ΠΑΝΔΠΙΣΗΜΙΟ ΠΑΣΡΧΝ ΥΟΛΗ ΑΝΘΡΧΠΙΣΙΚΧΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΧΝΙΚΧΝ ΔΠΙΣΗΜΧΝ ΠΑΙΓΑΓΧΓΙΚΟ ΣΜΗΜΑ ΓΗΜΟΣΙΚΗ ΔΚΠΑΙΓΔΤΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΔΣΑΠΣΤΥΙΑΚΧΝ ΠΟΤΓΧΝ

ΠΑΝΔΠΙΣΗΜΙΟ ΠΑΣΡΧΝ ΥΟΛΗ ΑΝΘΡΧΠΙΣΙΚΧΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΧΝΙΚΧΝ ΔΠΙΣΗΜΧΝ ΠΑΙΓΑΓΧΓΙΚΟ ΣΜΗΜΑ ΓΗΜΟΣΙΚΗ ΔΚΠΑΙΓΔΤΗ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΔΣΑΠΣΤΥΙΑΚΧΝ ΠΟΤΓΧΝ Δηδίθεπζε: Γηαπνιηηηζκηθή εθπαίδεπζε θαη ηα Διιεληθά σο δεύηεξε ή μέλε γιώζζα Γηπισκαηηθή εξγαζία Θέκα εξγαζίαο: «ηεξεόηππα θαη πξνθαηαιήςεηο ζε γεγελείο καζεηέο θαη καζεηέο πνιηηηζκηθά δηαθνξεηηθώλ νκάδσλ. Μηα εξεπλεηηθή πξνζέγγηζε ζηεξενηππηθώλ θαη πξνθαηαιεπηηθώλ ζπκπεξηθνξώλ.» αθθάηνπ Αζπαζία (Α.Μ. 271) Δπηβιέπσλ θαζεγεηήο: Γεσξγνγηάλλεο Παληειήο Πάηξα, 2011

Πεξηερόκελα 1. Δηζαγωγή 5 2. Θεωρία 7 2.1. Απνζαθήληζε όξσλ 7 2.1.1. Πνιηηηζκφο 7 2.1.2. Δηεξφηεηα 7 2.1.3.Άηνκα πνιηηηζκηθά δηαθνξεηηθψλ νκάδσλ 8 2.1.4. Γηαπνιηηηζκηθφηεηα 8 2.1.5. Αιιειεπίδξαζε 8 2.1.6. Γηαπνιηηηζκηθή Δπηθνηλσλία 9 2.1.7. Γηαπνιηηηζκηθή Δθπαίδεπζε 9 2.1.8.Γηαπνιηηηζκηθή Κνηλσληθή Φπρνινγία 10 2.1.9.Τπνθεηκεληθφηεηα 11 2.1.10.Τπνθεηκελνπνίεζε 11 2.1.11.Γηακεζνιάβεζε 11 2.1.12.Κνηλσληθή λφεζε 12 2.1.13. Κνηλσληθή αλαπαξάζηαζε 12 2.1.14. Κνηλσληθά ζρήκαηα 13 2.1.15.Κνηλσληθέο θαηεγνξίεο 13 2.1.16.Γηνκαδηθέο ζρέζεηο 13 2.1.17. ηάζε 14 2.1.18. ηεξεφηππα 14 2.1.19. Πξνθαηάιεςε 15 2.2.Θεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο γηα ηα ζηεξεόηππα 16 2.2.1. Ζ Γηαδηθαζία Αληίιεςεο 16 2.2.2. Δλεξγνπνίεζε ηεξενηχπσλ 17 2.2.3. Γηακφξθσζε ηεξενηχπσλ 18 2.2.4.Κνηλσληθά ζρήκαηα 20 2.2.5.Πξφηππα θαη Τπνδείγκαηα 21 2.2.5.1.Κξηηηθή 22 2.2.6.Καηεγνξηνπνίεζε σο γλσζηηθή ελέξγεηα 22 2.2.7.Δπαθή θαη ζηεξεφηππεο αληηιήςεηο 26 2.2.8.Γηνκαδηθή απφδνζε θαη ζηεξενηππνπνίεζε 27 2.2.9 ηεξεφηππα θαη θνηλσληθή ηαπηφηεηα 29 2.3. Θεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο γηα ηε πξνθαηάιεςε 30 2.3.1.Σα αίηηα ηεο πξνθαηάιεςεο θαη ηεο δηνκαδηθήο ζχγθξνπζεο 30 2.3.2.Ζ Τπφζεζε ηεο Μαηαίσζεο- Δπηζεηηθφηεηαο 32 2.3.2.1.Κξηηηθή 32 2.3.3.Απηαξρηθή Πξνζσπηθφηεηα θαη Πξνθαηάιεςε 33 2.3.3.1.Κξηηηθή 33 2.3.4.Γνγκαηηζκφο θαη πξνθαηάιεςε 33 2.3.4.1.Κξηηηθή 34 2.3.5.Ζ ζεσξία ηεο ζπκβαηφηεηαο απφςεσλ 34 2.3.5.1.Κξηηηθή 34 2.3.6.Ζ ζεσξία ηεο ξεαιηζηηθήο ζχγθξνπζεο 34 2.3.6.1.Κξηηηθή 35 2.3.7.Κνηλσληθή θαηεγνξηνπνίεζε 36 2.3.7.1.Κξηηηθή 37 2.3.8.Ζ Θεσξία ηεο Κνηλσληθήο Σαπηφηεηαο 37 2.3.8.1Κξηηηθή 39 2.3.9.Ζ Θεσξία ηεο Απην- Καηεγνξηνπνίεζεο 39 2.3.9.1.Κξηηηθή 40 2.3.10.Πξνθαηάιεςε θαη θνηλσληθή ηαπηφηεηα 40 2.3.11.Μείσζε πξνθαηάιεςεο 42 2.4. Θεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο γηα ηε δεκηνπξγία ζηάζεσλ 43 2

2.4.1. Οη δηαζηάζεηο ησλ ζηάζεσλ 43 2.4.2.πκπεξηθνξηζηηθέο ζεσξίεο ησλ ζηάζεσλ 45 2.4.2.1.Κξηηηθή ζπκπεξηθνξηζηηθψλ ζεσξηψλ 45 2.4.3.Ζ ιεηηνπξγηθή ζεσξία ησλ ζηάζεσλ 46 2.4.3.1.Κξηηηθή ηεο ιεηηνπξγηθήο ζεσξίαο ηεο ζηάζεο 47 2.4.4.Θεσξίεο γλσζηηθήο ζπλέπεηαο 47 2.4.4.1.Ζ ζεσξία ηεο ηζνξξνπίαο 48 2.4.4.1.1. Κξηηηθή ηεο ζεσξίαο ηεο γλσζηηθήο ζπλέπεηαο ησλ ζηάζεσλ 49 2.4.4.2.Ζ ζεσξία ηεο γλσζηηθήο αζπκθσλίαο 49 2.4.4.2.1.Κξηηηθή ηεο ζεσξίαο ηεο γλσζηηθήο αζπκθσλίαο 51 2.5. Πξνθαηαιήςεηο θαη ζηεξεόηππα ζε έλα πεξηβάιινλ ζπλάληεζεο πνιηηηζκώλ 52 2.5.1. Δηζαγσγηθά γηα ηελ εθπαηδεπηηθή πξαγκαηηθφηεηα 52 2.5.2. Σα ζηεξεφηππα θαη ε πξνθαηάιεςε ζην ρψξν ηνπ ζρνιείνπ 54 2.6.θνπόο ηεο έξεπλαο 54 2.7. Τπνζέζεηο ηεο έξεπλαο 55 2.7.1. Γεληθή ππφζεζε ηεο έξεπλαο 55 2.7.2. Δπηκέξνπο Τπνζέζεηο ηεο έξεπλαο 55 3. Μεζοδοιογία ηες έρεσλας 55 3.1.Γηαδηθαζία 55 3.2.Δξεπλεηηθά εξγαιεία 56 3.3. Γείγκα 56 3.4. ηαηηζηηθή επεμεξγαζία δεδνκέλσλ 57 4 Αποηειέζκαηα ηες έρεσλας 58 4.1.πγθξηηηθή παξνπζίαζε ζηεξενηππηθώλ αληηιήςεσλ σο πξνο ηελ εζληθόηεηα _ 58 4.1.1.πγθξηηηθή παξνπζίαζε ζηεξενηππηθψλ αληηιήςεσλ γεγελψλ καζεηψλ θαη πνιηηηζκηθά δηαθνξεηηθψλ καζεηψλ σο πξνο ην ζχλνιν ησλ ζπκκαζεηψλ ηεο ηάμεο 58 4.1.1.1.πκπεξάζκαηα 72 4.1.2.πγθξηηηθή παξνπζίαζε ζηεξενηππηθψλ αληηιήςεσλ γεγελψλ καζεηψλ θαη πνιηηηζκηθά δηαθνξεηηθψλ καζεηψλ σο πξνο ηνπο νκνεζλείο ζπκκαζεηέο 73 4.1.2.1.πκπεξάζκαηα 88 4.1.3. πγθξηηηθή παξνπζίαζε ζηεξενηππηθψλ αληηιήςεσλ γεγελψλ καζεηψλ θαη πνιηηηζκηθά δηαθνξεηηθψλ καζεηψλ σο πξνο ηνπο πνιηηηζκηθά δηαθνξεηηθνχο καζεηέο 89 4.1.3.1 πκπεξάζκαηα 104 4.2. πγθξηηηθή παξνπζίαζε ζηεξενηππηθώλ αληηιήςεσλ σο πξνο ην θύιν 105 4.2.1. πγθξηηηθή παξνπζίαζε ζηεξενηππηθψλ αληηιήςεσλ γεγελψλ καζεηψλ θαη πνιηηηζκηθά δηαθνξεηηθψλ καζεηψλ σο πξνο ην ζχλνιν ησλ ζπκκαζεηψλ ηεο ηάμεο 106 4.2.1.1. πκπεξάζκαηα 122 4.2.2. πγθξηηηθή παξνπζίαζε ζηεξενηππηθψλ αληηιήςεσλ γεγελψλ καζεηψλ θαη πνιηηηζκηθά δηαθνξεηηθψλ καζεηψλ σο πξνο ηνπο νκνεζλείο ζπκκαζεηέο 124 4.2.2.1 πκπεξάζκαηα 140 4.2.3. πγθξηηηθή παξνπζίαζε ζηεξενηππηθψλ αληηιήςεσλ γεγελψλ καζεηψλ θαη πνιηηηζκηθά δηαθνξεηηθψλ καζεηψλ σο πξνο ηνπο πνιηηηζκηθά δηαθνξεηηθνχο καζεηέο 142 4.2.3.1. πκπεξάζκαηα 160 5. Σσκπεράζκαηα- Σσδήηεζε 163 5.1.Πεξηνξηζκνί ηεο έξεπλαο 166 Βηβιηογραθία 167 Διιελόγισζζε 167 Ξελόγισζζε 169 Ιζηνζειίδεο 169 3

Δσρεηήρηο πηλάθωλ 170 Δσρεηήρηο γραθεκάηωλ 173 Παράρηεκα 176 4

1. Δηζαγσγή Σν κεηαλαζηεπηηθφ ξεχκα ησλ ηειεπηαίσλ δεθαεηηψλ έρεη επεξεάζεη ζε παγθφζκην επίπεδν ηε ζχλζεζε ησλ θνηλσληψλ θαη ηηο έρεη κεηαηξέςεη ζε πνιππνιηηηζκηθέο. Σα πξνβιήκαηα πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηελ αιιειεπίδξαζε ησλ πνιηηηζκψλ είλαη εκθαλή θαη απαηηνχλ λα δνζνχλ ιχζεηο, έηζη ψζηε ε αιιειεπίδξαζή ηνπο λα κελ απνηειεί εκπφδην ζηελ αλάπηπμε ησλ δηνκαδηθψλ ζρέζεσλ. Ζ ειιεληθή θνηλσλία αληηκεησπίδεη έληνλα κηα λέα πξαγκαηηθφηεηα: ηελ πνιππνιηηηζκηθφηεηα, πνπ είλαη απνηέιεζκα ηεο ζπκβίσζεο ηνπ γεγελνχο πιεζπζκνχ κε ηηο θνηλφηεηεο ησλ κνπζνπικάλσλ, ησλ ηζηγγάλσλ, ησλ παιιηλνζηνχλησλ νκνγελψλ θαη ησλ πξνζθχγσλ, ησλ νπνίσλ ν αξηζκφο ζπλερψο δηεπξχλεηαη ηα ηειεπηαία ρξφληα, δεκηνπξγψληαο νμχηαηα πξνβιήκαηα. Απνηέιεζκα απηψλ ησλ αιιαγψλ είλαη ε ζπλερήο αχμεζε ηεο γισζζηθήο θαη πνιηηηζκηθήο αλνκνηνγέλεηαο ηεο ειιεληθήο θνηλσλία, πνπ νδεγεί ζε λένπο θνηλσληθνχο, πνιηηηθνχο θαη εθπαηδεπηηθνχο πξνβιεκαηηζκνχο. Ζ εθπαηδεπηηθή θνηλφηεηα έξρεηαη θαζεκεξηλά αληηκέησπε κε πιεζψξα πξνβιεκάησλ θαη θαιείηαη λα αληαπνθξηζεί ζηε λέα πξαγκαηηθφηεηα πνπ δεκηνπξγείηαη απφ ηε παξνπζία παηδηψλ κε δηαθνξεηηθφ πνιηηηζκηθφ ππφβαζξν ζηηο ζρνιηθέο ηάμεηο. Δπνκέλσο, ν πνιηηηζκηθφο πινπξαιηζκφο ζην ρψξν ηνπ ζρνιείνπ έρεη δεκηνπξγήζεη λέεο αλάγθεο ζην ειιεληθφ εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα, νη νπνίεο ππαγνξεχνπλ κηα παηδαγσγηθή ίζσλ επθαηξηψλ, κηα παηδαγσγηθή θνηλσληθήο έληαμεο ησλ «δηαθνξεηηθψλ», ε νπνία ζα ιακβάλεη ππφςε ηηο θνηλσληθέο θαη πνιηηηζκηθέο ηνπο ηδηαηηεξφηεηεο. Ζ δηαπνιηηηζκηθή εθπαίδεπζε ζηνρεχεη ζηελ επνηθνδνκεηηθή ζπκβίσζε, ζε έλα πνιππνιηηηζκηθφ πεξηβάιινλ πνπ βαζίδεηαη ζηελ απνδνρή θαη ην ζεβαζκφ ηνπ δηαθνξεηηθνχ. Δπηδηψθεη λα εκπνδίζεη ην ζρεκαηηζκφ ζηεξεφηππσλ θαη πξνθαηαιήςεσλ απέλαληη ζε πξφζσπα θαη πνιηηηζκνχο θαη λα ππεξβεί θάζε κνξθή εζλνθεληξηθήο αληηκεηψπηζεο. ην παξαπάλσ πιαίζην θνηλσληθψλ ζπλζεθψλ αλαπηχζζνληαη ζηεξεφηππα θαη πξνθαηαιήςεηο γηα ην «δηαθνξεηηθφ», νη νπνίεο φκσο απνηεινχλ εκπφδην ζηελ επαθή ησλ αηφκσλ. Σα ζηεξεφηππα δεκηνπξγνχληαη ζε κηθξή ειηθία, αιιάδνπλ κε δπζθνιία, ελψ ε αιιαγή ηνπο είλαη παξάιιεια απνηέιεζκα επξχηεξσλ θνηλσληθψλ, νηθνλνκηθψλ θαη πνιηηηθψλ ζπλζεθψλ. Απφ ηε ζπλχπαξμε ησλ γεγελψλ θαη ησλ πνιηηηζκηθά δηαθνξεηηθψλ καζεηψλ ζην ρψξν ηνπ ζρνιείνπ πξνθχπηνπλ πξνβιήκαηα ζηηο δηνκαδηθέο ηνπο ζρέζεηο. Ζ χπαξμε ησλ ζηεξενηχπσλ ζηηο ζρέζεηο ησλ γεγελψλ θαη ησλ πνιηηηζκηθά δηαθνξεηηθψλ καζεηψλ, νη νπνίεο θαζνξίδνληαη θαη δηακνξθψλνληαη απφ ην γεγνλφο φηη ηα άηνκα αλήθνπλ ζηελ ίδηα ή ζε δηαθνξεηηθέο νκάδεο, απνηειεί ην ζθνπφ ηεο εξγαζίαο καο. θνπφο καο είλαη λα αληρλεχζνπκε ην βαζκφ θαη ηελ έληαζε ησλ ζηεξενηππηθψλ αληηιήςεσλ πνπ εκθαλίδνληαη ζην ρψξν ηνπ ζρνιείνπ, ηφζν απφ ηνπο γεγελείο πξνο ηνπο πνιηηηζκηθά δηαθνξεηηθνχο καζεηέο φζν θαη απφ ηνπο πνιηηηζκηθά δηαθνξεηηθνχο πξνο ηνπο γεγελείο καζεηέο. Ζ παξνχζα εξγαζία απνηειείηαη απφ πέληε θεθάιαηα. Σν πξψην θεθάιαην είλαη ε Δηζαγσγή θαη απνηειεί ην θεθάιαην πνπ δηαηππψλεηαη ν πξνβιεκαηηζκφο θαη ε δνκή ηεο εξγαζίαο. Σν δεχηεξν θεθάιαην κε ηίηιν Θεσξία απνηειεί ην ζεσξεηηθφ κέξνο ηεο εξγαζίαο θαη δηαηξείηαη ζε επηά ππνθεθάιαηα. ε απηά γίλεηαη απνζαθήληζε βαζηθψλ φξσλ πνπ απνηεινχλ θνκβηθά ζεκεία ηεο εξγαζίαο καο. Δπίζεο, παξνπζηάδνληαη νη ζεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο γηα ηα ζηεξεφηππα θαη ηελ πξνθαηάιεςε, θαζψο θαη νη 5

ζεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο γηα ηε δεκηνπξγία ζηάζεσλ. Σέινο δηαηππψλνληαη ν ζθνπφο θαη νη ππνζέζεηο ηεο έξεπλαο. Σν ηξίην θεθάιαην, κε ηίηιν Μεζνδνινγία, απνηειείηαη απφ ηέζζεξα ππνθεθάιαηα, ηα νπνία αλαθέξνληαη ζηε δηαδηθαζία, ηα εξεπλεηηθά εξγαιεία, ην δείγκα θαη ηε ζηαηηζηηθή επεμεξγαζία ησλ δεδνκέλσλ. ην ηέηαξην θεθάιαην κε ηίηιν Απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο, παξνπζηάδνληαη αλαιπηηθά ηα απνηειέζκαηα ηεο επεμεξγαζία ησλ δεδνκέλσλ ζε ζρέζε κε ηελ εζληθφηεηα θαη ην θχιν. ην ηειεπηαίν θεθάιαην δηαηππψλνληαη ηα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο θαη ν γίλεηαη ν αλάινγνο ζρνιηαζκφο ηνπο. Ηδηαίηεξεο επραξηζηίεο εθθξάδνληαη πξνο ηνλ επηβιέπνληα θαζεγεηή θ. Γεσξγνγηάλλε Παληειή γηα ηε πνιχηηκε βνήζεηα, ηε ζπλεξγαζία, ηελ ππνζηήξημε θαη ηελ θαζνδήγεζή ηνπ ζε φιε ηε δηάξθεηα εθπφλεζεο ηεο εξγαζίαο. Δπραξηζηίεο απεπζχλνληαη ζηνπο καζεηέο πνπ έιαβαλ κέξνο ζηελ έξεπλα, ζηνπο Γηεπζπληέο θαη ζηνπο εθπαηδεπηηθνχο ησλ ζρνιηθψλ κνλάδσλ πνπ ζπλεξγάζηεθαλ καδί καο, θαζψο επίζεο θαη ζηνλ θ. Γεσξγφπνπιν Αξηζηείδε, ηελ θ. Γξπ Ησάλλα θαη ηελ θ. Αγγεινπνχινπ Γήκεηξα γηα ηε ζεκαληηθή βνήζεηά ηνπο. Σέινο, ζα ήζεια λα επραξηζηήζσ ηελ νηθνγέλεηα κνπ γηα ηε ζπκπαξάζηαζή θαη ηελ ππνκνλή πνπ έδεημε ζε φιε ηε δηάξθεηα απηήο ηεο δηαδηθαζίαο. 6

2. Θεσξία 2.1. Απνζαθήληζε όξσλ 2.1.1. Πνιηηηζκόο Ζ έλλνηα πνιηηηζκφο απνηειεί κηα πνιχζεκε έλλνηα, ε νπνία είλαη δχζθνιν λα νξηζηεί. Ο πνιηηηζκφο άιινηε αλαθέξεηαη ζηελ θαζεκεξηλή δσή (ζηα πξφηππα θαη ηνπο θαλφλεο ζπκπεξηθνξάο πνπ ηε δηέπνπλ), άιινηε ζε θνηλσληθά ζχλνια θαη άιινηε ζε ζπζηήκαηα ζπκβφισλ θαη ζεκαζηψλ 1. Ο Rohner ζεσξεί ηνλ πνιηηηζκφ σο «έλα νξγαλσκέλν ζχζηεκα λνεκάησλ, ην νπνίν απνδίδνπλ ηα κέιε ηνπ ζηα άηνκα θαη ηα αληηθείκελα πνπ ην απνηεινχλ» 2. χκθσλα κε ηνλ Giddens, ν πνιηηηζκφο ζπλίζηαηαη ζηνπο ηξφπνπο δσήο ησλ κειψλ κηαο θνηλσλίαο ή επηκέξνπο νκάδσλ ζηα πιαίζηα ηεο θαη ζπκπεξηιακβάλεη ηελ νηθνγελεηαθή δσή, ηνλ ηξφπν έλδπζεο, ηηο ζξεζθεπηηθέο ηειεηνπξγίεο, ηηο αζρνιίεο θαηά ηνλ ειεχζεξν ρξφλν, θαζψο θαη ηνλ ηξφπν εξγαζίαο 3. Ζ έλλνηα πνιηηηζκφο ζπλίζηαηαη «ζην ζχλνιν ησλ πλεπκαηηθψλ θαη πιηθψλ πξντφλησλ πνπ έρεη λα επηδείμεη ζε κηα δεδνκέλε ζηηγκή έλα ζχλνιν αλζξψπσλ πνπ αλήθεη δηαρξνληθά θαη ζπγρξνληθά ζε έλα έζλνο» 4. Ο φξνο πνιηηηζκφο αθνξά ηελ «θαηεγνξία αληίιεςεο θαη πεξηγξαθήο ησλ θνηλσληθψλ δηαθνξψλ» 5. Δπίζεο, ν πνιηηηζκφο νξίδεηαη «σο ζχλνιν ηζηνξηθά δηακνξθσκέλσλ θαη απφιπηα δηαθξηηψλ ζπιινγηθψλ ζπκπεξηθνξψλ» 6. Ο παξαπάλσ νξηζκφο πξνθχπηεη απφ ηηο θαηεγνξηνπνηήζεηο ηεο Δζλνινγίαο, νη νπνίεο αθνξνχλ ηελ θαζηέξσζε κηαο ζπκβνιηθήο ηάμεο «αλψηεξσλ» θαη «θαηψηεξσλ» πνιηηηζκψλ 7. 2.1.2. Δηεξόηεηα Ζ εηεξφηεηα αθνξά θαηά θαλφλα «ηελ εζληθή, εζλνηηθή, ζξεζθεπηηθή θαη γισζζηθή δηαθνξνπνίεζε ησλ κειψλ κηαο θνηλσλίαο θαη ζπγθεθξηκέλα ηνπ πιεζπζκνχ πνπ δεη θαη δξαζηεξηνπνηείηαη ζηελ επηθξάηεηα ελφο εζληθνχ θξάηνπο» 8. ηε Γηαπνιηηηζκηθή Δθπαίδεπζε απαληψληαη εηδηθέο κνξθέο πνιηηηζκηθήο εηεξφηεηαο, νη νπνίεο είηε ζρεηίδνληαη κε ηκήκαηα ηνπ γεγελνχο πιεζπζκνχ πνπ ζεσξνχληαη δηαθνξεηηθά απφ ηνλ ππφινηπν πιεζπζκφ, είηε κε λένπο πιεζπζκνχο πνπ έξρνληαη ζηε ρψξα ζηα πιαίζηα θάπνηνπ ηχπνπ κεηαλάζηεπζεο, θαη είλαη: ε εζληθή θαη ε εζλνηηθή εηεξφηεηα πνπ αθνξνχλ ηελ αίζζεζε ηνπ ππνθεηκέλνπ θαη ηνπ πεξίγπξνπ φηη ην άηνκν αλήθεη ζε δηαθνξεηηθή ζπιινγηθφηεηα απφ φηη ην κεγαιχηεξνπ κέξνο ηνπ 1 Πιεμνπζάθε, Δ., (2003), Κνηλσληθνπνιηηηζκηθό πιαίζην ηεο Δθπαίδεπζεο. Πνιηηηζκόο θαη Σρνιείν, Αζήλα: ΤΠΔΠΘ, Παλεπηζηήκην Αζελψλ. Γηαζέζηκν ζην: http://www.kleidiakaiantikleidia.net/book6/book6.pdf Αλαζχξζεθε ζηηο 19/4/11 2 Smith P. &Bond M. H( 2005), Γηαπνιηηηζκηθή Κνηλσληθή Ψπρνινγία, Αζήλα: ειιεληθά γξάκκαηα, ζ.80. 3 Giddens, A. (2002), Κνηλσληνινγία, (κηθξ.) Γ.Γ. Σζανχζεο, Αζήλα: Gutenberg, ζ.68. 4 Υαηδεζαββίδεο,. (2001), Γξακκαηηζκόο, δηαπνιηηηζκηθόηεηα θαη επηθνηλσλία ζηε δηδαζθαιία ηεο ειιεληθήο σο δεύηεξεο γιώζζαο ζε αξράξηνπο καζεηέο, ην: Π. Γεσξγνγηάλλεο (επηκ.) Η ειιεληθή σο δεύηεξε ή μέλε γιώζζα: κηα δηαπνιηηηζκηθή πξνζέγγηζε- ηόκνο 1.Πάηξα:Κέληξν δηαπνιηηηζκηθήο εθπαίδεπζεο, ζ.129. 5 Γθφβαξεο, Υ. (2004), Δηζαγσγή ζηε Γηαπνιηηηζκηθή Δθπαίδεπζε, Αζήλα: Αηξαπφο, ζ. 132. 6 Γθφβαξεο, Υ. (2004), Δηζαγσγή ζηε Γηαπνιηηηζκηθή Δθπαίδεπζε, Αζήλα: Αηξαπφο, ζ. 132. 7 Γθφβαξεο, Υ. (2004), Δηζαγσγή ζηε Γηαπνιηηηζκηθή Δθπαίδεπζε, Αζήλα: Αηξαπφο, ζ. 132. 8 Γθφηνβνο, Δ. (2002), Δθπαίδεπζε θαη εηεξφηεηα. Εεηήκαηα δηαπνιηηηζκηθήο παηδαγσγηθήο, Αζήλα: Μεηαίρκην,ζ. 11. 7

πιεζπζκνχ, ε ζξεζθεπηηθή εηεξφηεηα πνπ αθνξά ηελ έληαμε ηνπ αηφκνπ ζε θάπνηα ζξεζθεπηηθή θνηλφηεηα, ε γισζζηθή εηεξφηεηα πνπ αθνξά ηηο γισζζηθέο θνηλφηεηεο πνπ παξεθθιίλνπλ απφ ηελ «επίζεκε γιψζζα» θαη ε πνιηηηζκηθή εηεξφηεηα, ε νπνία ζρεηίδεηαη κε ηηο δηαθνξεηηθέο ηθαλφηεηεο πνπ απαηηνχληαη απφ ην άηνκν γηα λα αληαπνθξηζεί ζε δηαθνξεηηθέο πεξηζηάζεηο επηθνηλσλίαο, ζε ζχγθξηζε κε απηέο πνπ ήδε δηαζέηεη (θψδηθεο αμηψλ, ζηάζεηο, ελδηαθέξνληα, θαζεκεξηλέο πξαθηηθέο, γλψζεηο θαη δεμηφηεηεο θ. ά.) 9. 2.1.3.Άηνκα πνιηηηζκηθά δηαθνξεηηθώλ νκάδσλ Οη «πνιηηηζκηθά δηαθνξεηηθέο νκάδεο» είλαη «νκάδεο πνπ ππάξρνπλ ηφζν εληφο φζν θαη εθηφο ησλ ζπλφξσλ κηαο ρψξαο. Πνιηηηζκηθά δηαθνξεηηθέο νκάδεο εληφο κηαο ρψξαο ζεσξνχληαη νη νκάδεο πνπ δηαθνξνπνηνχληαη σο πξνο θάπνηεο ζπλήζεηέο ηνπο απφ ηηο επηθξαηνχζεο λφξκεο, φπσο γηα παξάδεηγκα νκάδεο πνπ κηινχλ κηα δηάιεθην, ελψ πνιηηηζκηθά δηαθνξεηηθέο νκάδεο εθηφο ησλ ζπλφξσλ ζεσξνχληαη νη παιηλλνζηνχληεο νκνγελείο, νη νηθνλνκηθνί πξφζθπγεο θαη νη κεηαλάζηεο απφ άιιεο ρψξεο 10. 2.1.4. Γηαπνιηηηζκηθόηεηα Ο φξνο δηαπνιηηηζκηθφηεηα δειψλεη «κηα δηαιεθηηθή ζρέζε, κηα δπλακηθή δηαδηθαζία αιιειεπίδξαζεο θαη ακνηβαίαο αλαγλψξηζεο θαη ζπλεξγαζίαο αλάκεζα ζε άηνκα δηάθνξσλ εζληθψλ/ κεηαλαζηεπηηθψλ νκάδσλ» 11. «Ζ δηαπνιηηηζκηθφηεηα νξίδεηαη σο ε δηαδηθαζία κε ηελ νπνία άηνκα, νκάδεο αηφκσλ ή έζλε δηαθνξεηηθψλ πνιηηηζκψλ αληηιακβάλνληαη, αλαγλσξίδνπλ θαη βηψλνπλ ηελ πνιηηηζκηθή εηεξφηεηα, δεκηνπξγνχλ ζπλζήθεο ζπλεξγαζίαο κεηαμχ ηνπο θαη πηνζεηνχλ ραξαθηεξηζηηθά απηψλ ησλ δηαθνξεηηθψλ πνιηηηζκψλ» 12. 2.1.5. Αιιειεπίδξαζε Αιιειεπίδξαζε «είλαη ην απνηέιεζκα θάζε δηαπξνζσπηθήο επηθνηλσλίαο πνπ εθδειψλεηαη σο ακνηβαίνο επεξεαζκφο ζηα επηθνηλσλνχληα άηνκα» 13 Ο φξνο θνηλσληθή αιιειεπίδξαζε ζεκαίλεη «ηελ ακνηβαία επίδξαζε κεηαμχ αηφκσλ κε ζηφρν ην ζπληνληζκφ ηεο ζπκπεξηθνξάο ησλ ζπκκεηερφλησλ αλαθνξηθά κε ηε ζπγθεθξηκέλε δξάζε ηεο ζπλεξγαζίαο ησλ κεηερφλησλ» 14. Ζ αιιειεπίδξαζε κπνξεί λα δηαθξηζεί ζηε ζπκκεηξηθή θαη ζηελ αζχκκεηξε. Χο ζπκκεηξηθή αιιειεπίδξαζε ζεσξείηαη ε αιιειεπίδξαζε πνπ ζε έλα επηθνηλσληαθφ εξέζηζκα ππάξρεη αληαπφθξηζε, ελψ σο αζχκκεηξε ζεσξείηαη ε αιιειεπίδξαζε πνπ έλα άηνκν δέρεηαη έλα εξέζηζκα ζην νπνίν δελ κπνξεί λα αληηδξάζεη άκεζα. Ζ 9 Γθφηνβνο, Δ. (2002), Δθπαίδεπζε θαη εηεξφηεηα. Εεηήκαηα δηαπνιηηηζκηθήο παηδαγσγηθήο, Αζήλα: Μεηαίρκην, ζ.ζ. 55-80, ζ.59-60. 10 Γεσξγνγηάλλεο, Π. (2009). Πνιηηηζκηθά δηαθνξεηηθέο νκάδεο ζην ειιεληθφ εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα θαη άζθεζε γισζζηθήο πνιηηηθήο. ην: Κππξηαλνχ, Γ. (2011). Παηδηά κεηαλαζηψλ ζε Διιάδα θαη Κχπξν. Τπνθεηκεληθφηεηα θαη ππνθεηκελνπνίεζε σο απνηέιεζκα δηακεζνιαβεηηθψλ δηαδηθαζηψλ ζε ζπλζήθεο κεηαλάζηεπζεο. Θεζζαινλίθε: Δπίθεληξν, ζ.37. 11 Μάξθνπ, Γ. (1995), Δηζαγσγή ζηε Γηαπνιηηηζκηθή Δθπαίδεπζε, ηφκνο 1, Αζήλα, ζ. 271. 12 Γεσξγνγηάλλεο, Π. (2008), Γηαπνιηηηζκηθή Δθπαίδεπζε, Δπηζηεκνληθή ζεηξά : Βεκαηηζκνί γηα κηα αιιαγή ζηελ Δθπαίδεπζε,- ηφκνο 7, Πάηξα, ζ.32. 13 Γεσξγνγηάλλεο, Π. (2007), Γηαπνιηηηζκηθή Κνηλσληθή Ψπρνινγία θαη έξεπλα, Δπηζηεκνληθή ζεηξά : Βεκαηηζκνί γηα κηα αιιαγή ζηελ Δθπαίδεπζε- ηφκνο 5 νο, Πάηξα, ζει.27. 14 Αδίδη- Καιαληδή,Α., ηδέξε- Εψληνπ, Α.& Βιάρνπ Α., (1996), Πξνθαηαιήςεηο θαη ζηεξεόηππα. Γεκηνπξγία θαη αληηκεηώπηζε, Αζήλα: Γ.Γ.Λ.Δ., ζ. 17. 8

ζπκκεηξηθή αιιειεπίδξαζε κπνξεί λα είλαη δηαηνκηθή, δειαδή αιιειεπίδξαζε κεηαμχ αηφκσλ ή δηνκαδηθή, δειαδή αιιειεπίδξαζε κεηαμχ νκάδσλ 15. 2.1.6. Γηαπνιηηηζκηθή Δπηθνηλσλία Ζ Γηαπνιηηηζκηθή Δπηθνηλσλία είλαη κηα επξχηεξε έλλνηα πνπ δειψλεη ηελ πξφζεζε θαη αλάγθε γηα επηθνηλσλία κε άιινπο πνιηηηζκνχο» 16. «Γηαπνιηηηζκηθή Δπηθνηλσλία ζπλίζηαηαη φηαλ ην άηνκν, ην ζχλνιν αηφκσλ ελφο έζλνπο ή έλα έζλνο γεληθά επηζπκεί ή πξνηίζεηαη λα επηθνηλσλήζεη κε άηνκα, ζχλνια αηφκσλ ή έζλε δηαθνξεηηθψλ πνιηηηζκψλ θαη λα πξαγκαηνπνηήζεη ηελ πξφζεζε απηή ζε πνιηηηζκηθφ επίπεδν» 17. Ζ πξφζεζε ή ε αλαγθαηφηεηα γηα δηαπνιηηηζκηθή επηθνηλσλία ηφζν ζε κίθξν φζν θαη ζε κάθξν επίπεδν απνηειεί ην πξψην βήκα πξνο ηε δηαπνιηηηζκηθφηεηα 18. ηα πιαίζηα ηεο παξνχζαο έξεπλαο, ε έλλνηα ηεο δηαπνιηηηζκηθήο επηθνηλσλίαο ζπλίζηαηαη ζηελ επαθή ηεο νκάδαο ησλ γεγελψλ θαη ησλ πνιηηηζκηθά δηαθνξεηηθψλ νκάδσλ ζε κίθξν-επίπεδν, ηφζν ζην ζρνιηθφ ρψξν φζν θαη ζηελ επξχηεξε θνηλσλία. Ζ πξφζεζε ή αλάγθε γηα επηθνηλσλία ησλ νκάδσλ ζε πνιηηηζκηθφ επίπεδν απνηειεί παξάγνληα δηακφξθσζεο ησλ δηνκαδηθψλ ζρέζεσλ, θαζψο θαη δεκηνπξγίαο ζηεξενηχπσλ θαη πξνθαηαιήςεσλ. 2.1.7. Γηαπνιηηηζκηθή Δθπαίδεπζε «Όια ηα εθπαηδεπηηθά πξνγξάκκαηα πνπ έρνπλ σο ζηφρν ηελ αλάπηπμε ηεο δηαπνιηηηζκηθφηεηαο, ηεο δηαπνιηηηζκηθήο επηθνηλσλίαο αιιά θαη ηεο δηαπνιηηηζκηθήο πξνζέγγηζεο θαη απεπζχλεηαη ηφζν ζηνπο πνιηηηζκηθά δηαθνξεηηθνχο πιεζπζκνχο φζν θαη ζηνλ εζληθφ πιεζπζκφ ηεο ρψξαο ππνδνρήο ζπληζηνχλ ηε Γηαπνιηηηζκηθή Δθπαίδεπζε» 19. Ζ δηαπνιηηηζκηθή εθπαίδεπζε θαιείηαη λα ζπκβάιεη ζηελ αληηκεηψπηζε πξνβιεκάησλ πνπ δεκηνπξγνχληαη απφ ηελ επαθή δηαθνξεηηθψλ πνιηηηζκηθά νκάδσλ θαη αθνξά εθπαηδεπηηθά πξνγξάκκαηα σο πξνο ην ζχλνιν ηεο εθπαίδεπζε ηεο ρψξαο ππνδνρήο. Οη βαζηθέο αξρέο ηνπ δηαπνιηηηζκηθνχ κνληέινπ πξέπεη λα δηέπνπλ ην εζληθφ κνληέιν εθπαίδεπζεο ηεο ρψξαο, έηζη ψζηε λα κηιάκε γηα δηαπνιηηηζκηθή εθπαίδεπζε 20. «Βαζηθέο αξρέο ηνπ δηαπνιηηηζκηθνχ κνληέινπ ζχκθσλα κε ηνλ Helmut Essinger είλαη νη εμήο : α) ε ελζπλαίζζεζε, δειαδή θαηαλφεζε ησλ πξνβιεκάησλ ησλ άιισλ θαη ηεο δηαθνξεηηθφηεηάο ηνπο. 15 Γεσξγνγηάλλεο, Π. (2007), Γηαπνιηηηζκηθή Κνηλσληθή Ψπρνινγία θαη έξεπλα, Δπηζηεκνληθή ζεηξά : Βεκαηηζκνί γηα κηα αιιαγή ζηελ Δθπαίδεπζε- ηφκνο 5 νο, Πάηξα, ζει.27-28. 16 Γεσξγνγηάλλεο, Π. (2008), Γηαπνιηηηζκηθή Δθπαίδεπζε, Δπηζηεκνληθή ζεηξά : Βεκαηηζκνί γηα κηα αιιαγή ζηελ Δθπαίδεπζε,- ηφκνο 7, Πάηξα, ζ. 34. 17 Γεσξγνγηάλλεο, Π. (2008), Γηαπνιηηηζκηθή Δθπαίδεπζε, Δπηζηεκνληθή ζεηξά : Βεκαηηζκνί γηα κηα αιιαγή ζηελ Δθπαίδεπζε,- ηφκνο 7, Πάηξα, ζ. 33. 18 Γεσξγνγηάλλεο, Π. (2008), Γηαπνιηηηζκηθή Δθπαίδεπζε, Δπηζηεκνληθή ζεηξά : Βεκαηηζκνί γηα κηα αιιαγή ζηελ Δθπαίδεπζε,- ηφκνο 7, Πάηξα, ζ.33-34. 19 Γεσξγνγηάλλεο, Π. (2008), Γηαπνιηηηζκηθή Δθπαίδεπζε, Δπηζηεκνληθή ζεηξά : Βεκαηηζκνί γηα κηα αιιαγή ζηελ Δθπαίδεπζε,- ηφκνο 7, Πάηξα, ζ. 35. 20 Γεσξγνγηάλλεο, Π. (2008), Γηαπνιηηηζκηθή Δθπαίδεπζε, Δπηζηεκνληθή ζεηξά : Βεκαηηζκνί γηα κηα αιιαγή ζηελ Δθπαίδεπζε,- ηφκνο 7, Πάηξα, ζ.35-36. 9

β)ε αιιειεγγύε, ε νπνία μεπεξλά ηα φξηα ησλ νκάδσλ, ησλ θξαηψλ, ησλ θπιψλ θαη παξακεξίδεη ηελ θνηλσληθή αληζφηεηα θαη ηελ αδηθία. γ)ν ζεβαζκόο ζηελ πνιηηηζκηθή εηεξόηεηα πνπ πξαγκαηνπνηείηαη κε ην άλνηγκά καο ζηνπο άιινπο πνιηηηζκνχο θαη ηε ζπκκεηνρή απηψλ ζην δηθφ καο πνιηηηζκφ. δ)ε εμάιεηςε ηνπ εζληθηζηηθνύ ηξόπνπ ζθέςεο θαη ε απαιιαγή απφ εζληθά ζηεξεφηππα θαη πξνθαηαιήςεηο» 21. Ζ παξνχζα έξεπλα ζηνρεχεη ζηε δηαηχπσζε ζπκπεξαζκάησλ ηα νπνία ζα νδεγήζνπλ ζε πξνηάζεηο γηα ηε βειηίσζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ πξνγξακκάησλ ηεο δηαπνιηηηζκηθήο εθπαίδεπζεο. 2.1.8.Γηαπνιηηηζκηθή Κνηλσληθή Φπρνινγία Ζ Κνηλσληθή Φπρνινγία είλαη ν θιάδνο ηεο Φπρνινγίαο πνπ «κειεηά ηηο θνηλσληθέο επηδξάζεηο ζηελ εμέιημε θαη ηε ζπκπεξηθνξά ηνπ αηφκνπ θαη ηηο αληηδξάζεηο απηήο ηεο ζπκπεξηθνξάο ζηελ θνηλσλία» 22. Αληηθείκελν ηεο Κνηλσληθήο Φπρνινγίαο είλαη «ε κειέηε ηεο επηξξνήο ησλ άιισλ αηφκσλ ή ησλ νκάδσλ θαη ηνπ θνηλσληθνχ θαη θπζηθνχ πεξηβάιινληνο επάλσ ζηε λφεζε, ζηα ζπλαηζζήκαηα θαη ζηε ζπκπεξηθνξά ηνπ αηφκνπ» 23. Ζ Κνηλσληθή Φπρνινγία επηδηψθεη λα εμεγήζεη «πψο ε αηνκηθή αλζξψπηλε αιιειεπίδξαζε θαη ε αλζξψπηλε λφεζε επεξεάδνπλ ηελ θνπιηνχξα θαη πψο, κε ηε ζεηξά ηνπο, επεξεάδνληαη απφ ηελ θνπιηνχξα» 24. Απνηειεί «ηελ επηζηήκε ηεο αλζξψπηλεο ζθέςεο, ηνπ ζπλαηζζήκαηνο θαη ηεο ζπκπεξηθνξάο, θαζψο απηά επεξεάδνληαη απφ θαη αζθνχλ επηξξνή ζε άιινπο αλζξψπνπο» 25. Ζ Γηαπνιηηηζκηθή Κνηλσληθή Φπρνινγία αζρνιείηαη κε ηε ζπκπεξηθνξά ηνπ αηφκνπ, κε ηελ αιιειεπίδξαζε κεηαμχ αηφκσλ, νκάδσλ θαη θνηλσλίαο, θαζψο θαη κε ηα απνηειέζκαηα απηήο ηεο δηαδηθαζίαο, ιακβάλνληαο ππφςε ηε κεηαβιεηή ηνπ πνιηηηζκηθνχ πιαηζίνπ. Ζ Γηαπνιηηηζκηθή Κνηλσληθή Φπρνινγία απνηειεί κέξνο ηνπ ρψξνπ ηεο Γηαπνιηηηζκηθήο Δθπαίδεπζεο θαη έρεη ζην επίθεληξν ησλ εξεπλψλ ηεο ηελ πνιηηηζκηθή δηάζηαζε 26. Ζ Γηαπνιηηηζκηθή Κνηλσληθή Φπρνινγία κπνξεί λα νξηζηεί σο ε επηζηήκε «ηεο δηαπνιηηηζκηθήο αιιειεπίδξαζεο θαη επηξξνήο» 27 Ζ παξνχζα εξγαζία εληάζζεηαη ζηα πιαίζηα ηεο Γηαπνιηηηζκηθήο Κνηλσληθήο Φπρνινγίαο, αθνχ κειεηά ηελ αιιειεπίδξαζε κεηαμχ νκάδσλ θαη θνηλσλίαο θαζψο θαη ηα απνηειέζκαηα απηήο ηεο δηαδηθαζίαο, ιακβάλνληαο ππφςε ην θξηηήξην ηνπ πνιηηηζκηθνχ πιαηζίνπ. ηελ εξγαζία επίθεληξν απνηειεί ν ζρνιηθφο ρψξνο, ε επξχηεξε θνηλσλία θαη νη δηνκαδηθέο ζρέζεηο πνιηηηζκηθά δηαθνξεηηθά νκάδσλ θαη γεγελψλ. 21 Γεσξγνγηάλλεο, Π. (2008), Γηαπνιηηηζκηθή Δθπαίδεπζε, Δπηζηεκνληθή ζεηξά : Βεκαηηζκνί γηα κηα αιιαγή ζηελ Δθπαίδεπζε,- ηφκνο 7, Πάηξα, ζ.36. 22 Γεσξγνγηάλλεο, Π. (2007), Γηαπνιηηηζκηθή Κνηλσληθή Ψπρνινγία θαη έξεπλα, Δπηζηεκνληθή ζεηξά : Βεκαηηζκνί γηα κηα αιιαγή ζηελ Δθπαίδεπζε- ηφκνο 5 νο, Πάηξα, ζει.26. 23 Γέσξγαο, Γ. (1995), Κνηλσληθή ςπρνινγία, ηφκνο Α, Αζήλα, ζ. 24. 24 Hogg, M.A., Vaughan, G.M., (2010), Κνηλσληθή ςπρνινγία, Αζήλα: Gutenberg, ζ. 34. 25 Hogg, M.A., Vaughan, G.M., (2010), Κνηλσληθή ςπρνινγία, Αζήλα: Gutenberg, ζ. 78. 26 Γεσξγνγηάλλεο, Π. (2007), Γηαπνιηηηζκηθή Κνηλσληθή Ψπρνινγία θαη έξεπλα, Δπηζηεκνληθή ζεηξά : Βεκαηηζκνί γηα κηα αιιαγή ζηελ Δθπαίδεπζε- ηφκνο 5 νο, Πάηξα, ζει.46. 27 Γεσξγνγηάλλεο, Π. (2007), Γηαπνιηηηζκηθή Κνηλσληθή Ψπρνινγία θαη έξεπλα, Δπηζηεκνληθή ζεηξά : Βεκαηηζκνί γηα κηα αιιαγή ζηελ Δθπαίδεπζε- ηφκνο 5 νο, Πάηξα, ζει.46. 10

2.1.9.Τπνθεηκεληθόηεηα Ζ ππνθεηκεληθφηεηα σο φξνο είλαη εθ δηακέηξνπ αληίζεηνο απφ απηφλ ηεο αληηθεηκεληθφηεηαο. Ζ αληηθεηκεληθφηεηα είλαη ε απξφζσπε, νπδέηεξε πξνζέγγηζε ησλ γεγνλφησλ, ε γεληθά θαη θνηλά απνδεθηή αιήζεηα. Αληίζεηα ε ππνθεηκεληθφηεηα «ζεσξείηαη ε λνεηηθή πξνζέγγηζε ησλ θαηλνκέλσλ απφ ηε ζθνπηά ηνπ γλσξίδνληνο ππνθεηκέλνπ» 28. χκθσλα κε ηελ ππνθεηκεληθφηεηα ην άηνκν αληηιακβάλεηαη ηα γεγνλφηα αλάινγα κε ηελ πξνζσπηθή ηνπ ζηάζε θαη ηε δηθή ηνπ ηδενινγία. Σα γεγνλφηα θαη φ,ηη ζπκβαίλεη γχξσ καο θαη βηψλνπκε δελ έρνπλ αληηθεηκεληθή αμία, αιιά φια εμαξηψληαη απφ ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν θάζε άλζξσπνο αληηιακβάλεηαη ην εθάζηνηε γεγνλφο, βίσκα ή πξάγκα. Ζ ππνθεηκεληθφηεηα ζεσξείηαη έλλνηα ε νπνία «εθθξάδεη ηε δηακφξθσζε ηεο πξνζσπηθφηεηαο ελφο ππνθεηκέλνπ δηακέζνπ ηεο ηθαλφηεηάο ηνπ γηα απηνζπλείδεζε, αιιά θαη κέζσ ησλ δηππνθεηκεληθψλ ηνπ ζπλαλαζηξνθψλ», θαζψο θαη «δηαδηθαζία ε νπνία κεηαβάιιεηαη δηαξθψο, αλάινγα κε ηα εθάζηνηε θνηλσληθά πιαίζηα κε ηα νπνία αιιειεπηδξά ην θάζε άηνκν, θαη δηακνξθψλεηαη κε ηδηαίηεξν ηξφπν ζε εηδηθέο ζπλζήθεο φπσο απηή ηεο κεηαλάζηεπζεο» 29. 2.1.10.Τπνθεηκελνπνίεζε Τπνθεηκεληθφηεηα, φπσο πξναλαθέξζεθε, είλαη ε δηαθνξεηηθή αληίιεςε γεγνλφησλ θαη πξαγκάησλ απφ άλζξσπν ζε άλζξσπν. Ζ δηαδηθαζία κε ηελ νπνία ην άηνκν αληηιακβάλεηαη, βηψλεη θαη εξκελεχεη ηα γεγνλφηα θαη ηα πξάγκαηα ζε ζπλάξηεζε πάληα κε ηελ πξνζσπηθή ηνπ ζηάζε θαη ηελ αληίζηνηρε πξνζσπηθή ηνπ ηδενινγία νλνκάδεηαη ππνθεηκελνπνίεζε. Ζ ππνθεηκελνπνίεζε νξίδεηαη σο ε έλλνηα «πνπ πεξηγξάθεη ηελ αζπλείδεηε εζσηεξίθεπζε ζηνηρείσλ ηνπ εμσηεξηθνχ πεξηβάιινληνο, σο απνηέιεζκα ηεο αιιειεπίδξαζεο ησλ ππνθεηκέλσλ κε ην θνηλσληθφ πιαίζην ζην νπνίν ηνπνζεηνχληαη θαη ησλ δηππνθεηκεληθψλ ζπλαλαζηξνθψλ πνπ απηφ ζπλεπάγεηαη» 30. 2.1.11.Γηακεζνιάβεζε Ο φξνο δηακεζνιάβεζε σο πξνο ηε δεκηνπξγία ηεο ππνθεηκεληθφηεηαο, ρξεζηκνπνηείηαη γηα λα «γίλεη θαηαλνεηφ φηη ε δηακφξθσζε ηεο ππνθεηκεληθφηεηαο ηνπ αηφκνπ δελ νινθιεξψλεηαη ρσξίο ηε δηακεζνιάβεζε ηεο αιιειεπίδξαζεο κε ηα θνηλσληθά πιαίζηα ζηα νπνία έλα άηνκν θηλείηαη θαη ζπκκεηέρεη» 31. Σν άηνκν δέρεηαη ηηο επηδξάζεηο ησλ θνηλσληθψλ δνκψλ κέζσ ηεο δηακεζνιαβεκέλεο ζπκκεηνρήο ηνπ ζε θάπνηα θνηλσληθά πιαίζηα ή ηεο δηακεζνιάβεζεο ηεο γιψζζαο. Σέηνηα θνηλσληθά πιαίζηα είλαη ην ζρνιείν, ε νηθνγέλεηα, νη ζπλνκήιηθνη, ελψ νη δηακεζνιαβήζεηο ηεο 28 Παηδαγσγηθή Φπρνινγηθή Δγθπθινπαίδεηα Λεμηθφ, ηφκνο 9, Διιεληθά γξάκκαηα, ζ. 4926. 29 Κππξηαλνχ, Γ. (2011). Παηδηά κεηαλαζηψλ ζε Διιάδα θαη Κχπξν. Τπνθεηκεληθφηεηα θαη ππνθεηκελνπνίεζε σο απνηέιεζκα δηακεζνιαβεηηθψλ δηαδηθαζηψλ ζε ζπλζήθεο κεηαλάζηεπζεο. Θεζζαινλίθε: Δπίθεληξν, ζ.35. 30 Κππξηαλνχ, Γ. (2011). Παηδηά κεηαλαζηψλ ζε Διιάδα θαη Κχπξν. Τπνθεηκεληθφηεηα θαη ππνθεηκελνπνίεζε σο απνηέιεζκα δηακεζνιαβεηηθψλ δηαδηθαζηψλ ζε ζπλζήθεο κεηαλάζηεπζεο. Θεζζαινλίθε: Δπίθεληξν, ζ.36. 31 Κππξηαλνχ, Γ. (2011). Παηδηά κεηαλαζηψλ ζε Διιάδα θαη Κχπξν. Τπνθεηκεληθφηεηα θαη ππνθεηκελνπνίεζε σο απνηέιεζκα δηακεζνιαβεηηθψλ δηαδηθαζηψλ ζε ζπλζήθεο κεηαλάζηεπζεο. Θεζζαινλίθε: Δπίθεληξν, ζ.36-37. 11

γιψζζαο αθνξνχλ ηνλ πνιηηηζκφ, ηελ απηνεθηίκεζε, ηελ απηναληίιεςε θαη ηελ πξφζιεςε ηεο εηεξφηεηαο 32. 2.1.12.Κνηλσληθή λόεζε Ζ θνηλσληθή λφεζε «είλαη κηα πξνζέγγηζε ζηελ Κνηλσληθή Φπρνινγία, πνπ εζηηάδεη ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ε λφεζε επεξεάδεηαη απφ επξχηεξα θαη πην άκεζα θνηλσληθά πιαίζηα θαη ζην πψο ε λφεζε επηδξά ζηελ θνηλσληθή καο ζπκπεξηθνξά» 33. Ζ θνηλσληθή λφεζε «αθνξά ηηο γλσζηηθέο δηαδηθαζίεο θαη δνκέο πνπ επεξεάδνπλ θαη επεξεάδνληαη απφ ηελ θνηλσληθή ζπκπεξηθνξά» 34. Ζ λφεζε θαη ε ζθέςε απνηεινχλ λνεηηθέο δξαζηεξηφηεηεο πνπ ζπκβαίλνπλ κέζα ζηνλ αλζξψπηλν λνπ θαη κεζνιαβνχλ κεηαμχ ηνπ εμσηεξηθνχ θφζκνπ θαη απηνχ πνπ θάλνπλ ζηε ζπλέρεηα νη άλζξσπνη. Ζ ιεηηνπξγία ηνπο ζπλίζηαηαη απφ ηα ιεγφκελα ησλ αλζξψπσλ, ηα γξαπηά ηνπο θαη ηηο πξάμεηο ηνπο. Ζ λφεζε, ζε αληίζεζε κε ηελ ζθέςε ε νπνία είλαη ζπλεηδεηή, εληνπίδεηαη θαη δηαηππψλεηαη δχζθνια κέζα απφ ηε γιψζζα ή απφ ηα θνηλά ζχκβνια 35. Βαζηθέο έλλνηεο ηεο θνηλσληθήο λφεζεο είλαη ηα θνηλσληθά ζρήκαηα θαη νη θνηλσληθέο θαηεγνξίεο, γηα ηηο νπνίεο ζα γίλεη ιφγνο παξαθάησ. 2.1.13. Κνηλσληθή αλαπαξάζηαζε Ζ ζεσξία ησλ θνηλσληθψλ αλαπαξαζηάζεσλ παξνπζηάζηεθε ην 1961 απφ ηνλ Moscovici, ν νπνίνο ππνζηήξημε ηε ζεσξία ηνπ βαζηζκέλνο ζηελ άπνςε ηνπ Durkheim γηα ηηο ζπιινγηθέο αλαπαξαζηάζεηο. Ζ ζεσξία ησλ θνηλσληθψλ αλαπαξαζηάζεσλ απνηειεί έλα ζεσξεηηθφ κνληέιν πνπ εζηηάδεηαη ζηηο δηαδηθαζίεο ηεο δηαπξνζσπηθήο επηθνηλσλίαο, ελψ πεξηγξάθεη ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν νη άλζξσπνη εξκελεχνπλ θαη δίλνπλ λφεκα ζηνλ θφζκν ηνπο 36. χκθσλα κε ηνλ Moscovici, νη θνηλσληθέο αλαπαξαζηάζεηο είλαη ηδέεο, ζθέςεηο, γλψζεηο, εηθφλεο πνπ κνηξάδνληαη ηα κέιε ελφο ζπλφινπ, δεκηνπξγνχληαη θαη κεηαδίδνληαη θνηλσληθά θαη ζρεκαηίδνπλ κέξνο ηεο «θνηλσληθήο ζπλείδεζεο» 37. Οη θνηλσληθέο αλαπαξαζηάζεηο «ζπληζηνχλ ην άζξνηζκα ησλ απφςεσλ, αληηιήςεσλ θαη εξκελεηψλ γηα έλα πιήζνο θνηλσληθψλ θαηαζηάζεσλ θαη θαηλνκέλσλ, νκάδσλ θαη πξνζψπσλ, πνπ κνηξάδνληαη ηα κέιε ελφο ζπλφινπ» 38. Πξνθχπηνπλ απφ ηελ θαζεκεξηλή επηθνηλσλία θαη αιιειεπίδξαζε θαη ζχκθσλα κε απηήλ ηε ζεσξία ε ζεψξεζε ηνπ αηφκνπ γίλεηαη απφ δχν δηαζηάζεηο, ηελ αηνκηθή θαη ηελ θνηλσληθή 39. Οη θνηλσληθέο αλαπαξαζηάζεηο είλαη απνηέιεζκα ηεο θνπιηνχξαο θαη ησλ γλσζηηθψλ δηαδηθαζηψλ, ελψ ε δεκηνπξγία ηνπο νθείιεηαη ζηελ αλάγθε ηνπ αλζξψπνπ λα δηαζαθελίζεη ην αζαθέο 40. 32 Κππξηαλνχ, Γ. (2011). Παηδηά κεηαλαζηψλ ζε Διιάδα θαη Κχπξν. Τπνθεηκεληθφηεηα θαη ππνθεηκελνπνίεζε σο απνηέιεζκα δηακεζνιαβεηηθψλ δηαδηθαζηψλ ζε ζπλζήθεο κεηαλάζηεπζεο. Θεζζαινλίθε: Δπίθεληξν, ζ.36-37. 33 Hogg, M.A., Vaughan, G.M., (2010), Κνηλσληθή ςπρνινγία, Αζήλα: Gutenberg, ζ. 78. 34 Hogg, M.A., Vaughan, G.M., (2010), Κνηλσληθή ςπρνινγία, Αζήλα: Gutenberg, ζ. 78. 35 Hogg, M.A., Vaughan, G.M., (2010), Κνηλσληθή ςπρνινγία, Αζήλα: Gutenberg, ζ. 78. 36 Λακπξίδεο, Δ., (2004), Σηεξεόηππν, Πξνθαηάιεςε Κνηλσληθή ηαπηόηεηα, Αζήλα: Gutenberg ζ. 48. 37 Λακπξίδεο, Δ., (2004), Σηεξεόηππν, Πξνθαηάιεςε Κνηλσληθή ηαπηόηεηα, Αζήλα: Gutenberg ζ. 46. 38 Λακπξίδεο, Δ., (2004), Σηεξεόηππν, Πξνθαηάιεςε Κνηλσληθή ηαπηόηεηα, Αζήλα: Gutenberg ζ. 17. 39 Λακπξίδεο, Δ., (2004), Σηεξεόηππν, Πξνθαηάιεςε Κνηλσληθή ηαπηόηεηα, Αζήλα: Gutenberg ζ. 17. 40 Λακπξίδεο, Δ., (2004), Σηεξεόηππν, Πξνθαηάιεςε Κνηλσληθή ηαπηόηεηα, Αζήλα: Gutenberg ζ. 50. 12

Οη θνηλσληθέο αλαπαξαζηάζεηο πξνθχπηνπλ κέζα απφ ηελ θαζεκεξηλή επηθνηλσλία, απνηεινχλ ζπλαηλεηηθέο αληηιήςεηο, θνηλέο κεηαμχ ησλ κειψλ κηαο νκάδαο θαη κεηαηξέπνπλ ην μέλν θαη ζχλζεην ζε νηθείν θαη ζαθέο 41. 2.1.14. Κνηλσληθά ζρήκαηα Σν ζρήκα απνηειεί «κηα γλσζηηθή δνκή πνπ αλαπαξηζηά ηε γλψζε γηα κηα έλλνηα ή έλαλ ηχπν εξεζίζκαηνο, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπ θαη ησλ ζρέζεσλ κεηαμχ απηψλ ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ» 42. «Απνηειεί έλα ζχλνιν απφ αιιεινζρεηηδφκελα γλσζηηθά ζηνηρεία (ζθέςεηο, πεπνηζήζεηο, ζηάζεηο) πνπ καο επηηξέπνπλ λα βγάδνπκε γξήγνξα λφεκα αλαθνξηθά κε έλα άηνκν, κηα θαηάζηαζε, έλα γεγνλφο ή έλα κέξνο ηνπ, βαζηζκέλνη ζε πεξηνξηζκέλεο πιεξνθνξίεο» 43. Μφλν ζπγθεθξηκέλα εξεζίζκαηα ελεξγνπνηνχλ ην ζρήκα. Ζ βαζηθή ιεηηνπξγία ησλ θνηλσληθψλ ζρεκάησλ είλαη λα δηεπθνιχλνπλ ηελ νξγάλσζε πιεξνθνξηψλ θαη ζπλεπψο ηελ θξίζε καο. 2.1.15.Κνηλσληθέο θαηεγνξίεο Οη θαηεγνξίεο «είλαη γλσζηηθέο δνκέο κέζσ ησλ νπνίσλ νκαδνπνηνχληαη ζπγθεθξηκέλεο κνλάδεο, εθφζνλ δηαζέηνπλ επαξθή νηθνγελεηαθή νκνηφηεηα, έρνπλ δειαδή επαξθή θνηλά ραξαθηεξηζηηθά» 44. Γηα παξάδεηγκα, ζηελ θαηεγνξία «πηελά» αλήθνπλ ην ρειηδφλη θαη ην πεξηζηέξη, ιφγσ ζπγθεθξηκέλσλ νκνηνηήησλ ηνπο. Οη θνηλσληθέο θαηεγνξίεο «αθνξνχλ ηελ νκαδνπνίεζε αηφκσλ κε βάζε ηε κεηαμχ ηνπο νκνηφηεηα, ηα θνηλά ηνπο δειαδή ραξαθηεξηζηηθά» 45. Γηα παξάδεηγκα νη Έιιελεο, νη Καζνιηθνί ή νη δεκφζηνη ππάιιεινη απνηεινχλ κηα θνηλσληθή θαηεγνξία. Πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη νη θαηεγνξίεο είλαη αζαθή ζχλνια θαη θαηά ζπλέπεηα νη κνλάδεο πνπ πεξηιακβάλνπλ κπνξνχλ λα ραξαθηεξηζηνχλ σο ιηγφηεξν ή πεξηζζφηεξν αληηπξνζσπεπηηθέο ηεο ζπγθεθξηκέλεο θαηεγνξίαο. Υαξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα είλαη ε θαηεγνξία «πηελά», ζηελ νπνία εληάζζνληαη θαη ην ρειηδφλη θαη ν πηγθνπΐλνο αλεμάξηεηα απφ ηηο κεηαμχ ηνπο δηαθνξέο. 2.1.16.Γηνκαδηθέο ζρέζεηο Χο δηνκαδηθέο ζρέζεηο ραξαθηεξίδνληαη «νη ζρέζεηο κεηαμχ ησλ κειψλ κηαο νκάδαο ή κεηαμχ ησλ κειψλ δηαθνξεηηθψλ νκάδσλ, φπσο απηέο θαζνξίδνληαη θαη δηακνξθψλνληαη κε βάζε ην γεγνλφο φηη ηα άηνκα αλήθνπλ ή δελ αλήθνπλ ζηελ ίδηα ή ζε δηαθνξεηηθέο νκάδεο» 46. 41 Hogg, M.A., Vaughan, G.M., (2010), Κνηλσληθή ςπρνινγία, Αζήλα: Gutenberg, ζ. 148. 42 Hogg, M.A., Vaughan, G.M., (2010), Κνηλσληθή ςπρνινγία, Αζήλα: Gutenberg, ζ. 87. 43 Hogg, M.A., Vaughan, G.M., (2010), Κνηλσληθή ςπρνινγία, Αζήλα: Gutenberg, ζ. 87. 44 Κνθθηλάθε, Φ., (2006), Κνηλσληθή Ψπρνινγία. Δηζαγσγή ζηε κειέηε ηεο ζπκπεξηθνξάο, Αζήλα: ηππσζήησ, ζ. 41. 45 Κνθθηλάθε, Φ., (2006), Κνηλσληθή Ψπρνινγία. Δηζαγσγή ζηε κειέηε ηεο ζπκπεξηθνξάο, Αζήλα: ηππσζήησ, ζ. 42. 46 Κνθθηλάθε, Φ., (2006), Κνηλσληθή Ψπρνινγία. Δηζαγσγή ζηε κειέηε ηεο ζπκπεξηθνξάο, Αζήλα: ηππσζήησ, ζ. 210. 13

2.1.17. ηάζε Ζ ιέμε ζηάζε πξνέξρεηαη απφ ην ιαηηληθφ aptus, πνπ ζεκαίλεη ηθαλφο θαη έηνηκνο γηα δξάζε. Ο Allport ήηαλ απφ ηνπο πξψηνπο πνπ ηφληζε φηη κηα ζηάζε είλαη ζηελ νπζία εηνηκφηεηα γηα δξάζε θαη κπνξεί λα εθθξαζηεί είηε ιεθηηθά είηε κε ιεθηηθά 47. Με ηνλ φξν ζηάζε λνείηαη ε αληίιεςε ησλ θνηλσληθψλ θαηλνκέλσλ απφ ηελ πιεπξά ηνπ αλζξψπνπ, ην πψο δειαδή ην άηνκν βιέπεη ηα δηάθνξα θνηλσληθά ζηνηρεία γχξσ ηνπ. Οη ζηάζεηο ραξαθηεξίδνληαη απφ ην ζηνηρείν ηεο ζηαζεξφηεηαο. Ζ δηακφξθσζε κηαο ζηάζεο απνδίδεηαη ζε δηάθνξεο ζεσξίεο κάζεζεο. Οξηζκέλνη επηζηήκνλεο βαζίδνληαη ζε ζπκπεξηθνξηζηηθέο εμεγήζεηο, άιινη ζηε κηκεηηθή ζεσξία ηεο κάζεζεο θαη άιινη ζηε γλσζηηθή ζεσξία ηεο κάζεζεο. Ζ ζηάζε κπνξεί λα νξηζηεί «σο κηα ζρεηηθά κφληκε νξγάλσζε πεπνηζήζεσλ, ζπλαηζζεκάησλ θαη ηάζεσλ απέλαληη ζε θνηλσληθά ζεκαληηθά αληηθείκελα, νκάδεο γεγνλφηα θαη ζχκβνια» 48. Απνηειεί κηα γεληθή αίζζεζε είηε ζεηηθή είηε αξλεηηθή γηα θάπνην αληηθείκελν, άηνκν ή δήηεκα. 49 χκθσλα κε ην ηξηζδηάζηαην κνληέιν εξκελείαο ησλ ζηάζεσλ, κε ηελ έλλνηα ζηάζε «σο πξνο θάπνην αληηθείκελν, θάπνηα ηδέα ή θάπνην πξφζσπν, ελλνείηαη έλα δηαξθέο ζχζηεκα κε γλσζηηθφ ζηνηρείν, ζπλαηζζεκαηηθφ ζηνηρείν θαη ηέινο, κε θάπνηα ηάζε πξνο ηελ έθθξαζε ζπκπεξηθνξάο» 50. 2.1.18. ηεξεόηππα Σα ζηεξεφηππα απνηεινχλ γλσζηηθέο αλαπαξαζηάζεηο πνπ αθνξνχλ γεληθεπκέλεο πεπνηζήζεηο ησλ κειψλ κηαο νκάδαο σο πξνο ην πψο είλαη θαη πψο ζπκπεξηθέξνληαη ηα κέιε κηαο άιιεο θνηλσληθήο νκάδαο. Πξφθεηηαη γηα ζπιινγηθέο πεπνηζήζεηο θαη φρη γηα αηνκηθέο πεπνηζήζεηο κεκνλσκέλσλ αηφκσλ, νη νπνίεο είλαη ζπρλά ππνηηκεηηθέο φηαλ εθαξκφδνληαη ζε εμσ- νκάδεο θαη ζπρλά βαζίδνληαη ή δεκηνπξγνχλ- νξαηέο δηαθνξέο κεηαμχ νκάδσλ 51. Ο φξνο ζηεξεφηππν ρξεζηκνπνηήζεθε πξψηε θνξά απφ ηνλ Lippmann ζην βηβιίν ηνπ «Κνηλή γλψκε» ην 1922. Ο Lippmann ππνζηήξημε φηη ηα ζηεξεφηππα είλαη «εηθφλεο», νη νπνίεο «δξνπλ κέζα ζην θεθάιη καο» θαη απνηεινχλ γλσζηηθέο δηαδηθαζίεο πνπ πηνζεηνχληαη αλάινγα κε ηελ πξνζσπηθή αληίιεςε ηνπ θαζελφο. Δπίζεο, ζεσξνχζε φηη ηα ζηεξεφηππα είλαη θνξηηζκέλα ηφζν απφ ηελ θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα φζν θαη απφ ηα ζπλαηζζήκαηά καο. Δθείλε ηελ επνρή ε επηζηήκε ζεσξνχζε ηε γλσζηηθή δηαδηθαζία σο κηα παζεηηθή ιεηηνπξγία, ε νπνία επηηξέπεη ζηνλ παξαηεξεηή λα απνθηήζεη εηθφλα ηεο πξαγκαηηθφηεηαο. πλεπψο, γη απηφλ ηα ζηεξεφηππα ήηαλ νπδέηεξα θαη αληηθεηκεληθά, ελψ βνεζνχζαλ ην άηνκν λα βάιεη ηάμε ζην πιήζνο ησλ πιεξνθνξηψλ πνπ δέρεηαη 52. Σα ζηεξεφηππα επνκέλσο είλαη γλσζηηθέο δηαδηθαζίεο γηα ηππηθέο εηθφλεο θαη ζε κεγαιχηεξν ή κηθξφηεξν βαζκφ δνκνχληαη αλάινγα κε ηελ πξνζσπηθή αληίιεςε ηνπ θαζελφο 53. 47 Γέσξγαο, Γ. (1995), Κνηλσληθή ςπρνινγία, ηφκνο Α, Αζήλα, ζ. 122. 48 Hogg, M.A., Vaughan, G.M., (2010), Κνηλσληθή ςπρνινγία, Αζήλα: Gutenberg, ζ. 200. 49 Hogg, M.A., Vaughan, G.M., (2010), Κνηλσληθή ςπρνινγία, Αζήλα: Gutenberg, ζ. 200. 50 Γέσξγαο, Γ. (1995), Κνηλσληθή ςπρνινγία, ηφκνο Α, Αζήλα, ζ. 124. 51 Hogg, M.A., Vaughan, G.M., (2010), Κνηλσληθή ςπρνινγία, Αζήλα: Gutenberg, ζ. 93. 52 Γξαγψλα, Θ., (2004), Σηεξεόηππα θαη Πξνθαηαιήςεηο, Αζήλα: ΤΠΔΠΘ, ζ. 15. 53 Dovinio, J., Brigham, J., Johnson, B., Gaertner, S., Stereotyping, Prejudice and discrimination: Another look ην: Macrae Neil C., Stangor, C & Hewstone, M., (επηκ), (1996), Stereotypes and stereotyping, New York: The Guilford Press, ζ. 278. 14

«Με ηελ έλλνηα ζηεξεόηππν θαηαλννχκε ην (ζπλ)αίζζεκα απνδνρήο ή απφξξηςεο ελφο αηφκνπ ή κηαο νκάδαο, ην νπνίν πεγάδεη απφ πξαγκαηηθή εκπεηξία πνπ παξάγεη ζπγθηλεζηαθή αληίδξαζε. ηελ έλλνηα ηνπ ζηεξεφηππνπ ζπκπεξηιακβάλνληαη θαη γλσζηηθέο δηεξγαζίεο φπσο π.ρ. ε απζαίξεηε θαηεγνξηνπνίεζε, δειαδή γεληθεχζεηο πνπ δεκηνπξγνχληαη βάζεη ακθηιεγφκελσλ παξαηεξήζεσλ θαη εκπεηξηψλ» 54. Σα ζηεξεφηππα, φπσο θαη νη πξνθαηαιήςεηο, εξκελεχνληαη είηε κέζα απφ κία γλσζηηθή είηε κέζα απφ κηα δπλακηθή δηαδηθαζία. Ζ γλσζηηθή δηαδηθαζία έρεη λα θάλεη κε ηνλ ηξφπν θαη ηε κέζνδν επεμεξγαζίαο ησλ πιεξνθνξηψλ, ελψ ε δπλακηθή δηαδηθαζία έρεη λα θάλεη κε ηα ζπλαηζζήκαηα, ηηο εζσηεξηθέο ζπγθξνχζεηο θαη ηνπο ακπληηθνχο κεραληζκνχο ησλ αλζξψπσλ 55. 2.1.19. Πξνθαηάιεςε Ζ πξνθαηάιεςε νξίδεηαη «σο κηα αξλεηηθή ζηάζε απέλαληη ζηα κέιε κηαο ζπγθεθξηκέλεο θνηλσληθήο νκάδαο, ζηάζε ε νπνία βαζίδεηαη απνθιεηζηηθά ζηε ζπκκεηνρή ηνπο ζηελ νκάδα απηή» 56. Οη ζηάζεηο είλαη δηακνξθσκέλεο εθ ησλ πξνηέξσλ, βαζίδνληαη ζε θήκεο θαη φρη ζε απνδείμεηο ελψ δε κεηαβάιινληαη αθφκα θαη αλ έξζνπλ αληηκέησπεο κε θαηλνχξηεο πιεξνθνξίεο. Οη επλντθέο πξνθαηαιήςεηο αθνξνχλ νκάδεο κε ηηο νπνίεο νη άλζξσπνη ζπλδένληαη ζηελά, ελψ νη αξλεηηθέο αθνξνχλ άιιεο νκάδεο. Ζ πξνθαηάιεςε ελεξγνπνηείηαη απφ ηελ ζηεξενηππηθή ζθέςε, ηελ ζθέςε πνπ ζηεξίδεηαη ζε πάγηεο θαη αλειαζηηθέο θαηεγνξίεο 57. χκθσλα κε ηνλ Allport ε πξνθαηάιεςε είλαη «κηα αληηπάζεηα βαζηζκέλε ζε κηα ιαλζαζκέλε θαη παγησκέλε εηθφλα. Σελ αληηπάζεηα απηή κπνξεί λα ηε ληψζεη θάπνηνο ή λα ηελ εθθξάζεη απέλαληη ζε κηα νκάδα ή ζε έλα άηνκν πνπ αλήθεη ζε δηαθνξεηηθή νκάδα» 58. Πνιινί εξεπλεηέο ζεσξνχλ ηελ πξνθαηάιεςε σο ην ζπλαηζζεκαηηθφ ζηνηρείν απηήο ηεο ζηάζεο, ελψ ρξεζηκνπνηνχλ ηνπο φξνπο «ζηεξεφηππν» θαη «δηάθξηζε» γηα ηελ πεξηγξαθή ηνπ γλσζηηθνχ θαη ζπκπεξηθνξηθνχ ζηνηρείνπ αληίζηνηρα. πλεπψο, ην θαηλφκελν θαηά ην νπνίν φια ή πεξηζζφηεξα ραξαθηεξηζηηθά θάπνηνπ ζηεξενηχπνπ έρνπλ αξλεηηθή ζπλαηζζεκαηηθή θφξηηζε νλνκάδεηαη απφ ηνπο θνηλσληθνχο ςπρνιφγνπο πξνθαηάιεςε» 59. Σν πξνθαηεηιεκκέλν κε κηα θνηλσληθή νκάδα άηνκν ζεσξεί φηη ηα κέιε ηεο νκάδαο έρνπλ νκνηνγελή ραξαθηεξηζηηθά, ηα αμηνινγεί αξλεηηθά θαη θαηά ζπλέπεηα ηνπο θέξεηαη ερζξηθά. «Σα ζηεξεφηππα θαη ε ζηεξενπνίεζε είλαη θεληξηθέο φςεηο ηεο πξνθαηάιεςεο θαη ησλ δηαθξίζεσλ» 60. χκθσλα κε ηνλ Allport, ζην βηβιίν ηνπ «Ζ θχζε ηεο πξνθαηάιεςεο», ε πξνθαηάιεςε νξίδεηαη σο κηα ερζξηθή ζπκπεξηθνξά ελαληίνλ ελφο αηφκνπ ή κηαο νκάδαο πνπ δελ αλήθεη ζην ζχλνιν θαη ζπλεπψο είλαη δεδνκέλν φηη έρεη φια εθείλα ηα αξλεηηθά ραξαθηεξηζηηθά πνπ ηνπ έρνπλ απνδνζεί. Οη θνηλσληθνί ςπρνιφγνη 54 Αδίδη- Καιαληδή,Α., ηδέξε- Εψληνπ, Α.& Βιάρνπ Α., (1996), Πξνθαηαιήςεηο θαη ζηεξεόηππα. Γεκηνπξγία θαη αληηκεηώπηζε. Αζήλα: Γ.Γ.Λ.Δ., ζ. 2. 55 Παηδαγσγηθή Φπρνινγηθή Δγθπθινπαίδεηα-Λεμηθφ, (1991), Σνκ. 8, Αζήλα: Διιεληθά Γξάκκαηα, ζ.4385. 56 Κνθθηλάθε, Φ., (2006), Κνηλσληθή Ψπρνινγία. Δηζαγσγή ζηε κειέηε ηεο ζπκπεξηθνξάο, Αζήλα: ηππσζήησ, ζ. 211. 57 Giddens, A., (2002), Κνηλσληνινγία, Αζήλα: Gutenberg, ζ. 301. 58 Dovinio, J., Brigham, J., Johnson, B., Gaertner, S., Stereotyping, Prejudice and discrimination: Another look ην: Macrae Neil C., Stangor, C & Hewstone, M., (επηκ), (1996), Stereotypes and stereotyping, New York: The Guilford Press, ζ. 278. 59 Γέσξγαο, Γ. (1995), Κνηλσληθή ςπρνινγία, ηφκνο Α, Αζήλα, ζ 209. 60 Hogg, M.A., Vaughan, G.M., (2010), Κνηλσληθή ςπρνινγία, Αζήλα: Gutenberg, ζ. 93. 15

ρξεζηκνπνηνχλ ηνλ φξν πξνθαηάιεςε, φηαλ αλαθέξνληαη ζηελ αξλεηηθή θαη ερζξηθή ζπκπεξηθνξά κηαο νκάδαο ελαληίνλ κηαο άιιεο νκάδαο 61. Σν άηνκν πνπ έρεη πηνζεηήζεη ηελ πξνθαηάιεςε, ηε δηαηεξεί, ηε δηαδίδεη θαη ηελ αηηηνινγεί ζηεξηδφκελν ζηελ πξνζσπηθή ηνπ εκπεηξία. Ζ νκάδα πνπ δέρεηαη ηελ πξνθαηάιεςε είλαη εθηεζεηκέλε ζηελ επηζεηηθφηεηα ηνπ θνηλσληθνχ ζπλφινπ θαη ζηελ αδηθαηνιφγεηε θξηηηθή ηνπ, ρσξίο λα κπνξεί λα αλαζηξέςεη ην θιίκα πνπ επηθξαηεί. Ζ πξνθαηάιεςε ζα πάςεη λα πθίζηαηαη κφλν αλ αιιάμνπλ νη θνηλσληθέο ζπλζήθεο θαη νη αληίζηνηρεο ζπλαηζζεκαηηθέο αληηδξάζεηο πνπ νδήγεζαλ ζηε δεκηνπξγία ηνπ. «Ζ δηαθνξά κεηαμχ ζηεξενηχπσλ θαη πξνθαηαιήςεσλ είλαη φηη ηα ζηεξεφηππα είλαη πξντφλ αζπλείδεησλ δηεξγαζηψλ, ελψ νη πξνθαηαιήςεηο βξίζθνληαη θάησ απφ ζπλεηδεηφ, γλσζηηθφ έιεγρν» 62. 2.2.Θεσξεηηθέο πξνζεγγίζεηο γηα ηα ζηεξεόηππα 2.2.1. Η Γηαδηθαζία Αληίιεςεο Ο φξνο ζηάζε ζπλίζηαηαη ζηελ αληίιεςε ησλ θνηλσληθψλ θαηλνκέλσλ απφ ηελ πιεπξά ηνπ αλζξψπνπ, ην πψο δειαδή ην άηνκν βιέπεη ηα δηάθνξα θνηλσληθά ζηνηρεία γχξσ ηνπ, θαη ραξαθηεξίδεηαη απφ ηε γλσζηηθή, ηε ζπλαηζζεκαηηθή δηάζηαζε θαη ηε ζπκπεξηθνξά ηνπ αηφκνπ. Οη αληηιήςεηο γηα νκάδεο αηφκσλ απνηεινχλ έλα εηδηθφ κέξνο ησλ ζηάζεσλ θαη φπσο ζπκβαίλεη κε ηηο ζηάζεηο ραξαθηεξίδνληαη απφ ην γλσζηηθφ θαη ην ζπλαηζζεκαηηθφ ζηνηρείν. Ζ αληίιεςε γηα ηα πξφζσπα ή γηα νκάδεο αηφκσλ αθνξά ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν αληηιακβαλφκαζηε θαη αμηνινγνχκε πξφζσπα κε ηα νπνία εξρφκαζηε ζε επαθή γηα πξψηε θνξά. Ζ θνηλσληθή αληίιεςε «αθνξά ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ζρεκαηίδνπκε εληππψζεηο γηα άιια άηνκα, ην πψο δειαδή επεμεξγαδφκαζηε θαη ζπλδπάδνπκε ηηο πιεξνθνξίεο πξνθεηκέλνπ λα δηακνξθψζνπκε κηα ζπλνιηθή εηθφλα γηα ηνπο άιινπο» 63. Ζ αληίιεςή καο γηα άιια άηνκα ή νκάδεο αηφκσλ είλαη πξντφλ ηεο ηάζεο ηεο αλζξψπηλεο λφεζεο γηα γλσζηηθή θαηεγνξηνπνίεζε θαη απινπνίεζε. Έηζη, φηαλ κηιάκε γηα ζπγθεθξηκέλεο νκάδεο αηφκσλ ηνπνζεηνχκε ηα άηνκα ζε γλσζηηθέο θαηεγνξίεο θαη ζπκπεξηθεξφκαζηε ζηα πξφζσπα απηά ζα λα είλαη φια φκνηα κεηαμχ ηνπο, κε ιακβάλνληαο ππφςε πηζαλά ραξαθηεξηζηηθά ηα νπνία κπνξνχλ λα ηα δηαθνξνπνηήζνπλ απφ ηα ππφινηπα πξφζσπα, κε απνηέιεζκα πνιιέο θνξέο λα θαηαιήγνπκε ζε ζπκπεξάζκαηα πνπ είλαη απφιπηα θαη αθξαία. Έηζη, γηα παξάδεηγκα, φηαλ κηιάκε γηα ηνπο «Γάιινπο», νη νπνίνη γλσζηηθά έρνπλ ηνπνζεηεζεί ζε ζπγθεθξηκέλε γλσζηηθή θαηεγνξία κε ζπγθεθξηκέλα ραξαθηεξηζηηθά, κπνξνχκε λα ηζρπξηζηνχκε ηελ απφιπηε ζέζε φηη νη «Γάιινη είλαη πην πνιηηηζκέλνη απφ ηνπο Ακεξηθαλνχο» 64. Σν αξρηθφ ζηάδην ηεο δηαδηθαζίαο ηεο αληίιεςεο ζπλίζηαηαη ζηελ επηινγή κηαο ζεηξάο ζπγθεθξηκέλσλ ζηνηρείσλ απφ έλα επξχηεξν ζχλνιν. Γηα παξάδεηγκα, ζηελ πξψηε επαθή κε έλα άγλσζην άηνκν, ζηνηρεία φπσο ην θχιν θαη ε ειηθία ηνπ άιινπ είλαη ηα πξψηα δεδνκέλα πνπ ζπιιέγνληαη αξρηθά. Απηά ηα ζηνηρεία αληηπξνζσπεχνπλ ηα βαζηθά γλσξίζκαηα πνπ επεξεάδνπλ ηε ζπκπεξηθνξά ηνπ 61 Παηδαγσγηθή Φπρνινγηθή Δγθπθινπαίδεηα-Λεμηθφ, (1991), Σνκ. 7, Αζήλα: Διιεληθά Γξάκκαηα, ζ.4111. 62 Γξαγψλα, Θ., (2004), Σηεξεόηππα θαη Πξνθαηαιήςεηο, Αζήλα: ΤΠΔΠΘ, ζ.22. 63 Κνθθηλάθε, Φ., (2006), Κνηλσληθή Ψπρνινγία. Δηζαγσγή ζηε κειέηε ηεο ζπκπεξηθνξάο, Αζήλα: ηππσζήησ, ζ. 47. 64 Γέσξγαο, Γ. (1995), Κνηλσληθή ςπρνινγία, ηφκνο Α, Αζήλα, ζ.201-202. 16

αηφκνπ αιιά θαη ηηο πξνζδνθίεο ηνπ. Πίζσ απφ απηήλ ηε δηαδηθαζία επηινγήο θξχβεηαη ε δηαδηθαζία ηεο αμηνινγηθήο νξγάλσζεο ησλ δεδνκέλσλ, ε νπνία βαζίδεηαη ζηελ ηθαλφηεηα εξκελείαο ησλ δεδνκέλσλ θαη εμαγσγήο ζπκπεξαζκάησλ. Οη δχν δηαδηθαζίεο, ηεο επηινγήο θαη ηεο αμηνινγηθήο νξγάλσζεο, αιιεινζρεηίδνληαη άκεζα θαη δηαρσξίδνληαη κφλν ζε ζεσξεηηθφ επίπεδν. Όηαλ ην άηνκν έρεη πιένλ νξγαλψζεη ζηε ζθέςε ηνπ θάπνηα ζηνηρεία, πξνζπαζεί ζην εμήο λα θηιηξάξεη θάζε θαηλνχξηα πιεξνθνξία, ρξεζηκνπνηψληαο πξνεγνχκελεο εξκελείεο πνπ έρεη δψζεη ζε παιηφηεξεο πιεξνθνξίεο ή αλαδεηψληαο λέεο πιεξνθνξίεο πνπ ζα βνεζήζνπλ ζηελ επηβεβαίσζε πξνγελέζηεξσλ εξκελεηψλ ηνπ 65. Έλα ζεκαληηθφ ζηνηρείν ζρεηηδφκελν κε ηελ νξγάλσζε ηεο αληίιεςεο απέλαληη ζε άιινπο είλαη ε «δηαδηθαζία απόδνζεο ζηνλ άιιν θάπνησλ πεξαηηέξσ πνηνηηθψλ γλσξηζκάησλ» 66. Ζ δηαδηθαζία απηή βαζίδεηαη ζε θάπνηα ζπκπεξάζκαηα θαη ππνζέζεηο πνπ είλαη γλσζηά σο εξκελεπηηθά ζρήκαηα. Σα εξκελεπηηθά ζρήκαηα βνεζνχλ ηνλ άλζξσπν λα δψζεη λφεκα ζε ρηιηάδεο δεδνκέλα πνπ αληηιακβάλεηαη ζε θαζεκεξηλή βάζε. Όηαλ ν άλζξσπνο έξρεηαη ζε επαθή κε έλα άγλσζην άηνκν, έρεη ηελ ηάζε λα αληρλεχεη ηελ πξνζσπηθφηεηα ηνπ άιινπ θαη ηε ζπλαηζζεκαηηθή ηνπ θαηάζηαζε κφλν απφ ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ πξνζψπνπ ηνπ. Απηή ε δηαδηθαζία απφδνζεο απνηειεί κηα αληηιεπηηθή ιεηηνπξγία πνπ γίλεηαη ζε πνιιά επίπεδα πνιππινθφηεηαο. ην πην απιφ επίπεδν, ην άηνκν πξνζδίδεη έλα θχξην/ θεληξηθφ ραξαθηεξηζηηθφ γλψξηζκα ζηνλ άιιν, ην νπνίν απνηειεί ζεκείν αλαθνξάο γηα ηελ πεξηγξαθή θαη αλάιπζε ηεο πξνζσπηθφηεηάο ηνπ. ην επφκελν επίπεδν πνιππινθφηεηαο ην άηνκν πξνζδίδεη επηπξφζζεηα γλσξίζκαηα, ηα νπνία έρνπλ έλα βαζκφ ζπκθσλίαο. Σν επίπεδν πνιππινθφηεηαο πνπ ρξεζηκνπνηεί έλα άηνκν απνηειεί ζπλάξηεζε ηνπ πφζν θαιά γλσξίδνπκε ηνλ άιινλ. Έηζη, γηα παξάδεηγκα, δίλνπκε ζε θάπνηνλ ην θεληξηθφ γλψξηζκα «ερζξηθφο» θαη ηα ζπκπιεξσκαηηθά ραξαθηεξηζηηθά φπσο «ςπρξφο», «θαθφο», «επηζεηηθφο», «θηιφδνμνο», δίλνληαη ζην επφκελν επίπεδν πνιππινθφηεηαο 67. Ζ αληίιεςε ινηπφλ πνπ ζρεκαηίδνπκε γηα ηνλ άιιν θαζνξίδεη ηνλ ηξφπν ζπκπεξηθνξάο καο απέλαληί ηνπ. Οη εληππψζεηο πνπ έρνπκε ζρεκαηίζεη καο επηηξέπνπλ λα πξνεηνηκάζνπκε ηνλ ηξφπν πνπ ζα ζπκπεξηθεξζνχκε ζηηο δηαπξνζσπηθέο καο ζρέζεηο, ελψ παξάιιεια καο βνεζνχλ ζηελ νξγάλσζε ηνπ κεγάινπ φγθνπ πιεξνθνξηψλ ζηε ζθέςε καο. 2.2.2. Δλεξγνπνίεζε ηεξενηύπσλ Σα ζηεξεφηππα είλαη ππεξαπινπζηεχζεηο γεγνλφησλ πνπ δε ιακβάλνπλ ππφςε ηνπο ηηο αηνκηθέο δηαθνξέο, θαζνξίδνληαο έηζη εμαξρήο ηηο ζρέζεηο καο κε ηνπο άιινπο αλζξψπνπο. Λέγνληαο γηα παξάδεηγκα φηη «νη Αιβαλνί είλαη εγθιεκαηίεο» ή φηη «νη ηζηγγάλνη είλαη βξψκηθνη», θαζνξίδνπκε ηε ζέζε καο απέλαληη ζε απηέο ηηο νκάδεο βαζηζκέλνη ζε ππνθεηκεληθέο, κε ειεγκέλεο γεληθεχζεηο. Έρνπκε ήδε επηιέμεη θάπνηα ζπγθεθξηκέλα ζηνηρεία, δεδνκέλα θαη έρνπκε ρξεζηκνπνηήζεη ηα δηθά καο εξκελεπηηθά ζρήκαηα. Αλ θάπνην ζηνηρείν δε ζπκθσλεί κε ηα εξκελεπηηθά καο ζρήκαηα, ην παξαβιέπνπκε ή πξνζπαζνχκε λα ην εξκελεχζνπκε «βαζηδφκελνη ζε ππνζέζεηο νη νπνίεο είλαη ζχκθσλεο κε ην πξνγελέζηεξν εξκελεπηηθφ ζρήκα», 65 Αδίδη- Καιαληδή,Α., ηδέξε- Εψληνπ, Α.& Βιάρνπ Α., (1996), Πξνθαηαιήςεηο θαη ζηεξεόηππα. Γεκηνπξγία θαη αληηκεηώπηζε, Αζήλα: Γ.Γ.Λ.Δ., ζ. 10-11 66 Αδίδη- Καιαληδή,Α., ηδέξε- Εψληνπ, Α.& Βιάρνπ Α., (1996), Πξνθαηαιήςεηο θαη ζηεξεόηππα. Γεκηνπξγία θαη αληηκεηώπηζε, Αζήλα: Γ.Γ.Λ.Δ., ζ. 13 67 Αδίδη- Καιαληδή,Α., ηδέξε- Εψληνπ, Α.& Βιάρνπ Α., (1996), Πξνθαηαιήςεηο θαη ζηεξεόηππα. Γεκηνπξγία θαη αληηκεηώπηζε, Αζήλα: Γ.Γ.Λ.Δ., ζ. 14-15 17

πξνθεηκέλνπ λα ιχζνπκε ηε γλσζηηθή θαη ζπλαηζζεκαηηθή ζχγρπζε πνπ έρεη δεκηνπξγεζεί 68. Σα ζηεξεφηππα εθθξάδνπλ θνηλέο πεπνηζήζεηο ησλ κειψλ κηαο νκάδαο γηα ηα κέιε κηαο εμσ- νκάδαο. Αθφκα θαη αλ θάπνηνο δελ είλαη πξνθαηεηιεκκέλνο, δε ζπκθσλεί κε ηηο αξλεηηθέο ζηεξεφηππεο αληηιήςεηο, είλαη ζε ζέζε λα γλσξίδεη ηηο ζπιινγηθέο πεπνηζήζεηο ησλ κειψλ ηεο νκάδαο ζηελ νπνία αλήθεη. Ζ ελεξγνπνίεζε ησλ ζηεξενηχπσλ γίλεηαη κε βάζε γλσζηηθέο δηεξγαζίεο πνπ είλαη ειεγρφκελεο ή απηφκαηεο. Οη απηφκαηεο γλσζηηθέο δηεξγαζίεο πξαγκαηνπνηνχληαη αζπλείδεηα, θαζψο θάησ απφ ζπγθεθξηκέλεο ζπλζήθεο ηα ζηεξεφηππα κπνξνχλ λα αλαθιεζνχλ απφ ηε κλήκε θαη λα «πεξάζνπλ απφ ην κπαιφ» ηνπ αηφκνπ, ρσξίο ην ίδην λα ην έρεη ζπλεηδεηνπνηήζεη ή λα ην έρεη επηδηψμεη. Οη ειεγρφκελεο γλσζηηθέο δηεξγαζίεο είλαη ζθφπηκεο θαη ζπλεηδεηέο. Δίλαη πηζαλφ επίζεο θάπνηνο λα αλαθαιέζεη έλα ζηεξεφηππν πξνθεηκέλνπ λα ιάβεη κηα απφθαζε. πκπεξαζκαηηθά, ηα ζηεξεφηππα κπνξνχλ λα επεξεάζνπλ ην άηνκν φηαλ ελεξγνπνηεζνχλ απφ θάπνην παξάγνληα, αθφκα θαη αλ απηφ δελ είλαη πξνθαηεηιεκκέλν 69. Υξφληεο έξεπλεο θαηέιεμαλ ζηα εμήο γεληθά πνξίζκαηα ζρεηηθά κε ηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ ζηεξενηχπσλ: Οη άλζξσπνη επηδεηθλχνπλ ηδηαίηεξε εηνηκφηεηα λα ραξαθηεξίζνπλ ηεξάζηηεο αλζξψπηλεο νκάδεο κε φξνπο ιηγνζηψλ θαη θνηλψλ ραξαθηεξηζηηθψλ. Σα ζηεξεφηππα αιιάδνπλ πνιχ αξγά, ελψ απηή ε αιιαγή επέξρεηαη σο απνηέιεζκα επξχηεξσλ θνηλσληθψλ, νηθνλνκηθψλ θαη πνιηηηθψλ αιιαγψλ. Σα ζηεξεφηππα απνθηψληαη ζε λεαξή ειηθία, ζπρλά πξνηνχ ην παηδί έρεη νπνηαδήπνηε γλψζε γηα νκάδεο πνπ ζηεξενηππνπνηνχληαη. Σα ζηεξεφηππα γίλνληαη πην έληνλα θαη επηζεηηθά φηαλ εγείξνληαη θνηλσληθέο εληάζεηο θαη ζπγθξνχζεηο κεηαμχ νκάδσλ. Σα ζηεξεφηππα δελ είλαη αλαθξηβή ή ιαλζαζκέλα, αιιά κάιινλ εμππεξεηνχλ ηε λνεκαηνδφηεζε ζπγθεθξηκέλσλ δηνκαδηθψλ ζρέζεσλ 70. Έρεη παξαηεξεζεί φηη φηαλ έλαο άλζξσπνο γίλεη αληηθείκελν ζηεξενηππηθψλ αληηιήςεσλ, ζπκπεξηθέξεηαη κε ηνλ ηξφπν πνπ πξνβιέπεη ην ζηεξεφηππφ ηνπ, φρη γηαηί είλαη απηφ πνπ ην ζηεξεφηππφ ηνπ πξνβιέπεη, αιιά επεηδή αλακέλεηαη απφ απηφλ λα ζπκπεξηθεξζεί έηζη, ρσξίο λα ηνπ δίλνληαη νπζηαζηηθέο επθαηξίεο λα απνδείμεη ην αληίζεην. Απηή ε δηαδηθαζία νλνκάδεηαη «απηνεθπιεξνχκελε πξνθεηεία». Απηφο ν άλζξσπνο βηψλεη δχν θνηλσληθέο ηαπηφηεηεο, ηελ πηζαλή θνηλσληθή ηαπηφηεηα θαη ηελ πξαγκαηηθή ηαπηφηεηα 71. 2.2.3. Γηακόξθσζε ηεξενηύπσλ Σν θαηλφκελν ηεο ςεπδαίζζεζεο ζπλάθεηαο απνηειεί έλα ζεκαληηθφ θαηλφκελν ζηε δηακφξθσζε θαη ζην ξφιν ησλ ζηεξενηχπσλ. Ζ ςεπδαίζζεζε ζπλάθεηαο «αθνξά ηελ ηάζε καο λα ππεξβάιινπκε ην βαζκφ ζηνλ νπνίν δχν εξεζίζκαηα ζρεηίδνληαη κεηαμχ ηνπο» 72. Ζ ςεπδαίζζεζε ζπλάθεηαο κπνξεί λα 68 Αδίδη- Καιαληδή,Α., ηδέξε- Εψληνπ, Α.& Βιάρνπ Α., (1996), Πξνθαηαιήςεηο θαη ζηεξεόηππα. Γεκηνπξγία θαη αληηκεηώπηζε, Αζήλα: Γ.Γ.Λ.Δ., ζ. 23 69 Κνθθηλάθε, Φ., (2006), Κνηλσληθή Ψπρνινγία. Δηζαγσγή ζηε κειέηε ηεο ζπκπεξηθνξάο, Αζήλα: ηππσζήησ, ζ. 216 70 Hogg, M.A., Vaughan, G.M., (2010), Κνηλσληθή ςπρνινγία, Αζήλα: Gutenberg, ζ. 93 71 Αδίδη- Καιαληδή,Α., ηδέξε- Εψληνπ, Α.& Βιάρνπ Α., (1996), Πξνθαηαιήςεηο θαη ζηεξεόηππα. Γεκηνπξγία θαη αληηκεηώπηζε, Αζήλα: Γ.Γ.Λ.Δ., ζ. 24 72 Κνθθηλάθε, Φ., (2006), Κνηλσληθή Ψπρνινγία. Δηζαγσγή ζηε κειέηε ηεο ζπκπεξηθνξάο, Αζήλα: ηππσζήησ, ζ. 213 18

βαζίδεηαη ζηε ζπζρεηηζηηθή ζεκαζία ησλ εξεζηζκάησλ, θαζψο θαη ζηελ ηαπηφρξνλε δηαθξηηφηεηα ησλ εξεζηζκάησλ. Πνιιέο θνξέο νη άλζξσπνη έρνπλ είηε ηε δηνγθσκέλε αληίιεςε ηνπ βαζκνχ ζηνλ νπνίν δχν εξεζίζκαηα «πάλε καδί», είηε ηελ ηάζε λα ζεσξνχλ φηη δχν δηαθξηηά εξεζίζκαηα επίζεο «πάλε καδί». Έηζη, γηα παξάδεηγκα, αλ έρνπκε ηελ πξνζδνθία φηη νη Γεξκαλνί είλαη ςεινί, ζα ππεξβάιινπκε ζε ζρέζε κε ην βαζκφ ζηνλ νπνίν ην ραξαθηεξηζηηθφ απηφ ζα εκθαλίδεηαη ζηελ νκάδα. Δπίζεο, αλ έρνπκε δηακνξθψζεη ην ζηεξεφηππν φηη νη Γεξκαλνί είλαη ςεινί, ζα έρνπκε ηελ ηάζε λα ππεξβάιινπκε ζε ζρέζε κε ην βαζκφ ζηνλ νπνίν νη Γεξκαλνί είλαη ςεινί, αθφκα θαη αλ ε αλαινγία ςειψλ Γεξκαλψλ πνπ έρνπκε ζπλαληήζεη είλαη ίδηα κε απηήλ ησλ Διιήλσλ 73. Ζ ςεπδαίζζεζε ζπλάθεηαο πνπ βαζίδεηαη ζηε ζπζρεηηζηηθή ζεκαζία ζπλδέεηαη κε ηε ιεηηνπξγία ησλ ζηεξενηχπσλ, αθνχ ηα ζηεξεφηππα δεκηνπξγνχλ πξνζδνθίεο γηα ηε ζπρλφηεηα ραξαθηεξηζηηθψλ κεηαμχ ησλ κειψλ κηαο νκάδαο. Ζ ςεπδαίζζεζε ζπλάθεηαο πνπ βαζίδεηαη ζηε δηαθξηηφηεηα ζπκβάιιεη ζηε δεκηνπξγία ζηεξενηχπσλ γηα κεηνλνηηθέο νκάδεο, ιακβάλνληαο ππφςε φηη νη κεηνλνηηθέο νκάδεο θαη νη αξλεηηθέο πιεξνθνξίεο μερσξίδνπλ. Οη κεηνλνηηθέο νκάδεο μερσξίδνπλ γηαηί είλαη ιηγφηεξεο θαη ζπλεπψο νη πιεξνθνξίεο πνπ παξέρνληαη γηα απηέο είλαη ιηγφηεξεο. Δπίζεο, ζηελ θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα ηα αξλεηηθά γεγνλφηα μερσξίδνπλ γηαηί είλαη ιηγφηεξα απφ ηα ζεηηθά. χκθσλα ινηπφλ κε ηα παξαπάλσ, ηθαλνπνηνχληαη νη ζπλζήθεο ηεο ςεπδαίζζεζεο ζπλάθεηαο θαη νη κεηνλνηηθέο νκάδεο ζπλδένληαη επθνιφηεξα κε αξλεηηθά γεγνλφηα. Γηα παξάδεηγκα νη Έιιελεο είλαη ζε ζέζε λα πξνζάςνπλ έλα αξλεηηθφ ραξαθηεξηζηηθφ ζε κηα κεηνλνηηθή νκάδα, αθφκα θαη αλ ε αλαινγία ζεηηθψλ θαη αξλεηηθψλ πιεξνθνξηψλ γηα ηα κέιε ηεο κεηνλνηηθήο νκάδαο είλαη αθξηβψο ε ίδηα κε απηήλ ησλ Διιήλσλ 74. Σα ζηεξεφηππα κπνξνχλ λα ζπιιεθζνχλ απφ δχν δηαθνξεηηθέο αιιά ζπκπιεξσκαηηθέο δηαζηάζεηο. Ζ πξψηε αθνξά ηελ αηνκηθή δηάζηαζε θαη ε άιιε ηελ θνηλσληθή. Χο πξνο ηελ αηνκηθή δηάζηαζε, ηα ζηεξεφηππα απνηεινχλ δηεξγαζίεο πνπ ζπληεινχληαη ζην κπαιφ ηνπ θάζε αηφκνπ, ελψ σο πξνο ηε θνηλσληθή δηάζηαζε, ηα ζηεξεφηππα είλαη απνδεθηά απφ ην ζχλνιν ησλ αηφκσλ πνπ έρνπλ ηελ ίδηα θνπιηνχξα θαη θαηά ζπλέπεηα απνηεινχλ κέξνο ηεο θνηλσληθήο δνκήο ηεο θνηλσλίαο 75. Ζ αηνκηθή δηάζηαζε εζηηάδεη ζηε δεκηνπξγία ησλ ζηεξενηχπσλ δίλνληαο έκθαζε ζηελ αηνκηθή γλσζηηθή δηαδηθαζία, ελψ ε θνηλσληθή δηάζηαζε δίλεη έκθαζε ζηελ «αλαπαξαγσγή» ησλ ζηεξενηχπσλ, εζηηάδνληαο ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν ηα ζηεξεφηππα κεηαδίδνληαη θαη δηαηεξνχληαη, θαζψο θαη ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν εμππεξεηνχλ θνηλέο πνιηηηζκηθέο αμίεο 76. Ζ βαζηθή αμίσζε ηεο αηνκηθήο πξνζέγγηζεο είλαη φηη καθξνπξφζεζκα ην άηνκν αλαπηχζζεη ζέζεηο γηα ηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ ζεκαληηθφηεξσλ θνηλσληθψλ νκάδσλ ηνπ πεξηβάιινληφο ηνπ, κε απνηέιεζκα απηή ε γλψζε λα επεξεάζεη ηηο απνθξίζεηο ηνπ απέλαληη ζε κεκνλσκέλα άηνκα ησλ ζπγθεθξηκέλσλ νκάδσλ. Οη δηαηεξεκέλεο πιεξνθνξίεο γηα ηηο θνηλσληθέο νκάδεο εξκελεχνληαη, θσδηθνπνηνχληαη ζηε κλήκε 73 Κνθθηλάθε, Φ., (2006), Κνηλσληθή Ψπρνινγία. Δηζαγσγή ζηε κειέηε ηεο ζπκπεξηθνξάο, Αζήλα: ηππσζήησ, ζ. 213. 74 Κνθθηλάθε, Φ., (2006), Κνηλσληθή Ψπρνινγία. Δηζαγσγή ζηε κειέηε ηεο ζπκπεξηθνξάο, Αζήλα: ηππσζήησ, ζ. 213. 75 Stangor, C., Schaller, M., Stereotypes as Individual and Collective Representation. ην: Macrae Neil C., Stangor, C & Hewstone, M., (επηκ), (1996), Stereotypes and stereotyping, New York: The Guilford Press, ζ. 4. 76 Stangor, C., Schaller, M., Stereotypes as Individual and Collective Representation. ην: Macrae Neil C., Stangor, C & Hewstone, M., (επηκ), (1996), Stereotypes and stereotyping, New York: The Guilford Press, ζ. 25. 19

θαη αθνινχζσο αλαθηψληαη ζε αλάινγε πεξίζηαζε, γηα λα δηακνξθψζνπλ ηελ αληίζηνηρε ζηάζε ηνπ αηφκνπ 77. Σα ζηεξεφηππα κπνξνχλ λα εξκελεπζνχλ κε βάζε ηελ απφ θάησ πξνο ηα πάλσ ή θαζνδεγνχκελε απφ δεδνκέλα επεμεξγαζία. χκθσλα κε απηή ηελ πξνζέγγηζε, ηα ζηεξεφηππα καζαίλνληαη θαη πηζαλψο αιιάδνπλ, αξρηθά κέζα απφ ηηο πιεξνθνξίεο πνπ απνθηά ην άηνκν απφ ηελ άκεζε επαθή ηνπ κε κέιε άιισλ θνηλσληθψλ νκάδσλ. Οη έλλνηεο ησλ θνηλσληθώλ ζρεκάησλ, ησλ πξόηππσλ θαη ησλ ππνδεηγκάησλ κπνξνχλ λα εμεγήζνπλ ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν νη πιεξνθνξίεο γηα ηηο θνηλσληθέο νκάδεο αλαπαξίζηαληαη ζηε κλήκε. 2.2.4.Κνηλσληθά ζρήκαηα Σα ζρήκαηα είλαη «γλσζηηθέο δνκέο πνπ αλαπαξηζηνχλ γλψζεηο γηα θάπνηεο έλλνηεο ή ηχπνπο εξεζηζκάησλ, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπο θαη ησλ ζρέζεσλ κεηαμχ απηψλ ησλ ραξαθηεξηζηηθψλ» 78. Απνηεινχλ έλα ζχλνιν απφ αιιεινζρεηηδφκελα γλσζηηθά ζηνηρεία πνπ επηηξέπνπλ ηε γξήγνξε δηεμαγσγή ζπκπεξαζκάησλ αλαθνξηθά κε έλα άηνκν, κηα θαηάζηαζε ή έλα γεγνλφο, βαζηζκέλα ζε πεξηνξηζκέλεο πιεξνθνξίεο. Σα θνηλσληθά ζρήκαηα επηηξέπνπλ ηε ζχλδεζε θαη ηελ νξγάλσζε ησλ θνηλσληθψλ πιεξνθνξηψλ. πγθεθξηκέλα εξεζίζκαηα είλαη ζε ζέζε λα ελεξγνπνηήζνπλ ην ζρήκα. Έλα ζρήκα ζε ζρέζε κε κηα θνηλσληθή νκάδα, ηδηαίηεξα αλ είλαη επξέσο απνδεθηφ, απνηειεί έλα ζηεξεφηππν 79. Σα πην θνηλά ζρήκαηα είλαη ηα ζρήκαηα ησλ πξνζώπσλ, ησλ ξόισλ, ηα ζελάξηα, ηα ζρήκαηα άλεπ πεξηερνκέλνπ θαη ηα ζρήκαηα γηα ηνλ εαπηό. Τα ζρήκαηα πξνζώπσλ πεξηιακβάλνπλ πιεξνθνξίεο ζρεηηθέο κε πξφζσπα. Σα ζρήκαηα ξόισλ πεξηιακβάλνπλ πιεξνθνξίεο ζρεηηθέο κε ην πεξηερφκελν ησλ θνηλσληθψλ ξφισλ, γηα παξάδεηγκα ζπκπεξηθνξέο πνπ αξκφδνπλ ζε έλα γηαηξφ, δάζθαιν, πνιηηηθφ. Σα ζρήκαηα ξφισλ κπνξνχλ λα γίλνπλ θαηαλνεηά σο ζρήκαηα ζε ζρέζε κε θνηλσληθέο νκάδεο. ε απηή ηελ πεξίπησζε αλ ηα ζρήκαηα είλαη θνηλά κεηαηξέπνληαη ζε θνηλσληθά ζηεξεφηππα 80.Σα ζελάξηα (ζρήκαηα γεγνλφησλ) πεξηιακβάλνπλ πιεξνθνξίεο ζρεηηθέο κε θνηλσληθέο δηαδηθαζίεο θαη θαηαζηάζεηο, γηα παξάδεηγκα ζελάξηα γηα ηελ νξγάλσζε ελφο πάξηη ή γηα ηε δηεμαγσγή κηαο δηάιεμεο. Σα ζρήκαηα άλεπ πεξηερνκέλνπ είλαη «ινγηθνί θαλφλεο, νη νπνίνη ζπκβάινπλ ζηε εμαγσγή ζπκπεξαζκάησλ» 81. Σα ζρήκαηα άλεπ πεξηερνκέλνπ δελ πεξηέρνπλ πινχζηεο πιεξνθνξίεο γηα κηα ζπγθεθξηκέλε θαηεγνξία αιιά κφλν έλα πεξηνξηζκέλν αξηζκφ θαλφλσλ γηα ηελ επεμεξγαζία πιεξνθνξηψλ. Γηα παξάδεηγκα, αλ ζπκπαζψ ηνλ Κψζηα θαη ν ίδηνο είλαη πνιχ ζηελφο θίινο κε ηνλ Γηψξγν, ηφηε ζα πξέπεη λα ζπκπαζψ θαη ηνλ Γηψξγν πξνθεηκέλνπ λα ππάξρεη γλσζηηθή ζπλέπεηα. Σέινο, ηα απηό- ζρήκαηα πεξηιακβάλνπλ πιεξνθνξίεο πνπ αθνξνχλ ηνλ εαπηφ καο. Σα ζρήκαηα απηά απνηεινχλ κέξνο ηεο αληίιεςεο ησλ αλζξψπσλ γηα ην πνηνη είλαη θαη ζπκβάιινπλ ζηελ απηφ- εηθφλα. Γηα παξάδεηγκα, θάπνηνο κπνξεί λα ζεσξεί ηνλ εαπηφ ηνπ πεξηζζφηεξν ή ιηγφηεξν εξγαηηθφ, εμσζηξεθή ή εζσζηξεθή. 77 Stangor, C., Schaller, M., Stereotypes as Individual and Collective Representation. ην: Macrae Neil C., Stangor, C & Hewstone, M., (επηκ), (1996), Stereotypes and stereotyping, New York: The Guilford Press, ζ. 6. 78 Hogg, M.A., Vaughan, G.M., (2010), Κνηλσληθή ςπρνινγία, Αζήλα: Gutenberg, ζ.87. 79 Hogg, M.A., Vaughan, G.M., (2010), Κνηλσληθή ςπρνινγία, Αζήλα: Gutenberg, ζ.87. 80 Hogg, M.A., Vaughan, G.M., (2010), Κνηλσληθή ςπρνινγία, Αζήλα: Gutenberg, ζ. 88. 81 Κνθθηλάθε, Φ., (2006), Κνηλσληθή Ψπρνινγία. Δηζαγσγή ζηε κειέηε ηεο ζπκπεξηθνξάο, Αζήλα: ηππσζήησ, ζ. 41. 20