Σοφία Βυζοβίτη : Προασπίζοντας την εδαφικότητα της πλατείας
ΥΠΟΣΤΕΓΟ Σοφία Βυζοβίτη Προασπίζοντας την εδαφικότητα της πλατείας (μια πρόταση ανασχεδιασμού της Πλατείας Καπνεργάτη Καβάλας) Ας αντιληφθούμε και ας προσδιορίσουμε την αστική πλατεία ως έδαφος. Με την έννοια του εδάφους που γίνεται μια αδιάσπαστη ενότητα ανάμεσα στην περιβαλλοντική, την κοινωνική και τη νοητική οικολογία, που συγκεντρώνει και καθιστά ορατές τις ειδικές ποιότητες ενός τόπου, που υποδέχεται και ανταποκρίνεται υλικά στις ροές και τα συμβάντα της πόλης, που εξελίσσεται στο χρόνο. Η πλατεία-έδαφος συνάγει στη μνημονική συνέχεια του τόπου. Είναι ένα τοπόσημο: τόπος - σήμα στη συλλογική ιστορική μνήμη, αλλά και στη γνωσιακή αντίληψη της καθημερινής πόλης. Η πλατεία Καπνεργάτη στην Καβάλα, η αυτού περίπτωση μελέτης, καλείται να συμπυκνώσει ως μνημείο τη νεότερη ιστορία της πόλης όπως συμπλέκεται με την ιστορία του καπνού, το καπνεμπόριο και την καπνεργασία, την ιστορία του εργατικού κινήματος, τους αγώνες των καπνεργατών της Καβάλας που διεκδίκησαν τα εργασιακά τους δικαιώματα με απεργίες, κινητοποιήσεις και συγκρούσεις που σφράγισαν την πολιτισμική ταυτότητα της πόλης. Δεν πρόκειται όμως για ένα μνημείο - μνήμα, η πλατεία Καπνεργάτη καλείται να γίνει ένα δοχείο δραστηριότητας, καλείται να κατοικηθεί, να ενταχθεί στο υπόμνημα της καθημερινότητας της Καβάλας. Εκ των ων ουκ άνευ λειτουργικό απαιτητό της πλατείας αποτελεί η δυνατότητα συνάθροισης κοινού. Η δυνατότητα συνεύρεσης, συναλλαγής και συνέλευσης, κατά την πρωτογενή αρχαιοελληνική σημασία της αγοράς. Ως αστικός χώρος η πλατεία αποτελεί ένα δυναμικό κενό: εφόσον οφείλει να δύναται να γεμίσει συλλογική δραστηριότητα, οφείλει και να είναι κατά την έννοια του δοχείουάδεια. Ταυτόχρονα δε οφείλει να παρέχει χώρους στάσης και υπαίθριας κατοίκησης, ώστε να ενσωματώνεται στην καθημερινότητα των κατοίκων της πόλης, να φιλοξενεί και να ενθαρρύνει την προσωρινή οικειοποίησή της, τις συναντήσεις ανάμεσα στο χρόνο επίσκεψης στα καταστήματα ή τη νυχτερινή έξοδο, το παιχνίδι, την αναψυχή. Στην υφιστάμενη κατάστασή της, η πλατεία Καπνεργάτη αποτελεί σύμπλεγμα από σκαλοπάτια και διαζώματα ανάμεσα στα οποία σχηματίζονται παρτέρια και μονοπάτια στο κέντρο της υψώνεται το μνημείο στον αγώνα των καπνεργατών όπου και κατατίθεται στεφάνι κάθε Πρωτομαγιά- και διάσπαρτα κάποια επιπλέον γλυπτά αναθηματικού χαρακτήρα. Η διευθέτηση αυτή όχι μόνο αποτρέπει τη συνάθροιση κοινού, αλλά δυσκολεύει και τη διέλευση, καθιστώντας την αδύνατη σε πολίτες με προβλήματα κινητικότητας η μετάβαση μέσα από την πλατεία είναι ασαφής, δεν εξυπηρετεί τις φυσικές από τον περίγυρο ροές κυκλοφορίας και κουράζει. Όσον αφορά τη φύτευσή της, τα ισόπεδα παρτέρια με χλοοτάπητα περιέχουν κάποιους ψηλούς θάμνους στην πλευρά του αναψυκτηρίου δυτικά, αλλά η βλάστηση δεν έχει χαρακτήρα και δομή, είναι αποσπασματική. Εξαίρεση αποτελούν οι δύο φοίνικες μεγάλου μεγέθους, που επιβάλλονται στον χώρο και ταιριάζουν σε κλίμακα με το κτίριο της καπναποθήκης. Η αλέα των δαφνοκεράσων στην πρόσοψη της καπναποθήκης έχει δυνατή υφή, αλλά βρίσκεται σε πολύ κοντινή απόσταση από το κτίριο και δεν αναδεικνύει την είσοδο στον χώρο. Οι καθιστικοί χώροι είναι ελάχιστοι και βρίσκονται στο άκρο της πλατείας που καταλήγει ο πεζόδρομος της οδού Μ.Αλεξάνδρου. Οι ανάγκες για στάση και συνεύρεση εξυπηρετούνται από τα αναψυκτήρια - ταβέρνες που έχουν βγάλει τέντες και τραπεζοκαθίσματα πάνω στην πλατεία. 180
Υφιστάμενη κατάστaση Πρόταση ανασχεδιασμού Συγκροτώντας ένα υπόμνημα επεμβάσεων που προασπίζει την εδαφικότητα της πλατείας, ο ανασχεδιασμός που προτείνεται 1 στοχεύει να θεραπεύσει τα μειονεκτήματα της υφιστάμενης κατάστασης και να αναδείξει τα ενυπάρχοντα πλεονεκτήματά της. Οι επεμβάσεις αναδιευθέτησης των υφισταμένων στοιχείων επιδιώκουν την έμφαση στον αρχιτεκτονικό πλούτο του άμεσου περίγυρου της πλατείας και στον ιστορικό της χαρακτήρα, τη διατήρηση των υπαρχόντων έργων τέχνης και την επανατοποθέτηση, επιδιώκοντας τη νοηματική τους σύνδεση, την επιλεκτική διατήρηση και εμπλουτισμό της βλάστησης με υψηλό πράσινο, την προσαρμογή στις ανάγκες που δημιουργούν οι παρακείμενες χρήσεις και την κεντρικότητα της πλατείας, ως κομβικό σημείο ροής. Ο ανασχεδιασμός της Πλατείας Καπνεργάτη οφείλει να είναι λιτός να μην υπερβαίνει την αρχιτεκτονική των παρακείμενων ιστορικών κτιρίων, να τα πλαισιώνει και να τα αναδεικνύει φέρνοντάς τα σε διάλογο με στοιχεία καινοτομίας αλλά και αποτελεσματικός ως προς τα λειτουργικά απαιτητά για την κατοίκηση της πλατείας. Έτσι η αρχιτεκτονική πρόταση διαμορφώνεται με βάση τέσσερις συνθετικές αρχές, οι οποίες και αναπτύσσονται εκτενέστερα στις επόμενες παραγράφους. Το μνημείο και η χάραξη Η Δημοτική Καπναποθήκη αποτελεί νεότερο μνημείο, αξιόλογο δείγμα αρχιτεκτονικής του στυλ Οθωμανικός εκλεκτικισμός, δεσπόζει στην πλατεία ορίζοντας τη βόρεια πλευρά της. Επίσης ιστορικά δεδομένα μας πληροφορούν ότι η πλατεία οφείλει την ύπαρξή της στην ανοικοδόμηση της καπναποθήκης αυτής το 1910 από τον τούρκο καπνέμπορο Κιζί Μιμίν. Προτείνεται η δημιουργία μιας άδειας πλατείας σε αντίθεση με τη σημερινή που είναι ασφυκτικά γεμάτη από πλατώματα, παρτέρια, σκαλοπάτια και γλυπτά- όπου το κενό αποτελεί ζωτικό χώρο εν δυνάμει γεμάτο δραστηριότητα και αναδεικνύει ως φόντο το ιστορικό αυτό κτίριο. Η χάραξη επιδιώκει τη μνημειακότητα, χωρίς όμως τη συμμετρία. Ακολουθείται αξονικότητα κατ αναλογία με τη χάραξη της πρόσοψης και δίνεται διαφορετικός χαρακτήρας στους άξονες των δύο εισόδων. Δημιουργείται ένας πράσινος άξονας με δέντρα και σκιερά παγκάκια που συνιστά και το όριό της προς την επικράτεια τραπεζοκαθισμάτων των παρακείμενων καφέ και ταβερνών, και ένας άξονας οπτικής απόλαυσης της εκλεκτικιστικής πρόσοψης της Καπναποθήκης, όπου και επανατοποθετούνται το μνημείο των πεσόντων και ο αδριάντας του καπνεργάτη. 181
ΥΠΟΣΤΕΓΟ Ο πράσινος άξονας και ο άξονας οπτικής απόλαυσης. Πτυχούμενο δάπεδο Προτείνεται η δημιουργία ενός πλαγίου εδάφους για την πλατεία, μιας ενιαίας ελαφρώς κεκλιμένης επιφάνειας, που πτυχώνεται παρακολουθώντας τη φυσική κλίση του εδάφους στην περίμετρο της πλατείας και γεφυρώνει τις ανισοσταθμίες στις δύο συγκλίνουσες πλευρές της. Σχηματίζεται ένα πολυεδρικό πλέγμα επιφανειών ελαφρών κλίσεων, που διαμορφώνεται με ήπιες χωματουργικές επεμβάσεις. Το εφεύρημα του πλαγίου εδάφους παρουσιάζει λειτουργικά αλλά μορφολογικά πλεονεκτήματα, σε σχέση με τον υπάρχοντα κατακερματισμό της σε πλατώματα, που διαχωρίζονται με σκαλοπάτια. Υποστηρίζει τη δυνατότητα συνάθροισης του κοινού, την απρόσκοπτη κίνηση πεζών και Ατόμων Μειωμένης Κινητικότητας, τις ελεύθερες εναλλακτικές διαδρομές εγκάρσια και κατά μήκος της πλατείας. Εξασφαλίζει την ομαλή απορροή όμβριων (1.5-2%) αποτρέποντας τη δημιουργία χειμάρρων και λεκάνων, συσσώρευσης υδάτων. Τέλος συμβάλλει ως συνεκτικός μηχανισμός στην αντίληψη του χώρου της πλατείας ως κρίσιμο αστικό μέγεθος. Το πλάγιο έδαφος της πλατείας 182
Η ψηφίδα και το μωσαϊκό Προτείνεται μια κεραμική πλατεία στο ύφος των terra cotta πλατειών της Τοσκάνης, στην εικονογραφία της οποίας επιδιώκεται μια υλική μετεγγραφή της μνήμης, αναφορικά με ιστορικά δεδομένα της πρώτης εκβιομηχάνισης της καπνεργασίας. Η χειρωναξία της κατεργασίας καπνού, που λάμβανε χώρα στις καπναποθήκες της Καβάλας μέχρι τη δεκαετία του 1950 γίνεται αφετηρία για ένα πληθυσμό υφών και σχημάτων. Εικόνες γενεσιουργές αποτελούν το καπνόφυλλο, το παστάλι, ο γύρος, το πακέτο, μοτίβα που προκύπτουν από τη σχολαστική τοποθέτηση των φύλλων καπνού. Η βασική ψηφίδα της πλακόστρωσης είναι κεραμικός κυβόλιθος ψημένος με πυριτική άμμο που τοποθετείται εν ξηρώ σε υπόστρωμα άμμου χωρίς χρήση συνδετικού κονιάματος- τεχνική που συμβάλλει στην περιβαλλοντική απόδοσή της. Η μορφή ψηφίδας αποτελεί γεωμετρική αφαίρεση του σχήματος του καπνόφυλλου και η συνάθροισή της μέσω χρωματικών τόνων, όπως προκύπτουν κατά το ψήσιμο του κεραμικού, μπορεί να παράγει μεγάλο ψηφιδωτό δάπεδο που παραπέμπει στους χρωματικούς κυματισμούς ενός πακέτου καπνού. Ένθετα στοιχεία από πωρόλιθο και μάρμαρο δημιουργούν κατά τόπους οικογένειες μοτίβων με αναφορά στο σχήμα και το χρώμα φύλλων και ανθών καπνού. Η τραχιά υφή του χειροποίητου κεραμικού κυβόλιθου τον καθιστά αντιολισθηρό. Στη γραμμή όδευσης τυφλών διατάσσεται αντιστικτικά σαγρέ μάρμαρο και μεταλλικά ελάσματα Λεπτομέρεια δαπέδου που καταδεικνύουν αλλαγή κατεύθυνσης. Μια παραλλαγή της βασικής ψηφίδας, το πολύτρυπο, είναι διάτρητος κυβόλιθος που επιτρέπει την ανάπτυξη χαμηλής βλάστησης. Οι ραφές ανάμεσα στις αλλαγές κλίσεων σταθεροποιούνται με τσιμεντένια κράσπεδα που φέρουν επιδαπέδια φωτιστικά. Στην περίμετρο της πλατείας τα κράσπεδα συνδυάζονται με κυλινδρικά εμπόδια οχημάτων που παραπέμπουν στις ροδέλες από παστάλια. Τα εμπόδια αυτά φέρουν φωτιστικά χαμηλής έντασης που φορτίζονται την ημέρα από ενσωματωμένες φωτοβολταϊκές κυψέλες. Ο κεραμικός κυβόλιθος σε σχήμα καπνόφυλλου αποτελεί καινοτόμα συμβολή στη γκάμα υλικών πλακόστρωσης στο δημόσιο χώρο στην πληθώρα της τσιμεντόπλακας- και σχεδιάζεται αποκλειστικά για την πλατεία Καπνεργάτη της Καβάλας. Πρόκειται για την επαναφορά και επικαιροποίηση ενός παραδοσιακού υλικού και τεχνικής πλακόστρωσης terra cotta- υψηλής περιβαλλοντικής απόδοσης και υψηλής αισθητικής. 183
ΥΠΟΣΤΕΓΟ Περιβαλλοντικός σχεδιασμός Οι συνθετικές αρχές της μελέτης, επιπροσθέτως των οργανωτικών και μορφολογικών τους αξιώσεων, είναι συνεπείς προς τις αρχές του περιβαλλοντικού σχεδιασμού. Σημεία κλειδιά στον περιβαλλοντικό σχεδιασμό της πλατείας αποτελούν τα εξής: Φύτευση υψηλού πρασίνου για τη βελτίωση του μικροκλίματος, την ηλιοπροστασία, τη σκίαση, το δροσισμό και τον καθαρισμό της ατμόσφαιρας από ρύπους. Προτείνεται μια πράσινη συστοιχία στη δυτική πλευρά που αποτελεί και τον κύριο καθιστικό χώρο της πλατείας. Τα δέντρα που επιλέγονται είναι φλαμουριές, είδος αυτοφυές της περιοχής και ανθεκτικό σε αστικό περιβάλλον, που φτάνει μέχρι το ύψος των 18-20μ. Η φλαμουριά παρέχει πυκνή σκίαση και καθαρίζει την ατμόσφαιρα από τη σκόνη και τους ρύπους. Την άνοιξη τα άνθη της αναδίδουν μια έντονη ευωδιά. Το καλοκαίρι τα φυλλώματα αποκρύπτουν την πρόσοψη της πολυκατοικίας στο δυτικό μέτωπο της πλατείας, σκιάζοντάς την και συμβάλλοντας στην προβολή των προσόψεων των καπναποθηκών. Αύξηση της απορροφητικότητας του αστικού χώρου, με την επιλογή υλικών εδαφοκάλυψης που να επιτρέπουν τη διείσδυση του νερού στο φυσικό έδαφος, για τον εμπλουτισμό του υπόγειου υδροφορέα. Οι μικρές κλίσεις των επιφανειών της πλατείας καθώς και η επιλογή υλικών επικάλυψης που παρουσιάζουν αυξημένη τριβή και απορροφητική ικανότητα μιας ποσότητας νερού πριν από την λειτουργία των υδρορροών, συντελούν ώστε οι συγκεντρώσεις να παραμένουν χαμηλές και να μην απαιτούνται μεγάλες διατομές υδρορροών και κατ επέκταση αγωγών αποχετεύσεων όμβριων υδάτων για να αποφεύγονται οι πλημμύρες. Πλακόστρωση με υλικά τοποθετημένα εν ξηρώ πάνω στο έδαφος, ενώ οι μεταξύ τους αρμοί θα μείνουν ανοιχτοί για να επιτρέπουν την διέλευση νερού. Αυτός ο τρόπος κατασκευής εμπεριέχει και μικρή ενσωματωμένη ενέργεια. Χρήση υλικών με μικρή θερμοχωρητικότητα για την αποφυγή υπερθέρμανσης και μικρής ανακλαστικότητας για την αποφυγή του φαινόμενου θόλωσης το καλοκαίρι. Η επιφάνεια της πλατείας (1888τ.μ.) αποτελείται από κεραμικό κυβόλιθο (1347,5τ.μ.), ημίσκληρες επιφάνειες με κεραμικό και πράσινο (500 τ.μ.), και δέντρα (40,5τ.μ.). Η περιοχή κάτω από τα δέντρα στα δυτικά (εντός σκίασης 300τ.μ. και εκτός της σκίαση 200τ.μ. ) είναι ημίσκληρη επιφάνεια, διάτρητος κεραμικός κυβόλιθος με πράσινες οπές. Η παρουσία των δέντρων και ημίσκληρης επιφάνειας σύμφωνα με τους υπολογισμούς προβλέπεται ότι θα μειώσει την θερμοκρασία της πλατείας κατά 2,5 C. Η ημίσκληρη επιφάνεια πέρα από την μείωση της θερμοκρασίας αυξάνει την υδατοπερατότητα του χώρου και τον εμπλουτισμό του υδροφόρου ορίζοντα. Το ίδιο και η τοποθέτηση των τούβλων εν ξηρώ. Ο τρόπος τοποθέτησής τους, όπως και το κεραμικό υλικό από τα οποία είναι φτιαγμένα, τα καθιστά ανακυκλώσιμα. 1. Η πρόταση κατατέθηκε στον Πανελλήνιο Αρχιτεκτονικό Διαγωνισμό που διοργάνωσε ο Δήμος Καβάλας Ανάπλαση της πλατείας Καπνεργάτη και της περιοχής ανατολικά από τις Καμάρες στην πόλη της Καβάλας. Ομάδα μελέτης: Σοφία Βυζοβίτη αρχιτέκτων - μηχανικός, Ελπινίκη Κωνσταντινίδου γεωπόνος αρχιτέκτων τοπίου, Συνεργάτης: Ciara Circo φοιτήτρια αρχιτεκτονικής. Η Σοφία Βυζοβίτη είναι Δρ αρχιτέκτων μηχανικός και επίκουρος καθηγήτρια στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. 184