µελέτες και έργα) 11
Θεσµικό πλαίσιο Κεφάλαιο 2 Νοµαρχιακή Αυτοδιοίκηση (περιοριστικά µέτρα, άρδευση, βιοµηχανία, εµφιάλωση, υδρευτικά ή και αρδευτικά έργα) ΟΤΑ (ύδρευση, αποχέτευση κλπ). γ. Οργανισµοί, ινστιτούτα, ερευνητικά κέντρα: ΕΜΥ (µετεωρολογικές παρατηρήσεις) ΕΗ ( υδροηλεκτρική ενέργεια, ψύξη ΑΗΣ) ΙΓΜΕ (υδρογεωλογική έρευνα, θερµοµεταλλικά νερά) ΕΥ ΑΠ, ΕΥΑΘ και ΕΥΑ 177 περίπου πόλεων Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών (µετεωρολογία) ΕΚΘΕ (έρευνα των υδατικών πόρων) ΕΤΒΑ (υδροδότηση ΒΙΠΕ) ΕΚΕΦΕ «ΗΜΟΚΡΙΤΟΣ» (έρευνα) ΕΘΙΑΓΕ (αγροτική έρευνα) Ι Ε (δασική έρευνα). δ. ΑΕΙ και ΤΕΙ (ερευνητικά προγράµµατα στους σχετικούς µε το νερό τοµείς). 2.1.2 ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Μέχρι τα µέσα της δεκαετίας του 80, µια σειρά από νόµους, διατάγµατα και διοικητικές αποφάσεις, ιδρυτικούς νόµους και οργανισµούς υπουργείων και φορέων, ορισµένα από τα οποία χρονολογούνται από το 1930 και που πολλές φορές επικαλύπτονται ή έρχονται σε αντίθεση µεταξύ τους, αναφέρονται στην έρευνα, αξιοποίηση, χρήση και προστασία των υδατικών πόρων. Ο αριθµός αυτών των νοµοθετικών ρυθµίσεων υπολογίζεται σε 300. Μεταξύ των βασικών χαρακτηριστικών τους είναι τα ακόλουθα (ΥΠΑΝ 2003): η προσπάθεια προώθησης των θέσεων των φορέων που τις έχουν εκδώσει η αποσπασµατική αντιµετώπιση των τοµεακών προβληµάτων η απουσία προσέγγισης των σηµερινών προβληµάτων η µη δροµολόγηση συντονισµένων και συστηµατικών προγραµµάτων απόκτησης και αξιολόγησης δεδοµένων πεδίου, απαραίτητων για την ουσιαστική εφαρµογή τους η έλλειψη πρόβλεψης οργάνων παρακολούθησης και εξειδίκευσης της εφαρµογής τους η απουσία σύνδεσης και εναρµόνισης µε τις αναπτυξιακές επιδιώξεις παραγωγικών τοµέων και περιοχών της χώρας 12
Θεσµικό πλαίσιο Κεφάλαιο 2 η καθυστέρηση κάλυψης υποχρεώσεων που απορρέουν από την εφαρµογή κοινοτικών οδηγιών. Μετά τα µέσα της δεκαετίας του 80, ψηφίστηκαν δύο νοµοθετήµατα µε σύγχρονο πνεύµα, που λειτουργούν συµπληρωµατικά, διακρίνονται για την διατοµεακή τους αντίληψη και την ολοκληρωµένη αντιµετώπιση των υδατικών πόρων. Οι νόµοι αυτοί είναι συγκεκριµένα (ΥΠΑΝ 2003): Ο Ν. 1650/86 για την προστασία του περιβάλλοντος, που αντιµετωπίζει το νερό ως στοιχείο του περιβάλλοντος και προβλέπει µέτρα οργανωτικά και θεσµικά για την παρακολούθηση και τον έλεγχο της ποιότητας των υδατικών πόρων. Στα πλαίσια του νόµου αυτού παρουσιάστηκε για πρώτη φορά από το ΥΠΕΧΩ Ε συγκροτηµένο πρόγραµµα για την προστασία των νερών, που αφορά στη δηµιουργία κατάλληλης υποδοµής ελέγχου στο υδατικό περιβάλλον. Ο Ν. 1739/87 για τη διαχείριση των υδατικών πόρων (του οποίου αναλυτική παρουσίαση γίνεται παρακάτω), που εισάγει µια σύγχρονη αντίληψη για την αντιµετώπιση του νερού στην έρευνα, τη διοίκηση και την καθηµερινή πρακτική, µε τη θεσµοθέτηση διαδικασιών και οργάνων που επιτρέπουν την άσκηση της διαχείρισης σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο. Με το Ν.1739/87 καταργήθηκαν όσες από τις διατάξεις των προαναφερόµενων νόµων έρχονται σε αντίθεση µε αυτόν ή ανάγονται σε θέµατα που ρυθµίζονται ειδικά από αυτόν. Αν και οι νόµοι αυτοί οριοθέτησαν ένα καθοριστικό για τη νοµοθετική πραγµατικότητα χρονικό σηµείο, δυστυχώς, αδυναµίες του δηµόσιου τοµέα (έλλειψη στήριξης, προσωπικού, πιστώσεων κλπ.) δεν επέτρεψαν την πλήρη εφαρµογή τους, µε αποτέλεσµα τη συνέχιση της αποσπασµατικής και ευκαιριακής αντιµετώπισης του νερού. Παρόλα αυτά και η µερική ακόµα εφαρµογή τους, κυρίως του Ν. 1739/87, απέδωσε µεγάλο παιδευτικό όφελος, γιατί δηµιούργησε τις δοµές και τις εµπειρίες εκείνες, που είναι απαραίτητες για να συνειδητοποιήσουν οι χρήστες και όλοι οι εµπλεκόµενοι στο κύκλωµα του νερού την αναγκαιότητα ορθολογικής και προγραµµατισµένης χρήσης του και αποτελεί τη βάση, στην οποία θα στηριχθεί η εφαρµογή της Οδηγίας 2000/60ΕΚ. Η Οδηγία αυτή δηµοσιεύτηκε στην Εφηµερίδα των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων στις 22.12.2000 και αποσκοπεί στη θέσπιση πλαισίου κοινοτικής δράσης στον τοµέα της πολιτικής επί των υδάτων. Το πνεύµα της Οδηγίας είναι κυρίαρχα περιβαλλοντικό, µε βασική αρχή την συµµετοχή όλων των ενδιαφερόµενων, µέχρι και τον τελικό χρήστη-καταναλωτή, στη 13
Θεσµικό πλαίσιο Κεφάλαιο 2 διαχείριση των υδατικών πόρων. Η υλοποίηση των στόχων από όλα τα κράτη µέλη θα γίνει µε κοινά βήµατα σε προκαθορισµένο χρονοδιάγραµµα από το 2002 έως το 2015. Στη συνέχεια, γίνεται ανάλυση του Ν. 1739/87 και της Οδηγίας 2000/60 ΕΚ, καθώς και του Ν.3199/03 ο οποίος αποτελεί την εναρµόνιση του εθνικού δικαίου προς τις διατάξεις της προαναφερθείσας Οδηγίας. 2.1.2.1 Ο Νόµος 1739/87 για τη διαχείριση των υδατικών πόρων 2.1.1.1.1 Ανάλυση του Νόµου Ο Ν. 1739/87 για τη διαχείριση των υδατικών πόρων, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, εισήγαγε µια σύγχρονη αντίληψη για την αντιµετώπιση του νερού στην έρευνα, τη διοίκηση και την καθηµερινή πρακτική, µε τη θεσµοθέτηση διαδικασιών και οργάνων που επιτρέπουν την άσκηση της διαχείρισης σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο. Είναι ο µοναδικός νόµος που συνδέει τα θέµατα διαχείρισης µε τον προγραµµατισµό ανάπτυξης της χώρας. Συγκεκριµένα, προέβλεπε τη χάραξη και εφαρµογή υδατικής πολιτικής ως προϋπόθεση για µια αναπτυξιακή πολιτική που θα µεγιστοποιεί τα αποτελέσµατα της παραγωγικής διαδικασίας, θα εξοµαλύνει τις ανταγωνιστικές χρήσεις νερού, θα συµβάλλει στη διατήρηση και προστασία των υδατικών πόρων και θα συντελεί στην προστασία του περιβάλλοντος. Και όλα αυτά µέσα από όργανα και διαδικασίες στα οποία λαµβάνεται υπόψη η γνώµη όλων των ενδιαφερόµενων φορέων. Με το Ν. 1739/87 και τις κανονιστικές πράξεις που προβλέπονται σε εφαρµογή του, θεσµοθετούνται τα όργανα και οι διαδικασίες που θα επιτρέψουν την άσκηση της διαχείρισης των υδατικών πόρων σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο (τα υδατικά διαµερίσµατα). Σύµφωνα µε αυτό το νόµο, διαχείριση των υδατικών πόρων είναι το σύνολο των παρεµβάσεων και δραστηριοτήτων που είναι απαραίτητα για την πληρέστερη δυνατή κάλυψη των αναγκών σε νερό για κάθε χρήση. Κύριος σκοπός της διαχείρισης είναι η αντιµετώπιση των προβληµάτων της ανεπάρκειας, των συγκρουόµενων και ανταγωνιστικών χρήσεων, καθώς και της διατήρησης της υψηλότερης ποιότητας νερού ανάλογα µε την κατά προορισµό χρήση του, σήµερα και στο µέλλον. Παράλληλα, η διαχείριση των υδατικών πόρων στοχεύει στον προσανατολισµό της ζήτησης νερού σε χρήσεις οι οποίες προβλέπονται στα αναπτυξιακά προγράµµατα της χώρας, καθώς και στην ανάπτυξη των δραστηριοτήτων έρευνας, αξιοποίησης, διατήρησης και προστασίας των υδατικών πόρων. Οι βασικές ρυθµίσεις του Ν. 1739/87 για την επίτευξη των στόχων του είναι οι ακόλουθες, κατά επίπεδο δράσης (ΥΠΑΝ 2003): 14
Θεσµικό πλαίσιο Κεφάλαιο 2 α. ιοικητική δοµή άσκησης της διαχείρισης: Θεσµοθετείται η διαίρεση της χώρας σε 14 υδατικά διαµερίσµατα, δηλαδή περιοχές οριοθετηµένες από υδροκρίτες ή νησιωτικές, που περιλαµβάνουν ολοκληρωµένα υδρογραφικά δίκτυα µε οµοιότητα υδρολογικών - υδρογεωλογικών συνθηκών. Χάρτης 1: Τα υδατικά διαµερίσµατα βάσει του Ν. 1739/87 Καθορίζεται το Υπουργείο Ανάπτυξη, το αρµόδιο για τους φυσικούς πόρους υπουργείο, ως φορέας διαχείρισης των υδατικών πόρων, και αποκτά, πέραν της κεντρικής υπηρεσίας, και περιφερειακή οργάνωση µε τη σύσταση 14 περιφερειακών υπηρεσιών, αντίστοιχων των υδατικών διαµερισµάτων. Συνιστώνται γνωµοδοτικές επιτροπές για τη λήψη σηµαντικών αποφάσεων: ιυπουργική Επιτροπή Υδάτων ( ΕΥ ) σε κεντρικό επίπεδο και 14 Περιφερειακές Επιτροπές Υδάτων (ΠΕΥ ). Καθορίζονται οι αρµόδιες αρχές για κάθε χρήση νερού, καθώς και οι αρµόδιοι φορείς για την έρευνα των υδατικών πόρων. β. Προγραµµατισµός ανάπτυξης των υδατικών πόρων, που η εφαρµογή του αποτελεί το στόχο πρώτης προτεραιότητας για τη διαχείριση των νερών την περίοδο αυτή: Τα προγράµµατα διακρίνονται σε µακροχρόνια εθνικά, µεσοχρόνια εθνικά, µεσοχρόνια κατά υδατικό διαµέρισµα και ειδικών σκοπών. Η διαδικασία προγραµµατισµού και η παρακολούθηση της εφαρµογής των προγραµµάτων αποτελεί 15
Θεσµικό πλαίσιο Κεφάλαιο 2 το βασικό εργαλείο των υπηρεσιών διαχείρισης στην άσκηση του ρόλου τους ως συντονιστικού οργάνου των δραστηριοτήτων έρευνας, αξιοποίησης, χρήσης και προστασίας των υδατικών πόρων της χώρας, σε κεντρικό και περιφερειακό επίπεδο. Τη βάση της παραπάνω διαδικασίας αποτελεί ουσιαστικά ένα ισοζύγιο προσφοράς και ζήτησης νερού, που στηρίζεται στην υφιστάµενη κατάσταση των υδατικών πόρων και προδιαγράφει τη µελλοντική τους εξέλιξη. Για την εξασφάλιση των γνώσεων που απαιτούνται για τη διαµόρφωση ενός τέτοιου ισοζυγίου, προβλέπεται η οργάνωση στο Υπουργείο Ανάπτυξης κεντρικού αρχείου υδρολογικών δεδοµένων, ενώ παράλληλα θεσπίζεται η κατάρτιση σχεδίων διαχείρισης υδατικών πόρων για κάθε υδατικό διαµέρισµα και η έκδοση άδειας για την άσκηση του δικαιώµατος χρήσης νερού. γ. Ρυθµίσεις που στοχεύουν στον επηρεασµό της ζήτησης και υποστηρίζουν τη διαδικασία του προγραµµατισµού, όπως: Το νερό κατοχυρώνεται ως µέσο για την εξυπηρέτηση των αναγκών του κοινωνικού συνόλου. Το δικαίωµα χρήσης νερού περιορίζεται στο ανώτατο όριο των πραγµατικών αναγκαίων ποσοτήτων κατάλληλης ποιότητας νερού για κάθε χρήση, ενώ το τυχόν πλεονάζον υπόλοιπο διατίθεται από τις υπηρεσίες σε άλλες χρήσεις. Το νερό κοστολογείται κατά χρήση και δίνεται η δυνατότητα τιµολόγησής του. δ. Ρυθµίσεις που αναφέρονται σε θέµατα προστασίας των νερών: Καθορίζεται ως µία από τις χρήσεις η δέσµευση ορισµένης ποσότητας νερού για τη διατήρηση και προστασία του υδατικού οικοσυστήµατος. Προβλέπεται η επιβολή αναγκαίων περιορισµών στη χρήση των υδατικών πόρων, όταν αυτό κρίνεται απαραίτητο για την προστασία τους. Προβλέπεται ο καθορισµός ελάχιστης διατηρητέας παροχής στους ποταµούς και ελάχιστου ύψους στάθµης στις λίµνες. Προβλέπεται ο έλεγχος των δραστηριοτήτων που επηρεάζουν τους υδατικούς πόρους. 2.1.1.1.2 Η µέχρι σήµερα εφαρµογή του Ο Ν. 1739/87 θα µπορούσε µε την πλήρη εφαρµογή του να αντιµετωπίσει τα πολλά και κρίσιµα θέµατα των υδατικών πόρων. Ακόµα και 15 χρόνια από την έναρξη εφαρµογής του, ο 16
Θεσµικό πλαίσιο Κεφάλαιο 2 νόµος δεν λειτουργούσε στο σύνολό του. Οι βασικές νοµοθετικές ρυθµίσεις που κατά κύριο λόγο συνιστούν τη µέχρι σήµερα εφαρµογή του είναι οι ακόλουθες (ΥΠΑΝ 2003): Λειτουργεί στο Υπουργείο Ανάπτυξης, ως κεντρική υπηρεσία, η ιεύθυνση Υδατικού υναµικού και Φυσικών Πόρων, αρµόδια για τη διαχείριση των υδατικών πόρων σε επίπεδο χώρας. Συστάθηκαν και λειτουργούν όλες οι περιφερειακές υπηρεσίες διαχείρισης υδατικών πόρων σε επίπεδο υδατικού διαµερίσµατος. Λειτουργεί η ιυπουργική Επιτροπή Υδάτων ( ΕΥ ), γνωµοδοτικό όργανο σε κεντρικό επίπεδο, και πολλές σηµαντικές αποφάσεις έχουν ληφθεί µε βάση τις γνωµοδοτήσεις της (π.χ. ύδρευση Αθηνών, υδρευτική χρήση του νερού των ταµιευτήρων της ΕΗ, εκτροπή Αχελώου κλπ). Συστάθηκαν οι Περιφερειακές Επιτροπές Υδάτων (ΠΕΥ ), γνωµοδοτικά όργανα σε επίπεδο υδατικού διαµερίσµατος, στα οποία εκπροσωπούνται και οι κοινωνικοί φορείς. Αυτό εξασφαλίζει την ενηµέρωση των αρχών για την άποψη του κοινωνικού συνόλου πάνω στα υδατικά θέµατα της περιοχής και συµβάλλει στην κοινωνική αποδοχή των αποφάσεων των σχετικών µε τη διαχείριση του νερού. Εφαρµόζεται από το 1989 ο θεσµός της άδειας χρήσης νερού (Π.. 256/1989) και εκτέλεσης έργου αξιοποίησης υδατικών πόρων (ΚΥΑ Φ16/5813/1989) στο σύνολο της χώρας, δίνοντας έτσι τη δυνατότητα ελέγχου των χρήσεων του νερού αφενός και της δηµιουργίας αρχείου δεδοµένων σχετικών µε τη ζήτηση και την κατάσταση των πόρων αφετέρου. Καθορίστηκαν τα ανώτατα και κατώτατα όρια των αναγκαίων ποσοτήτων για την ορθολογική χρήση του νερού στην ύδρευση και την άρδευση, που αποτελούν τις βασικότερες χρήσεις του νερού. Γενικεύθηκε σε όλες τις νοµαρχίες η έκδοση κανονιστικών αποφάσεων για την ποσοτική και ποιοτική προστασία, καθώς και για τον έλεγχο των χρήσεων των υδατικών πόρων σε επίπεδο νοµού. Επίσης, στα πλαίσια συγκεκριµένων επιταγών του νόµου και για τη στήριξη της εφαρµογής του, πραγµατοποιήθηκαν οι ακόλουθες δράσεις: Λειτουργούν διάφορες επιτροπές ή οµάδες εργασίας για την αντιµετώπιση ειδικότερων θεµάτων εθνικού (όπως παραχώρηση αρδευτικού νερού από ταµιευτήρες της ΕΗ) ή και διεθνούς ενδιαφέροντος (µικτές επιτροπές για θέµατα που αφορούν τα διακρατικά νερά, συνεργασία µε UNESCO, Ευρωπαϊκή Ένωση κλπ.). Καταρτίστηκαν δύο πιλοτικές µελέτες διαχείρισης υδατικών πόρων από το Υπουργείο Ανάπτυξης, µία σε επίπεδο λεκάνης απορροής (Λούρος, Άραχθος) και µία σε επίπεδο υδατικού διαµερίσµατος (Ήπειρος). 17
Θεσµικό πλαίσιο Κεφάλαιο 2 Η περιφερειακή Υπηρεσία ιαχείρισης Υδατικών Πόρων της Κρήτης εκπόνησε ήδη την αντίστοιχη µελέτη για το Υδατικό ιαµέρισµα της Κρήτης. Στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράµµατος Ανταγωνιστικότητας του ΥΠΑΝ (Γ ΚΠΣ, 2000-2006) προκηρύχθηκαν τα σχέδια διαχείρισης των υδατικών πόρων για οµάδες υδατικών διαµερισµάτων και η διαδικασία επιλογής µελετητών βρίσκεται σε εξέλιξη. Ολοκληρώθηκε το Σχέδιο ιαχείρισης των Υδατικών Πόρων της Χώρας 2.1.1.1.3 Κριτική Από την πρώτη περίοδο της εφαρµογής του Ν. 1739/87 και ιδιαίτερα στην έναρξή της, αντιµετωπίστηκαν σηµαντικές δυσχέρειες. Ορισµένες από αυτές εξακολουθούν να υφίστανται και έχουν σχέση αφενός µε την απροθυµία δηµόσιων φορέων, εµπλεκόµενων µε τα νερά, να αποδεχτούν τη φιλοσοφία του και να συνεργαστούν για την υλοποίησή του, ασκώντας συνήθως όχι καλοπροαίρετη αλλά πάντα αυστηρή κριτική, και αφετέρου µε προβλήµατα του κρατικού µηχανισµού της περιόδου αυτής, όπως έλλειψη πιστώσεων, απαγόρευση προσλήψεων, αλλαγές στη διοικητική οργάνωση της περιφέρειας κλπ (ΥΠΑΝ 2003). Παρόλα αυτά, από τη µέχρι σήµερα, έστω και µερική, εφαρµογή του νόµου προκύπτει σηµαντικό παιδευτικό όφελος, που συνίσταται στη δηµιουργία των δοµών και των συνειδήσεων, που είναι απαραίτητα στοιχεία για την αναγνώριση από τους χρήστες και όλους τους εµπλεκόµενους στο κύκλωµα του νερού της αναγκαιότητας ορθολογικής χρήσης του. Παράλληλα, αποκτήθηκε από τις υπηρεσίες του δηµοσίου εµπειρία στην εφαρµογή και παγίωση τέτοιων ρυθµίσεων, καθώς και αντίληψη του είδους και του µέτρου των επεµβάσεων που απαιτούνται και για τη βελτίωσή τους, αλλά και για την επεξεργασία και έκδοση συµπληρωµατικών διατάξεων. Άλλωστε, η διεθνής εµπειρία µε παρόµοιους νόµους διαχείρισης δείχνει πως η ουσιαστική τους απόδοση αρχίζει αρκετά χρόνια µετά την ψήφισή τους, µε την προϋπόθεση βέβαια ολοκληρωµένης κατά το δυνατόν εφαρµογής τους. Στη διαδικασία αυτή θα πρέπει να είναι διαρκής η προσπάθεια βελτιώσεων µε την επισήµανση αδυναµιών, παραλείψεων ή τυχόν σφαλµάτων (ΥΠΑΝ 2003). Με την εµπειρία που είχε αποκτηθεί, είχαν γίνει ορισµένες βελτιώσεις και συµπληρώσεις του Ν. 1739/87 (µε τροποποιήσεις που έγιναν µε το Ν. 2503/97), που αναφέρονται κατά κύριο λόγο (ΥΠΑΝ 2003): στην επιβολή κυρώσεων για παράνοµη χρήση και εκτέλεση έργου αξιοποίησης υδατικών πόρων 18
Θεσµικό πλαίσιο Κεφάλαιο 2 στον καθορισµό του είδους των κυρώσεων (κλιµάκωση ανάλογα µε την παράβαση) και του ύψους της χρηµατικής ποινής σε σχέση µε το Π.. 256/89 «Άδεια χρήσης νερού» στον τρόπο αντιµετώπισης των υφιστάµενων παράνοµων γεωτρήσεων (καθορισµός είδους κυρώσεων και κλιµάκωσή τους) στην επιβολή παραβόλου για την έκδοση αδειών χρήσης και εκτέλεσης έργου αξιοποίησης νερού, µε σκοπό την εξασφάλιση πόρων για κάλυψη εξόδων λειτουργικών και εκπόνησης µελετών σχετικών µε τη διαχείριση των υδατικών πόρων. 2.1.2.2 Άλλα σχετικά νοµοθετήµατα Εκτός από τους δύο αυτούς νόµους-πλαίσια (Ν. 1739/87 και Ν. 1650/86) υπάρχει σειρά νοµοθετηµάτων (νόµοι, νοµοθετικά διατάγµατα, βασιλικά διατάγµατα, κοινές υπουργικές αποφάσεις, υγειονοµικές διατάξεις, άρθρα του αστικού κώδικα κλπ.) που αναφέρονται στην έρευνα, αξιοποίηση, χρήση και προστασία των υδατικών πόρων. Ενδεικτικά και επιλεκτικά παρατίθενται στη συνέχεια κατά θεµατική ενότητα - χρήση τα πιο σηµαντικά από αυτά. Υδρευτική Χρήση α. Ν. 2744/1999 «για την αναδιοργάνωση της ΕΥ ΑΠ» (ως ΕΥ ΑΠ ΑΕ) και ίδρυση της ΕΥ ΑΠ Παγίων, σύµφωνα µε το άρθρο 4 του Νόµου. β. Ν. 1069/1980 (ΦΕΚ Α 191) «Σύσταση Ενιαίων Επιχειρήσεων Ύδρευσης-Αποχέτευσης» ( ΕΥΑ). γ. Ποιότητα πόσιµου νερού: ΚΥΑ Α5/288/1986 σε εναρµόνιση µε την Οδηγία ΕΟΚ 80/778 «Ποιότητα πόσιµου νερού» Υγειονοµική ιάταξη Α5/2280/1983 (ΦΕΚ Β 720) «Προστασία υδάτων ύδρευσης περιοχής πρωτευούσης» και η τροποποίησή της ΚΥΑ Α5/5180/1988 ΚΥΑ Υ2/2600/2001 (ΦΕΚ Β 892) σε εναρµόνιση µε την Οδηγία 98/83/ΕΕ «Ποιότητα νερού για ανθρώπινη κατανάλωση». Αγροτική χρήση α. Ν.. 608/1948 (ΦΕΚ Α 97) «περί διοικήσεως και διαχειρίσεως των δι Αρδεύσεως χρησιµοποιουµένων υδάτων», όπως συµπληρώθηκε µε τις διατάξεις των: Ν. 1988/1952 (ΦΕΚ Α 34) «περί γεωτρήσεων» (άρθρο 3, παρ. 3) 19
Θεσµικό πλαίσιο Κεφάλαιο 2 Β.. 2/1949 (άρθρο 10) Ν.. 3784/1957 (άρθρο 12) β. Ν.. 3881/1958 (ΦΕΚ Α 181) «περί έργων εγγείων βελτιώσεων», όπως τροποποιήθηκε και συµπληρώθηκε µε τις διατάξεις των: Ν.. 1218/1972 Ν.. 1277/1972 Ν. 414/1976 γ. Β.. 13.9.59 (ΦΕΚ Α 243) «περί Οργανισµών Εγγείων Βελτιώσεων». δ. Π.. 499/1975 (ΦΕΚ Α 163) «περί της αστυνοµίας επί των αρδευτικών υδάτων και έργων των διοικούµενων από τους ΓΟΕΒ», όπως τροποποιήθηκε µε το Π.. 999/1980 (ΦΕΚ Α 252/1982). Ενέργεια α. Ν. 2773/1999 και Π.. 333/1999, σύµφωνα µε τα οποία λειτουργεί σήµερα η ΕΗ. β. Π.. 328/2000 (ΦΕΚ 268) «ιαχειριστής του Ελληνικού Συστήµατος Μεταφοράς Ηλεκτρικής Ενέργειας ΑΕ» µε το οποίο συστάθηκε και λειτουργεί ο ιαχειριστής, µε βάση το άρθρο 14 του παραπάνω νόµου. Προστασία των υδατικών πόρων α. Π.. 658/1981 «για την προστασία της ιχθυοπανίδας των λιµνών και ποταµών». β. Π.. 1180/1981 «περί ρυθµίσεως θεµάτων ιδρύσεως και λειτουργίας βιοµηχανιών, βιοτεχνιών κλπ. και της εκ τούτων διασφαλίσεως του περιβάλλοντος εν γένει». γ. Υγειονοµική ιάταξη Ε1β 221/1965 «περί διαθέσεως λυµάτων και βιοµηχανικών αποβλήτων». δ. ΚΥΑ 46399/1352/1986 «Απαιτούµενη ποιότητα των επιφανειακών νερών που προορίζονται για πόσιµα, κολύµβηση, διαβίωση ψαριών σε γλυκά νερά, και καλλιέργεια και αλιεία οστρακοειδών, µέθοδος µέτρησης, συχνότητα δειγµατοληψίας, και ανάλυση των επιφανειακών νερών που προορίζονται για πόσιµα», σε συµµόρφωση µε τις οδηγίες 75/440/ΕΟΚ, 76/180/ΕΟΚ, 77/659/ΕΟΚ, 79/923/ΕΟΚ και 79/869/ΕΟΚ. ε. ΚΥΑ 69269/5387/1990 «Κατάταξη έργων και δραστηριοτήτων σε κατηγορίες και περιεχόµενο µελετών περιβαλλοντικών επιπτώσεων». στ. ΚΥΑ 18186/1988 (144/ΦΕΚ 197/1987, ΥΣ70/ΦΕΚ 90/1990) διάφορες αποφάσεις για οριακές τιµές επικίνδυνων ουσιών στα υγρά απόβλητα και στα νερά. ζ. ΚΥΑ 26857/553/1988 (ΦΕΚ Α 196) «Προστασία των υπόγειων υδάτων από απορρίψεις ορισµένων επικίνδυνων ουσιών, σε συµµόρφωση µε την οδηγία 80/68/ΕΟΚ». 20
Θεσµικό πλαίσιο Κεφάλαιο 2 η. Ν.. 191/1974 (ΦΕΚ Α 350) «Κύρωση της συνθήκης για την προστασία των διεθνούς ενδιαφέροντος υγροτόπων (1971)». θ. ΚΥΑ 5673/400/1997 (ΦΕΚ Β 192) «Μέτρα και όροι για την επεξεργασία και διάθεση αστικών λυµάτων». ι. ΚΥΑ 19661/1982/1999 (ΦΕΚ Β1811) Τροποποίηση της ΚΥΑ 5673/400/1997: Κατάλογος ευαίσθητων περιοχών για τη διάθεση αστικών λυµάτων σύµφωνα µε το άρθρο 5 (παρ. 1) της απόφασης αυτής. ια. ΠΥΣ 2/1-2-2001 (ΦΕΚ Α 15) «Καθορισµός των κατευθυντήριων και οριακών τιµών ποιότητας των νερών από απορρίψεις ορισµένων επικίνδυνων ουσιών που υπάγονται στον Κατάλογο ΙΙ της Οδηγίας 76/464/ΕΟΚ του Συµβουλίου της 4ης Μαΐου 1976». ιβ. ΚΥΑ 4859/726/1-3-2001 (ΦΕΚ Β 253) «Μέτρα και περιορισµοί για την προστασία του υδατικού περιβάλλοντος από απορρίψεις και ειδικότερα καθορισµός οριακών τιµών ορισµένων επικίνδυνων ουσιών που υπάγονται στον Κατάλογο ΙΙ της Οδηγίας 76/464/ΕΟΚ του Συµβουλίου της 4ης Μαΐου 1976». Πολεοδοµία α. Ο Νόµος 3010/2002 (ΦΕΚ Α 91): Εναρµόνιση του 1650/1985 µε τις Οδηγίες 97/1 και 96/61 Ε.Ε., διαδικασία οριοθέτησης και ρυθµίσεις θεµάτων για τα υδατορέµατα και άλλες διατάξεις, όπου µεταξύ άλλων περιλαµβάνονται όροι και διαδικασίες για την οριοθέτηση ρεµάτων, που βρίσκονται εντός ή εκτός ρυµοτοµικού σχεδίου ή εντός οικισµών που δεν έχουν ρυµοτοµικό σχέδιο. Η οριοθέτηση συνίσταται στον καθορισµό και επικύρωση των πολυγωνικών γραµµών εκατέρωθεν της βαθιάς γραµµής του υδατορέµατος, οι οποίες περιβάλλουν τις γραµµές πληµµύρας, τις όχθες, καθώς και τα τυχόν φυσικά ή τεχνητά στοιχεία, που αποτελούν αναπόσπαστο µέρος του υδατορέµατος. ιεθνή ύδατα α. Ν. 4334/65 (ΦΕΚ Α 173/1963) «περί κυρώσεως του ελληνοτουρκικού πρωτοκόλλου για την οριστική εκκαθάριση των διαφορών επί της εκτελέσεως των υδραυλικών έργων διευθετήσεως της κοίτης του ποταµού Έβρου επί των δύο οχθών». β. Ν.. 4012/1959 (ΦΕΚ Α 232) «περί κυρώσεως της µεταξύ των κυβερνήσεων Ελλάδας και Γιουγκοσλαβίας υπογραφείσης την 18/6/59 συµφωνίας περί ζητηµάτων υδροοικονοµίας». Σχετικά και τα: Β.. 42/1961 (ΦΕΚ Α 13/1961) Ν.. 1207/72 (ΦΕΚ Α 126/1972). 21
Θεσµικό πλαίσιο Κεφάλαιο 2 γ. Ν.. 4399/1964 (ΦΕΚ Α 193) «περί κυρώσεως της µεταξύ των κυβερνήσεων Ελλάδος και Βουλγαρίας συµφωνίας περί συνεργασίας εις την χρησιµοποίησιν των υδάτων και ποταµών των διαρρεόντων τα εδάφη των δύο χωρών». δ. Ν. 366/1976 (ΦΕΚ Α 160/1976) «περί κυρώσεως της συµφωνίας µεταξύ Ελλάδος και Βουλγαρίας περί ιδρύσεως µικτής ελληνοβουλγαρικής επιτροπής για την συνεργασία µεταξύ των δύο κρατών επί θεµάτων ηλεκτρικής ενεργείας και χρήσεως των υδάτων των ποταµών των διαρρεόντων τας δύο χώρας». ε. Ν. 2402/1996 (ΦΕΚ Α 98) «περί κυρώσεως συµφωνίας µεταξύ των κυβερνήσεων της Ελληνικής ηµοκρατίας και της ηµοκρατίας της Βουλγαρίας για τα ύδατα του ποταµού Νέστου». Αστικός Κώδικας α. Άρθρα 967, 968 και 969 σχετικά µε την κυριότητα των υδάτων. β. Άρθρα 970, 914, 1003.1005 και 1027 σχετικά µε την προστασία της προσωπικότητας, την αδικοπρακτική ευθύνη και το γειτονικό δίκαιο. 2.1.2.3 Κοινοτικές Οδηγίες που σχετίζονται µε την προστασία των υδάτων και η ενσωµάτωσή τους στο Εθνικό ίκαιο Από το 1970 µέχρι σήµερα, πληθώρα Οδηγιών έχουν εκδοθεί από την Ε.Ε. που αφορούν στα ποιοτικά κριτήρια για διάφορες χρήσεις και την προστασία των υδάτων. Οι Οδηγίες αυτές έχουν εναρµονιστεί µε την έκδοση Κ.Υ.Α., µε κυριότερες τις ακόλουθες: α. Οδηγία 75/440/ΕΟΚ (L 194 της 25.5.1975) περί της απαιτούµενης ποιότητας των υδάτων επιφανείας που προορίζονται για παραγωγή πόσιµου ύδατος Η Οδηγία αφορά στις απαιτήσεις που πρέπει να ικανοποιεί η ποιότητα των επιφανειακών γλυκών υδάτων που χρησιµοποιούνται ή προορίζονται για την παραγωγή πόσιµου ύδατος, κατόπιν εφαρµογής κατάλληλης επεξεργασίας. Τα υπόγεια ύδατα, τα υφάλµυρα και τα ύδατα που προορίζονται για τον ανεφοδιασµό των υδροφορέων εξαιρούνται από την Οδηγία. Η εναρµόνιση της ελληνικής νοµοθεσίας έγινε το 1986 µε την Υπουργική Απόφαση 46399/1352/86 (ΦΕΚ 438Β/1986). β. Οδηγία 76/464/ΕΟΚ (L 123 της 18.5.1976) περί ρύπανσης που προκύπτει από ορισµένες επικίνδυνες ουσίες που εκχέονται στο υδάτινο περιβάλλον της Κοινότητας 22