Η ΨΥΧΗ ΚΑΙ Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ( 1 )

Η ΨΥΧΗ ΚΑΙ Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ( 1 ) του Κ.Γκ.Γιούνγκ Με έχουν ρωτήσει αρκετές φορές τι πιστεύω για το θάνατο, γι αυτό το τελείωμα της ανθρώπινης ύπαρξης. Ο θάνατος είναι απλά γνωστός ως το τέλος. Είναι η τελεία που τοποθετείται στο τέλος της πρότασης και δεν ακολουθείται παρά μόνο από αναμνήσεις ή τα αποτελέσματα των πράξεών μας. Πάντως, όσο αφορά το άτομο που πεθαίνει, η άμμος της κλεψύδρας έχει τελειώσει. Ήρθε ο καιρός να αναπαυτεί η πέτρα που κυλούσε. Όταν φθάνουμε στην αντιμετώπιση του θανάτου, η ζωή μοιάζει με καθοδικό ρεύμα ή με ρολόι που χάλασε και που το τελικό του «ξεκούρδισμα» επιβεβαιώνει το τέλος του. Όταν γινόμαστε μάρτυρες στην απώλεια μιας ανθρώπινης ζωής, βεβαιωνόμαστε περισσότερο γι αυτό το «ξεκούρδισμα». Τα ερωτηματικά για το νόημα και την αξία της ζωής γίνονται όλο και πιο άμεσα και αγωνιώδη όταν βλέπουμε ένα σώμα να αφήνει την τελευταία του πνοή. Πόσο διαφορετικό μας φαίνεται το νόημα της ζωής όταν βλέπουμε ένα νέο άτομο να αγωνίζεται για μακροπρόθεσμους στόχους, να κάνει όνειρα για το μέλλον και το συγκρίνουμε με έναν γέρο που βυθίζεται στον τάφο απρόθυμα και ανίσχυρα; Μας αρέσει να σκεφτόμαστε πως η νιότη έχει σκοπούς, μέλλον, νόημα και αξία, ενώ ο ερχομός του τέλους είναι μια ανώφελη παύση. Αν ένας νέος φοβάται τον κόσμο, τη ζωή και το μέλλον, τότε όλοι το βρίσκουν αυτό λυπηρό, ανόητο, νευρωτικό. Θεωρείται φυγόπονος και δειλός. Όμως, όταν ένας ηλικιωμένος φρίττει και τρομοκρατείται στη σκέψη ότι η λογική του προσδοκία για τη ζωή φθάνει μόνο σε μερικά χρόνια, τότε με οδύνη ξυπνούν μέσα μας ορισμένα συναισθήματα. Κοιτάζουμε μακριά και στρέφουμε τη συζήτηση σε άλλο θέμα. Όταν πρόκειται για το νεαρό, μας προδίδει η αισιοδοξία με την οποία κρίνουμε τη ζωή που έχει μπροστά του. Φυσικά διαθέτουμε πάντα τα κατάλληλα γνωμικά για τους άλλους, όπως «όλοι θα πεθάνουμε κάποτε», «δεν μπορεί να ζεις για πάντα», κλπ. Όμως, όταν μένει κανείς μόνος μέσα στη νύκτα και στο σκοτάδι, δεν ακούει και δεν βλέπει τίποτε, παρά μόνο τις σκέψεις που προσθαφαιρούν χρόνια, και τη μακριά αλυσίδα των δυσάρεστων γεγονότων που δείχνουν με άσπλαχνο τρόπο πόσο κινήθηκε ο δείκτης του ρολογιού. Πολλοί νέοι κρύβουν βαθιά μέσα τους έναν τρόμο για τη ζωή, ενώ ταυτόχρονα την επιθυμούν έντονα. Ακόμη περισσότερο, οι ηλικιωμένοι αισθάνονται τον ίδιο τρόμο για το θάνατο. Πραγματικά, είδα εκείνους που έτρεμαν τη ζωή όταν ήταν νέοι, να υποφέρουν αργότερα το ίδιο από το φόβο του θανάτου. Όταν είναι νέοι προβάλλουν παιδική αντίσταση στις φυσιολογικές απαιτήσεις της ζωής. Μπορεί κανείς να πει το ίδιο όταν είναι γέροι, επειδή φοβούνται με τον ίδιο τρόπο τις φυσιολογικές απαιτήσεις της ζωής Είμαστε τόσο πεπεισμένοι ότι ο θάνατος είναι το τέλος μιας διαδικασίας, ώστε δεν μπορούμε να η συλλάβουμε σαν αφετηρία και ολοκλήρωση, όπως θεωρούμε τους στόχους και τους σκοπούς της νεανικής ζωής. Η ζωή είναι μια ευεργετική διαδικασία. Όπως και κάθε άλλη ευεργετική διαδικασία, δεν αντιστρέφεται και έτσι κατευθύνεται προς ένα τέρμα. Αυτό το τέρμα είναι μια κατάσταση ανάπαυσης. Όλα όσα συμβαίνουν δεν είναι τίποτε άλλο παρά η αρχική διαταραχή της αέναης κατάστασης ανάπαυσης που επιχειρεί πάντα να επανεπιβληθεί. Η ζωή είναι κατ εξοχήν τελεολογία. Είναι ο εσωτερικός αγώνας για επίτευξη και ο ζωντανός οργανισμός είναι ένα σύστημα κατευθυνόμενων στόχων που αναζητούν την εκπλήρωσή τους. Ο σκοπός κάθε διαδικασίας είναι το τέλος της. Όλο το ενεργειακό ρεύμα μοιάζει με το δρομέα που Σελίδα 1 από 7

αγωνίζεται με μεγάλη προσπάθεια και ολοσχερή κατανάλωση των δυνάμεών του για να φθάσει στο τέρμα. Η νεανική ανυπομονησία για τον κόσμο και τη ζωή, για την ενατένιση υψηλών προσδοκιών και μακρινών στόχων, είναι η φανερή τελεολογική ανάγκη της ζωής που, αν σε κάποιο σημείο αγκιστρωθεί στο παρελθόν, μετατρέπεται σε φόβο για τη ζωή, νευρωτικές αντιστάσεις, καταθλίψεις και φοβίες, ή αποφυγή των κινδύνων που κάνουν εφικτό τον αόρατο στόχο. Κατά την ωριμότητα και στο μέγιστο της βιολογικής ύπαρξης η ζωή κατευθύνεται χωρίς στάσεις σε ένα σκοπό. Η ζωή αρχίζει να φθίνει με τον ίδιο έντονο και ακαταμάχητο τρόπο. Το τέρμα δεν βρίσκεται πλέον στην κορυφή, αλλά στην κοιλάδα από όπου άρχισε η άνοδος. Η καμπύλη της ζωής μοιάζει με την παραβολή ενός ανύσματος, που διαταράσσεται από την αρχική θέση ηρεμίας, ανυψώνεται και μετά επιστρέφει σε ένα σημείο ανάπαυσης. Πάντως, η ψυχολογική καμπύλη της ζωής αρνείται να συμφιλιωθεί με αυτό το φυσικό νόμο. Μερικές φορές η ασυμφωνία αρχίζει νωρίς, κατά την περίοδο της αύξησης. Το άνυσμα ανυψώνεται βιολογικά αλλά κατέρχεται ψυχολογικά. Γυρίζουμε πίσω και αγκαλιάζουμε τόσο σφικτά την παιδική μας ηλικία σαν να μη μπορούμε να την αποχωριστούμε. Ακινητοποιούμε τους δείκτες του ρολογιού και φανταζόμαστε πως έτσι θα σταματήσουμε το χρόνο. Όταν τελικά φθάσουμε στην κορυφή με καθυστέρηση, τότε πάλι επιβραδύνουμε ψυχολογικά ως το σημείο ανάπαυσης. Αν και βλέπουμε πως γλιστράμε στην άλλη πλευρά, προσκολλούμαστε στην κορυφή που πετύχαμε κάποτε, στρέφοντας το βλέμμα προς τα πίσω. Όπως ακριβώς ο φόβος μας απέτρεπε από τη ζωή, έτσι τώρα εμπνέει ανάλογα συναισθήματα για το θάνατο. Πολλές φορές παραδεχόμαστε πως ο φόβος για τη ζωή μάς συγκρατούσε στην ανοδική τάση, όμως εξαιτίας αυτής ακριβώς της καθυστέρησης υποστηρίζουμε όλο και πιο πολύ την προσκόλληση στην κορυφή που μόλις αγγίξαμε. Αν και είναι φανερό ότι πέρα από κάθε αντίσταση που προβάλλαμε η ζωή επιβεβαίωσε τον προορισμό της, παρόλα αυτά δεν προσέχουμε και προσπαθούμε να την κρατήσουμε ακίνητη. Τότε η ψυχολογία μας χάνει τη φυσική της βάση. Η συνείδηση παραμένει ξεκρέμαστη, ενώ το παραβολικό άνυσμα βυθίζεται επιταχυνόμενο προς τα κάτω. Η φυσιολογική ζωή είναι το χώμα που τρέφει την ψυχή. Εκείνος που αποτυγχάνει να εναρμονιστεί με τη ζωή, παραμένει αιωρούμενος, δύσκαμπτος και αυστηρός. Αυτός είναι ο λόγος για το πείσμα που παρουσιάζουν πολλοί άνθρωποι στα γηρατειά τους. Κοιτάζουν πίσω και αγκιστρώνονται στο παρελθόν, με τον κρυφό φόβο του θανάτου στις καρδιές τους. Αποσύρονται από τη ζωή, τουλάχιστον ψυχολογικά, και παραμένουν αδρανείς σαν αναμνηστικές στήλες άλατος, με ζωηρές αναμνήσεις της νιότης αλλά χωρίς ζωντανή σχέση με το παρόν. Από το μέσον της ζωής και μετά, πραγματικά ζωντανός είναι εκείνος που είναι πρόθυμος να πεθάνει γεμάτος ζωή. Η άρνηση της εκπλήρωσης της ζωής είναι συνώνυμη με την παραδοχή του τέλους της. Και τα δύο σημαίνουν απροθυμία για ζωή, που είναι ταυτόσημη με την απροθυμία για το θάνατο. Η ψυχρότητα και η ωχρότητα φέρνουν τα πραγματικά γηρατειά. Όποτε μπορεί, η συνείδησή μας αρνείται να συμβιβαστεί με αυτή την αναμφισβήτητη αλήθεια. Συνήθως αγκαλιάζουμε το παρελθόν και παραμένουμε προσκολλημένοι στην ψευδαίσθηση της νιότης. Το γήρας δεν είναι καθόλου αγαπητό. Κανείς δεν σκέφτεται ότι η άρνηση της ενηλικίωσης είναι τόσο παράλογη όσο το μην αυξάνεται το μέγεθος των παπουτσιών ενός παιδιού. Ένας τριαντάρης με παιδικούς τρόπους σίγουρα επισύρει τον οίκτο, αλλά ένας νεανικός εβδομηντάρης δεν είναι υπέροχος; Και όμως, και οι δύο είναι διεστραμμένοι χωρίς προσωπικό ύφος, και αποτελούν ψυχολογικές τερατωδίες. Ένας νέος που δεν αγωνίζεται και δεν κατακτά, έχει χάσει το καλύτερο τμήμα της νιότης του, αλλά και ένας γέρος που δεν γνωρίζει πώς να ακούσει τα μυστικά των ρυακιών που κυλούν από τις κορυφές στις Σελίδα 2 από 7

πεδιάδες, δεν προκαλεί αίσθηση. Είναι μια πνευματική μούμια, ένα αυστηρό λείψανο του παρελθόντος. Στέκεται μακριά από τη ζωή, επαναλαμβάνοντας μηχανικά τον εαυτό του μέχρι και την τελευταία λεπτομέρεια. Η σχετική μας μακροβιότητα, που υπογραμμίζεται από τις σημερινές στατιστικές, είναι ένα παράγωγο του πολιτισμού. Για τους πρωτόγονους η μεγάλη ηλικία είναι ένα εξαιρετικό γεγονός. Για παράδειγμα, όταν επισκέφτηκα τις πρωτόγονες φυλές της Ανατολικής Αφρικής, είδα πολύ λίγους άντρες με λευκά μαλλιά που ίσως είχαν περάσει τα εξήντα. Φαίνονταν πραγματικά γέροι, πως ήταν πάντα γέροι, τόσο πολύ ανταποκρίνονταν στην ηλικία τους. Ήταν πραγματικά ο εαυτός τους από κάθε άποψη. Εμείς μόνο δείχνουμε πάντα λίγο παραπάνω ή παρακάτω από ό,τι πραγματικά είμαστε. Μοιάζει σαν να ξέφυγε η συνείδησή μας από τις φυσικές της βάσεις και δε γνωρίζει πλέον πώς να εναρμονιστεί με το φυσικό ρυθμό. Φαίνεται σαν να υποφέρουμε από μία συνειδησιακή πλάνη που μας απατά με την πεποίθηση πως ο χρόνος ζωής είναι μια απλή ψευδαίσθηση, που μπορεί να αλλοιωθεί σύμφωνα με τις επιθυμίες μας. Θα ήταν σωστό να αναρωτηθεί κανείς από πού αντλεί η συνείδησή μας την ικανότητα να είναι τόσο αντιθετική στη φύση και τι μπορεί να σημαίνει αυτή η αλαζονεία. Η ζωή τελειώνει στο θάνατο όπως ένα τροχιοδεικτικό βλήμα που πετάει προς το στόχο του. Η άνοδος και το ζενίθ της δεν είναι παρά σκαλοπάτια προς αυτό το τέρμα. Αυτή η παράδοξη πρόταση δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένα λογικό συμπέρασμα που εξάγεται από το γεγονός πως η ζωή κατευθύνεται προς ένα τέρμα και διακατέχεται από ένα σκοπό. Εγώ δεν πιστεύω ότι γίνομαι σοφιστής. Στο ανοδικό κομμάτι της ζωής προσδίδουμε ένα χαρακτήρα σκοπού και κάποιου τέλους, γιατί όχι και στο καθοδικό; Η γέννηση ενός ανθρώπινου πλάσματος είναι γεμάτη από νόημα, γιατί όχι και ο θάνατος; Για περισσότερα από είκοσι χρόνια ο άνθρωπος μεγαλώνοντας προετοιμάζεται για το απόλυτο ξεδίπλωμα της ατομικής του φύσης. Γιατί να μην ετοιμάζεται και ο ηλικιωμένος ανάλογα με το θάνατό του; Βέβαια, στο ζενίθ της ζωής κάτι κατακτά ο άνθρωπος, Με το θάνατο τι επιτυγχάνει; Σε αυτό το σημείο δεν θέλω να βγάλω ξαφνικά μια θεωρία από την τσέπη μου και να ζητήσω από τον αναγνώστη να κάνει αυτό που κανείς δεν θα μπορούσε δηλαδή, να την πιστέψει. Ομολογώ ότι και εγώ ο ίδιος δεν θα μπορούσα να το κάνω ποτέ. Έτσι, δεν μπορώ να πω ότι πρέπει κανείς να πιστέψει το θάνατο σαν δεύτερη γέννηση που οδηγεί στην επιβίωση μετά τον τάφο. Μπορώ όμως να αναφέρω ότι η κοινή γνώμη έχει συγκεκριμένες απόψεις για το θάνατο που εκφράζονται αλάθητα σε όλες τις θρησκείες του κόσμου. Μπορεί να πει κανείς ότι οι περισσότερες θρησκείες είναι πολύπλοκα συστήματα προετοιμασίας για το θάνατο, τότε ώστε η ζωή πράγμα που συμφωνεί με την παράδοξη θεωρία μου πραγματικά πια δεν έχει καμιά σημασία, παρά σαν προετοιμασία για τον τελικό σκοπό του θανάτου. Και στις δύο μεγαλύτερες ζωντανές θρησκείες του κόσμου, το Χριστιανισμό και το Βουδισμό, το νόημα της ύπαρξης συγκεντρώνεται στο τέλος της. Από την εποχή του Διαφωτισμού αναπτύχτηκε μια άποψη σχετικά με τη ίδρυση της θρησκείας που αν και τυπικά είναι μια ορθολογιστική παρανόηση αξίζει να αναφερθεί επειδή είναι τόσά πλατιά διαδομένη. Σύμφωνα με αυτή την άποψη, όλες οι θρησκείες μοιάζουν με τα φιλοσοφικά συστήματα και σαν Τέτοια είναι νοητικά κατασκευάσματα. Κάποιος, κάποτε, εφεύρε ένα Θεό και μερικά δόγματα με αυτήν την «κατ ευχήν» φαντασία έσυρε από τη μύτη ολόκληρη την ανθρωπότητα. Όμως αυτή η γνώμη αντιφάσκει με το ψυχολογικό γεγονός πως ο νους είναι ιδιαίτερα ανεπαρκής για να κατανοήσει τα θρησκευτικά σύμβολα που δεν προέρχονται καθόλου από το κεφάλι, αλλά από κάποιο άλλο μέρος, ίσως την καρδιά σίγουρα από ένα βαθύ ψυχικό επίπεδο που ελάχιστα μοιάζει με τη συνείδηση που είναι πάντα το ορατό επικάλυμμα. Αυτός είναι ο λόγος που τα θρησκευτικά σύμβολα έχουν σαφή Σελίδα 3 από 7

«αποκαλυπτικό» χαρακτήρα συνήθως είναι αυθαίρετα παράγωγα της ασυνείδητης ψυχικής δραστηριότητας και όχι της σκέψης. Αντίθετα, αναπτύχθηκαν σαν φυτά μέσα στις χιλιετηρίδες, σαν φυσικές εκδηλώσεις της ανθρώπινης ψυχής. Ακόμα και σήμερα παρατηρούμε σε ανθρώπους την αυθαίρετη ανάδυση γνήσιων και αξιόλογων θρησκευτικών συμβόλων που αναβλύζουν από το ασυνείδητο σαν εξωτικά λουλούδια, ενώ η συνείδηση στέκει συγχυσμένη, χωρίς να γνωρίζει τι να συμπεράνει για αυτές τις δημιουργίες. Μπορούμε να επιβεβαιώσουμε σχετικά εύκολα πως, όσο αφορά τη μορφή και το περιεχόμένο, αυτά τα ατομικά σύμβολα πηγάζουν από τον ίδιο ασυνείδητο νου ή «πνεύμα» από όπου ξεπήδησαν οι μεγάλες θρησκείες της ανθρωπότητας. Από όλες τις απόψεις η εμπειρία δείχνει πως η θρησκείες δεν έχουν χτιστεί συνειδητά, αλλά αναδύονται από τη φυσιολογική ζωή της ασυνείδητης ψυχής και την εκφράζουν με επάρκεια Αυτό εξηγεί την παγκόσμια αποδοχή τους και την τεράστια επίδρασή τους στην ιστορία της ανθρωπότητας. Κάτι τέτοιο θα ήταν ακατανόητο, αν τα θρησκευτικά σύμβολα δεν αντιπροσώπευαν πολύ βαθιές αλήθειες της ψυχολογικής μας φύσης. Γνωρίζω πως αρκετοί άνθρωποι έχουν δυσκολίες με τη λέξη «ψυχολογική». Για να ανακουφίσω τέτοιους είδους επικριτές, θα ήθελα να προσθέσω πως κανείς δε γνωρίζει τι είναι «ψυχή», ή το πόσο βαθιά εκτείνεται μέσα στη φύση. Κατά συνέπεια, μια ψυχολογική αλήθεια που περιορίζεται στη σφαίρα της ψυχής είναι τόσο καλή και σεβαστή όσο και μια φυσική που περιορίζεται στην ύλη. Όπως είδαμε, η κοινή άποψη που εκφράζεται μέσα από τις θρησκείες συμφωνεί με την παράδοξη θεωρία μου. Αν εξετάσουμε λοιπόν το θάνατο σαν εκπλήρωση του νοήματος της ζωής, σαν το τέρμα της και όχι σαν μια απλή ανόητη παύση, συμφωνούμε περισσότερο με τη συλλογική ψυχή της ανθρωπότητας. Οποιοσδήποτε υιοθετεί την ορθολογιστική άποψη, απομονώνεται ψυχολογικά και αντιμάχεται την ίδια του τη βασική ανθρώπινη φύση. Αυτή τελευταία πρόταση περιέχει μια βασική αλήθεια για όλες τις νευρώσεις, επειδή οι νευρικοί κλονισμοί προκαλούνται κύρια εξαιτίας της αποξένωσης από τα ένστικτα, δηλαδή το διαχωρισμό της συνείδησης από ορισμένους βασικούς ψυχικούς παράγοντες. Εδώ οι ορθολογιστικές απόψεις προσεγγίζουν απρόσμενα τα νευρωτικά συμπτώματα που χαρακτηρίζονται από διαστρεβλωμένη σκέψη. Ο σωστός ψυχολογικά τρόπος σκέψης διατηρεί πάντα μια σχέση με την καρδιά, με τα βάθη της ψυχής, την αρχική ρίζα. Γιατί είτε υπάρχουν η διαφώτιση και η συνείδηση, είτε δεν υπάρχουν, η φύση προετοιμάζεται για το θάνατο. Αν μπορούσαμε να παρατηρήσουμε και να καταγράψουμε τις σκέψεις ενός νέου όταν ονειροπολεί, θα ανακαλύπταμε ότι, εκτός από λίγες εικόνες-αναμνήσεις, η φαντασία του ασχολείται κύρια με το μέλλον. Στην πραγματικότητα, οι περισσότερες φαντασιώσεις περιέχουν ένα είδος πρόνοιας. Στο μεγαλύτερο μέρος τους είναι πράξεις προετοιμασίας ή ψυχικές ασκήσεις για την ενασχόληση με συγκεκριμένες μελλοντικές πραγματικότητες. Αν μπορούσαμε να κάνουμε το ίδιο πείραμα με ένα ηλικιωμένο άτομο, χωρίς να το γνωρίζει βέβαια, Θα βρίσκαμε φυσικά, εξαιτίας της οπισθοδρομικής τάσης του, μεγαλύτερη αναλογία εικόνων-αναμνήσεων. Θα ανακαλύπταμε επίσης έναν εκπληκτικά μεγάλο αριθμό προληπτικών σκέψεων μαζί με εκείνες του θανάτου. Οι σκέψεις θανάτου συσσωρεύονται με έναν καταπληκτικό ρυθμό όσο περνούν τα χρόνια. Με, ή χωρίς τη θέλησή του, ο ηλικιωμένος προετοιμάζεται για το θάνατο. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο πιστεύω ότι η ίδια η φύση προετοιμάζεται για το τέλος. Αντικειμενικά είναι θέμα ενδιαφέροντος το τι μπορεί να σκεφτεί για αυτό η ατομική συνείδηση. Υποκειμενικά όμως υπάρχει μεγάλη διαφορά στο αν εναρμονίζεται η συνείδηση με την ψυχή ή αν προσκολλάται σε σκέψεις για τις οποίες η καρδιά δε γνωρίζει τίποτα. Η αποφυγή της σκέψης του θανάτου στα γηρατειά είναι το ίδιο νευρωτική όπως και η καταπίεση των νεανικών φαντασιώσεων που έχουν σχέση με το μέλλον. Σελίδα 4 από 7

Στη μάλλον μακρόχρονη ψυχολογική μου σταδιοδρομία παρατήρησα αρκετούς ανθρώπους, παρακολουθώντας την ασυνείδητη ψυχική τους δραστηριότητα μέχρι την άμεση παρουσία του θανάτου. Κατά κανόνα το πλησίασμα του τέλους φαινόταν από σύμβολα που προαναγγέλλουν και στην κανονική ζωή ακόμα αλλαγές της ψυχολογικής διάθεσης σύμβολα αναγέννησης, αλλαγές τόπου, ταξίδια κ.λπ. Είχα συχνά την ευκαιρία να ανιχνεύσω σε μια σειρά ονείρων τέτοιες ενδείξεις θανάτου για ένα ολόκληρο χρόνο πριν να εκδηλωθεί, ακόμα και σε περιπτώσεις, που δεν εμπνέονταν τέτοιες σκέψεις από το εξωτερικό περιβάλλον. Ο θάνατος προμηνύεται πολύ πριν τον ερχομό του. Επιπλέον αυτό συχνά παρουσιάζεται με παράξενες αλλαγές της προσωπικότητας που εμφανίζονται αρκετά πριν το θάνατο. Γενικά, έμεινα κατάπληκτος βλέποντας πόσο λίγο εμποδίζει ο Θάνατος την ασυνείδητη ψυχή που φαίνεται να τον θεωρεί σαν κάτι σχετικά ασήμαντο. Το ασυνείδητο ενδιαφέρεται περισσότερο για το πως πεθαίνει κανείς δηλαδή, για το αν η στάση της συνείδησης προσαρμόζεται στο θάνατο ή όχι. Για παράδειγμα, είχα κάποτε αναλάβει μια γυναίκα εξήντα δύο χρόνων. Ήταν εγκάρδια και σχετικά έξυπνη. Δεν μπορούσε να καταλάβει τα όνειρά της, όχι γιατί έπασχε από έλλειψη νοημοσύνης, αλλά γιατί δεν ήθελε να τα κατανοήσει. Τα όνειρα ήταν πολύ ξεκάθαρα, αλλά και πολύ δυσάρεστα. Είχε πείσει τον εαυτό της ότι ήταν άψογη μητέρα, κάτι που δε συμμερίζονταν καθόλου τα παιδιά της και έδειχναν καθαρά τα όνειρά της. Έπειτα από μερικές εβδομάδες άκαρπης προσπάθειας υποχρεώθηκα να διακόψω τη θεραπεία επειδή έπρεπε να φύγω για στρατιωτική υπηρεσία (ήταν κατά τη διάρκεια του πολέμου). Στο μεταξύ στην ασθενή παρουσιάστηκε μια ανίατη ασθένεια που έπειτα από μερικούς μήνες την οδήγησε στο κατώφλι του θανάτου το τέλος αναμενόταν από στιγμή σε στιγμή. Την περισσότερη ώρα βρισκόταν σε ένα είδος υστερίας ή υπνοβατικού σταδίου. Σε αυτή την περίεργη νοητική κατάσταση ξανάρχισε αυτόματα το ψυχαναλυτικό έργο. Μίλησε πάλι για τα όνειρά της και αποδέχτηκε με τη μεγαλύτερη ένταση όλα όσα είχε αρνηθεί προηγούμενα σε εμένα και άλλα παραπλήσια. Το αυτοαναλυτικό έργο που διαρκούσε μερικές ώρες την ημέρα συνεχίστηκε για έξι περίπου εβδομάδες. Στο τέλος αυτής της περιόδου είχε ηρεμήσει, όπως ακριβώς κάθε ασθενής κατά τη διάρκεια φυσιολογικής θεραπείας και έπειτα πέθανε. Από τέτοια παραδείγματα οφείλω να συμπεράνω πως η ψυχή μας δεν είναι τουλάχιστο αδιάφορη για το θάνατο του ατόμου. Η επείγουσα ανάγκη για διευθέτηση όλων των εκκρεμοτήτων, κάτι που παρατηρείται συχνά σε όσους πεθαίνουν ίσως μας οδηγεί στην ίδια κατεύθυνση. Η ερμηνεία τέτοιων εμπειριών υπερβαίνει την αρμοδιότητα μιας εμπειρικής επιστήμης και προχωράει πέρα από τις δια νοητικές μας ικανότητες. Για να φτάσει Κανείς σε ένα τελικό συμπέρασμα πρέπει αναγκαστικά να βιώσει την πραγματική εμπειρία του Θανάτου. Δυστυχώς αυτό καθηλώνει τον παρατηρητή σε μια τέτοια θέση, από όπου είναι αδύνατο να προσφέρει αντικειμενική αφήγηση των εμπειριών του και των συνακόλουθων συμπερασμάτων. Η συνείδηση κινείται μέσα σε στενά όρια στο μεσοδιάστημα αρχής και τέλους, που συντομεύεται κατά το ένα τρίτο περίπου από περιόδους ύπνου. Το σώμα ζει για λίγο παραπάνω αρχίζοντας πάντα νωρίτερα και σταματώντας πολύ συχνά αργότερα από τη συνείδηση. Η αρχή και το τέλος είναι αναπόφευκτα στάδια της όλης διαδικασίας. Ακόμα και με λεπτομερέστερη εξέταση είναι υπερβολικά δύσκολο να δει κανείς πού τελειώνει μια διαδικασία και πού αρχίζει μια άλλη. Τα γεγονότα και οι λειτουργίες, η αρχή και το τέλος αλληλοσυμπλέκονται και σχηματίζουν ένα αδιαχώριστο συνεχές. Για να διαγνώσουμε και να κατανοήσουμε καλύτερα, διαχωρίζουμε τη μία λειτουργία από την άλλη γνωρίζοντας αρκετά καλά πως στο βάθος κάθε διαίρεση είναι αυθαίρετη και συμβατική. Αυτή η τακτική δεν παραβιάζει τη συνέχεια της κοσμικής πορείας, αφού η «αρχή» και το «τέλος» είναι πρωταρχικές αναγκαιότητες της συνειδητής επίγνωσης. Μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα πότε μια ατομική συνείδηση έφτασε στο τέλος. Αλλά παραμένει αμφίβολο αν αυτό σημαίνει Σελίδα 5 από 7

πως διακόπτεται και η συνέχεια της ψυχικής λειτουργίας. Σήμερα ο σύνδεσμος της ψυχής με τον εγκέφαλο επιβεβαιώνεται πολύ πιο δύσκολα από ό,τι πριν πενήντα χρόνια. Η ψυχολογία οφείλει να αποδεχτεί πρώτα ορισμένα παραψυχολογικά γεγονότα - πράγμα που μόλις έχει αρχίσει να κάνει. Η ασυνείδητη ψυχή φαίνεται πως κατέχει ιδιότητες που ρίχνουν περίεργο φως στη σχέση της με το χωρόχρονο. Αναφέρομαι σε εκείνα τα χωροχρονικά τηλεπαθητικά φαινόμενα που, όπως γνωρίζουμε, είναι πολύ πιο εύκολο να αγνοήσουμε παρά να εξηγήσουμε. Από αυτή την άποψη η επιστήμη, με μερικές αξιόπιστες εξαιρέσεις, ακολουθεί ως τώρα τον ευκολότερο δρόμο αγνοώντας τα. Ωστόσο, πρέπει να ομολογήσω πως οι αποκαλούμενες τηλεπαθητικές ικανότητες της ψυχής μού έχουν προκαλέσει αρκετό πονοκέφαλο, αφού ο όρος «τηλεπάθεια» απέχει πολύ από την πραγματική ερμηνεία του φαινομένου. Ο περιορισμός της συνείδησης στο χώρο και το χρόνο είναι μια τόσο ορατή πραγματικότητα, που κάθε υπέρβαση αυτής της θεμελιώδους αλήθειας πρέπει να αξιολογηθεί σαν γεγονός μέγιστης θεωρητικής αξίας, αφού μπορεί να αποδείξει πως το εμπόδιο του χωρόχρονου ξεπερνιέται. Ο αιτιολογικός παράγοντας μιας τέτοιας υπέρβασης θα μπορούσε να είναι μόνον η ψυχή, καθώς ο χωρόχρονος αποτελεί για αυτή μία σχετική και διευθετημένη ιδιότητα. Κάτω από ορισμένες συνθήκες είναι δυνατό να διασπάσει τα όρια του χώρου και του χρόνου, ακριβώς χάρη στη σχετικά διαχωρική και διαχρονική της φύση. Αυτή η υπερπήδηση του χωρόχρονου, για την οποία μου φαίνεται ότι υπάρχουν αρκετά στοιχεία, έχει ανυπολόγιστη αξία και είναι ικανή να δώσει μεγάλη ώθηση στο ερευνητικό πνεύμα. Πάντως, η σημερινή συνειδησιακή μας εξέλιξη βρίσκεται γενικά τόσο πίσω, ώστε μας λείπει ακόμα ο απαιτούμενος επιστημονικός και διανοητικός εξοπλισμός για την επαρκή αξιολόγηση των γεγονότων της τηλεπάθειας που σχετίζονται με τη φύση της ψυχής. Αναφέρθηκα σε αυτή την ομάδα φαινομένων απλά για να δείξω ότι ο σύνδεσμος της ψυχής με τον εγκέφαλο - δηλαδή ο χωροχρονικός του περιορισμός - δεν είναι πια τόσο αυτονόητος και αδιαφιλονίκητος, όπως είχαμε μάθει να πιστεύουμε μέχρι τώρα. Όποιος έχει την παραμικρή γνώση του παραψυχολογικού υλικού που ήδη υπάρχει και που έχει ουσιαστικά επαληθευτεί, γνωρίζει ότι τα καλούμενα τηλεπαθητικά φαινόμενα είναι αναντίρρητα γεγονότα. Μια αντικειμενική κριτική εξέταση του διαθέσιμου υλικού θα έδειχνε πως οι συλλήψεις εμφανίζονται εν μέρει έξω από τα όρια του χωρόχρονου. Φυσικά, από ένα τέτοιο μεταφυσικό συμπέρασμα δεν μπορούμε να καταλήξουμε στο γεγονός πως δεν υπάρχει χωρόχρονος, ούτε μπορούμε να πούμε πως ο χωρόχρονος είναι ένα δίχτυ ψευδαίσθησης μέσα στο οποίο πιάστηκε ο ανθρώπινος νους. Ο χώρος και ο χρόνος δεν είναι για μας οι πιο άμεσες βεβαιότητες μόνο, είναι και εμπειρικά πραγματικοί μια και οτιδήποτε εισδύει στο χώρο της παρατήρησης εκδηλώνεται μέσα στα όριά τους. Μπροστά σε αυτή τη συντριπτική βεβαιότητα είναι κατανοητό το γεγονός πως η λογική συναντά μεγάλη δυσκολία στο να αποδώσει κάποια αξία στην περίεργη φύση των τηλεπαθητικών φαινομένων. Όμως, όποιος επιθυμεί να είναι δίκαιος απέναντι στα γεγονότα, δεν μπορεί να μην παραδεχτεί πως το κύριο χαρακτηριστικό τους είναι η απουσία των χωρόχρονου. Στην τελευταία ανάλυση, η αφελής μας αντίληψη και η άμεση βεβαιότητα δεν είναι τίποτε άλλο παρά απόδειξη ενός apriori ψυχολογικού συστήματος αντίληψης, που απλά κυριαρχεί σε κάθε άλλο σύστημα. Το γεγονός πως δεν μπορούμε να φανταστούμε μια μορφή ύπαρξης που να μην υπάγεται στο χωρόχρονο, δεν αποδεικνύει πως μια τέτοια ύπαρξη είναι αδύνατη. Επίσης, όπως δεν μπορούμε να συνάγουμε εξαιτίας ενός φαινομένου οποιοδήποτε απόλυτο συμπέρασμα για τη χωροχρονική μορφή ύπαρξης, έτσι δεν έχουμε το δικαίωμα, εξαιτίας της χωροχρονικής ιδιότητας της αντίληψής μας να συμπεράνουμε ότι δεν υπάρχει μορφή ύπαρξης χωρίς χώρο και χρόνο. Όχι μόνο επιτρέπεται να αμφιβάλλουμε για την απόλυτη εγκυρότητα της χωροχρονικής αντίληψης, αλλά επιβάλλεται. Η υποθετική δυνατότητα πως η ψυχή δεν υπάγεται στο χωρόχρονο παρουσιάζει ένα επιστημονικό ερωτηματικό που χρειάζεται σοβαρή εξέταση στο Σελίδα 6 από 7

μέλλον. Οι ιδέες και οι αμφιβολίες των θεωρητικών φυσικών στις μέρες μας θα έπρεπε να εμπνεύσουν και στους ψυχολόγους μια επιφυλακτική διάθεση. Αν το εξετάσουμε από φιλοσοφική άποψη, όταν μιλάμε για το «απεριόριστο του Χώρου» βεβαιώνουμε τη σχετικότητά του. Το ίδιο θα μπορούσαμε να κάνουμε και για το χρόνο ή την αιτιότητα( 2 ). Οι αμφιβολίες πάνω σε αυτά τα θέματα δικαιολογούνται σήμερα περισσότερο από ποτέ άλλοτε. H φύση της ψυχής εκτείνεται σε περιοχές σκιώδεις πέρα από το οπτικό πεδίο της κατανόησής μας. Περιέχει τόσους γρίφους όσους και το σύμπαν με τα γαλαξιακά του συστήματα, που μπροστά στα μεγαλοπρεπή τους περιγράμματα μόνο ένας νους που θα του έλειπε η φαντασία δε θα παραδεχόταν την ανεπάρκειά του. Αυτή η ακραία αβεβαιότητα της ανθρώπινης κατανόησης κάνει τη διανοουμενίστικη οχλαγωγία όχι μόνο γελοία, αλλά και αξιοθρήνητα ανιαρή. Έτσι, αν από καρδιάς, ή σύμφωνα με τα αρχαία διδάγματα της ανθρώπινης σοφίας, κατέληγε κανείς στο συμπέρασμα πως η ψυχή στις βαθύτερές της όψεις συμμετέχει σε μια μορφή ύπαρξης, απελευθερωμένη από τους χωροχρονικούς περιορισμούς και συνδεόμενη έτσι με την «αιωνιότητα», τότε η κριτική λογική δε θα μπορούσε να αντιπαραθέσει κανένα άλλο επιχείρημα παρά τα στεγανά αξιώματα της επιστήμης. Επιπλέον, ένα τέτοιο άτομο θα διέθετε το ανεκτίμητο πλεονέκτημα ότι συμβαδίζει με μια παγκόσμια προκατάληψη της ανθρώπινης ψυχής που υπήρχε από αμνημονεύτων χρόνων. Όποιος δε συμμερίζεται αυτό το συμπέρασμα, είτε από σκεπτικισμό είτε από αντίδραση ενάντια στην παράδοση, από δειλία και ανεπαρκή ψυχολογική πείρα ή απερίσκεπτη άγνοια, έχει πολύ λίγες πιθανότητες να γίνει σκαπανέας στο χώρο του νου αντίθετα, είναι αναμφίβολα βέβαιο ότι θα συγκρουστεί με τις αλήθειες της φυλής του. Ποτέ δε θα είμαστε σε θέση να ορίσουμε αν αυτές είναι ή όχι αλήθειες απόλυτες. Αρκεί το ότι υπάρχουν σαν «προκαταλήψεις» και με οδυνηρή εμπειρία γνωρίζουμε τι σημαίνει η ασυλλόγιστη σύγκρουση μαζί τους. Σημαίνει συνειδητή άρνηση των ενστίκτων ξερίζωμα, αποπροσανατολισμός, έλλειψη κινήτρων και όλα τα παρόμοια συμπτώματα κατωτερότητας. Ένα από τα πιο μοιραία κοινωνιολογικά και ψυχολογικά σφάλματα που ανθούν στην εποχή μας είναι η υπόθεση πως μπορεί να αλλάξει ολοκληρωτικά κάτι μέσα σε μια στιγμή για παράδειγμα ότι ο άνθρωπος μπορεί να αλλάξει ριζικά τη φύση του ή ότι θα βρεθεί κάποια συνταγή που θα αντιπροσωπεύει μια καινούργια αρχή. Κάθε ουσιαστική αλλαγή, ή έστω και μια μικρή βελτίωση, ήταν πάντα ένα θαύμα. Η παρεκτροπή από τις αλήθειες της φυλής γεννάει νευρωτική ανησυχία και από αυτήν έχουμε μπόλικη στις μέρες μας. Η ανησυχία γεννάει την έλλειψη κινήτρων και η απουσία κινήτρων στη ζωή είναι μια ασθένεια της ψυχής που η εποχή μας αγνοεί την πλήρη της έκταση και σημασία. 1. Αρχικά δημοσιεύτηκε σαν «Ψυχή και Θάνατος» στην Ευρωπαϊκή Επιθεώρηση Βερολίνο (Απρίλης 1934) και αναδημοσιεύτηκε στο Αλήθεια της Ψυχής (Ψυχολογικές Πραγματείες, Ζυρίχη 1934). Εμφανίστηκε μια συντομευμένη έκδοση σαν «Για την ψυχολογία Του Θανάτου» Νεώτερες Ανακοινώσεις του Μονάχου (2 Οκτ. 1935). 1-1 παρούσα έκδοση είναι η μικρή αναθεώρηση μιας μετάφρασης Του Όιγκεν Χ. Χένλεϊ στην Άνοιξη (Λέσχη Αναλυτικής Ψυχολογίας, Νέα Υόρκη), 1945, στον οποίο αποδίδεται μεγάλη ευγνωμοσύνη. 2. Βλ. «Συγχρονικότητα: Μια Αναίτια Συνδετική Αρχή». (Από το βιβλίο «Ψυχολογία και Απόκρυφο» του Κ.Γκ.Γιούνγκ, Εκδ. ΙΑΜΒΛΙΧΟΣ, σελ.176, μτφρ. Κ.Ζάρρας) Αρχική σελίδα: www.innerwork.gr/martinistheptad.htm Σελίδα 7 από 7