ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΙΒ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΤΜΗΜΑ ΑΚΟΛΟΥΘΩΝ ΤΥΠΟΥ

ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΙΒ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΤΜΗΜΑ ΑΚΟΛΟΥΘΩΝ ΤΥΠΟΥ Θέμα Διπλωματικής Εργασίας: Η Δημόσια Ραδιοτηλεόραση στην εποχή της σύγκλισης των μέσων ΣΠΟΥΔΑΣΤΡΙΑ: ΛΑΜΠΡΙΝΗ-ΜΑΡΙΝΑ ΚΟΛΤΣΙΔΑ Υπεύθυνη καθηγήτρια: Περσεφόνη Ζέρη ΑΘΗΝΑ ΜΑΡΤΙΟΣ 2001 1

ΠΕΡΙΕΧΌΜΕΝΑ ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΣΦΑΛΜΑ! ΔΕΝ ΕΧΕΙ ΟΡΙΣΤΕΙ ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ. ΙΒ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΣΦΑΛΜΑ! ΔΕΝ ΕΧΕΙ ΟΡΙΣΤΕΙ ΣΕΛΙΔΟΔΕΙΚΤΗΣ. 1. EIΣΑΓΩΓΗ 4 INTRODUCTION 6 2. ΔΗΜΟΣΙΑ ΡΑΔΙΟΤΗΛΕΟΡΑΣΗ 8 2.1 Ο ρόλος της δημόσιας ραδιοτηλεορασης 8 2.2 Παράγοντες που επιδρούν στην ανάπτυξη της Δημόσιας Ραδιοτηλεόρασης 11 2.2.1 Τεχνολογικοί παράγοντες 11 I. ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ 12 II. Ψηφιακό ραδιόφωνο 13 III. Ψηφιακή τηλεόραση 14 IV. Αμφίδρομη τηλεόραση 15 2.2.2 Πολιτικοί και οικονομικοί παράγοντες 16 I. Απορρύθμιση 17 II. Ιδιωτικοποίηση και Εμπορευματοποίηση 20 III. Διεθνοποιήση και οικονομική ολοκλήρωση 20 2.2.3 Πολιτιστικές αλλαγές 21 3. Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΚΑΙ Η ΑΠΟΡΡΥΘΜΙΣΗ ΤΗΣ ΤΗΛΕΟΡΑΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΣΤΙΣ ΗΝΩΜΕΝΕΣ ΠΟΛΙΤΕΙΕΣ ΑΜΕΡΙΚΗΣ 25 3.1 Το Αμερικανικό ή ανταγωνιστικό μοντέλο 26 3.2 Το Δυτικοευρωπαϊκό ή μεικτό μοντέλο 28 3.3 Προς την απορρύθμιση 29 Η αμερικανική τηλεοπτική απορρύθμιση 29 3.5 Η απορρύθμιση της δυτικοευρωπαϊκής τηλεόρασης 31 3.6 Οι επιπτώσεις της απορρύθμισης 33 4. ΨΗΦΙΟΠΟΙΗΣΗ 36 4.1 Η νέα τάξη των τηλεοπτικών δεδομένων 36 4.2 Η είσοδος της ψηφιακής τηλεόρασης στο τηλεοπτικό πεδίο 40 4.3 Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής 41 4.3.1 Ο ρόλος της Δημόσιας Ραδιοτηλεόρασης στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής και η πορεία της προς την ένταξη της στην καινούρια πραγματικότητα 41 4.3.2 Ο Νόμος περί Δημόσιας Ραδιοτηλεόρασης του 1967 43 4.3.3 Οι αρμοδιότητες του Corporation for Public Broadcasting 44 2

4.3.4. Η νέα πραγματικότητα των μέσων μαζικής ενημέρωσης 45 4.3.5 H συμβολή της Υπηρεσiας Δημόσιας Ραδιοτηλεόρασης (Public Broadcasting Service) 46 4.3.6 Η ανάπτυξη της καλωδιακής και δορυφορικής τηλεόρασης στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής 47 4.3.7 Η ψηφιακή τηλεόραση στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής 49 4.4 Μεγάλη Βρετανία 49 4.4.1 Θeσμικό πλαίσιο 51 4.4.2 Η Δημόσια Ραδιοτηλεόραση 53 I. Επενδύσεις σε νέα μέσα 54 II. Εμπορικές δραστηριότητες 55 III. Προοπτικές για το BBC 56 4.4.3 Η ψηφιακή τηλεόραση στη Μεγάλη Βρετανία 58 4.5 Το ρυθμιστικό πλαίσιο 60 4.6 Παράγοντες που επιδρούν στην ανάπτυξη των ψηφιακών τεχνολογιών 63 5. ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗ ΣΥΓΚΛΙΣΗ 64 5.1 Επιπτώσεις της τεχνολογικής συγκλισης στο χώρο των τηλεπικοινωνιών 65 5.2 Οι επιπτώσεις των εξελίξεων στους δημόσιους τηλεοπτικούς σταθμούς 67 6. ΕΠΙΛΟΓΟΣ 73 6.1 Η παγκόσμια κρίση της Δημόσιας Ραδιοτηλεόρασης 73 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 75 3

1. EIΣΑΓΩΓΗ Η οικονομική ολοκλήρωση, η παγκοσμιοποίηση των αγορών, η επικράτηση των νόμων της αγοράς, οι εναλλακτικές μορφές πληροφόρησης καθώς και οι βαθύτερες πολιτιστικές αλλαγές είναι όλοι οι παράγοντες αμφισβήτησης του παραδοσιακού ραδιοτηλεοπτικού πεδίου, και άρα επηρεάζουν την πορεία ανάπτυξης των δημόσιων ραδιοτηλεοπτικών καναλιών. Η μεγάλη πλειοψηφεία των δημοσίων καναλιών λειτουργούσε κάτω από μονοπωλιακό καθεστώς, ενώ είχαν την υποχρέωση για εθνική κάλυψη και για την παραγωγή και διακίνηση προγραμμάτων που θα ικανοποιούσε όλους τους πολίτες. Ωστόσο, ο δημόσιος φορέας αντιμετωπίζει μια εντελώς διαφορετική κατάσταση, καθώς καλείται να λειτουργήσει σε ένα ανταγωνιστικό περιβάλλον. Ο ανταγωνισμός προέρχεται από πολλούς και διαφορετικούς διαύλους επικοινωνίας επίγεια τηλεοπτικά εμπορικά κανάλια, καλωδιακά και δορυφορικά κανάλια, ψηφιακά μπουκέτα καθώς και το διαδίκτυο. Οι πιέσεις που ασκούνται στη δημόσια ραδιοτηλεόραση είναι πολυμέτωπες, καθώς το οπτικοακουστικό πεδίο έχει μετατραπεί σε μια χωρίς προηγούμενο ανταγωνιστική βιομηχανία σε σύγκριση με αυτό που ήταν πριν από δύο σχεδόν δεκαετίες. Η δημόσια ραδιοτηλεόραση καλείται λοιπόν να ανταπεξέλθει στις προκλήσεις των καιρών. Ήδη ο ρόλος της Δημόσιας Ραδιοτηλεόρασης σε ορισμένες χώρες έχει αρχίσει να συρρικνώνεται. Σε κάποιες χώρες η φθορά του κύρους των δημόσιων καναλιών ήταν ραγδαία, ενώ σε άλλες σταδιακή. Σε κάποιες περιπτώσεις η Δημόσια Ραδιοτηλεόραση μπόρεσε να υπερασπισθεί τις αρχές της, να δικαιολογήσει την αποστολή της και να ανταπεξέλθει σε σημαντικό βαθμό στον ανταγωνισμό με τα ιδιωτικά κανάλια, ενώ σε άλλες έχει περιέλθει σε δεινή θέση λόγω οικονομικών δυσχερειών, χαμηλών επιπέδων τηλεθέασης, γραφειοκρατικής λειτουργίας, στενής σύνδεσης με την πολιτική εξουσία και απουσία μακροπρόθεσμων επενδυτικών προγραμμάτων και επιχειρηματικού σχεδιασμού. Ωστόσο, στις περισσότερες περιπτώσεις, ειναι φανερή η αγωνία για την αποστολή, την οργάνωση και το ρόλο που η Δημόσια Ραδιοτηλεόραση μπορεί και πρέπει να διαδραματίσει στις νέες εξελίξεις. Οι υποστηρικτές των δημόσιων φορέων επιχειρηματολογούν ότι η Δημόσια Ραδιοτηλεόραση επιτελεί μια ιδιαίτερα σημαντική κοινωνική και εθνική αποστολή την 4

οποία τα ιδιωτικά κανάλια δεν μπορούν να αναλάβουν δηλαδή, συμβολή στην κοινωνική συνοχή, προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς και γλώσσας κάθε χώρας και μετάδοση προγραμμάτων επιμορφωτικού και εκπαιδευτικού περιεχομένου. Οι θιασωτές της άλλης άποψης ισχυρίζονται, μεταξύ άλλων, ότι ο πολλαπλασιασμός των διαύλων επικοινωνίας, λόγω της ψηφιοποίησης της πληροφίας καθιστά περιττή την εν γένει ύπαρξη του δημόσιου φορέα και ότι η επικράτηση των νόμων της αγοράς θα λειτουργήσει προς όφελος του δημόσιου συμφέροντος. Σε κάθε περίπτωση τα ταικτενόμενα στον οπτικοακουστικό τομέα, ιδίως όσον αφορά τις νέες τεχνολογίες και υπηρεσίες, παρουσιάζουν μια μοναδική ευκαιρία στο δημόσιο τομέα να αξιοποίησει τις αλλαγές, να επαναπροσδιορίσε το ρόλο της δημόσιας υπηρεσίας και έτσι να τονίσει την παρουσία του επί ίσοις όροις με τα ιδιωτικά μονοπώλια. Aξίζει επίσης, να αναφέρω το γεγονός ότι η εισαγωγή της ψηφιακής τεχνολογίας στο ραδιοτηλεοπτικό πεδίο έχει οδηγήσει τους ραδιοτηλεοπτικούς φορείς σε παράνοια, αφού εκατοντάδες κανάλια εκπέμπουν καθημερινά πραγράμματα ποικίλων περιεχομένων. Η δυνατότητα επιλογής διαφορετικών καναλιών ενέχει έναν επιπρόσθετο κίνδυνο. Τα ξένα προγράμματα καταλήγουν να είναι πιο δημοφιλή από τα τοπικά. Οι ραδιοτηλεοπτικοί φορείς εκφράζουν φόβο ότι η εισαγωγή πολλών καινούριων καναλιών θα βλάψει την ποιότητα των προγραμμάτων, καθώς επίσης και την πολιτιστική ιδιαιτερότητα κάθε κράτους. 5

INTRODUCTION The factors that contribute to the increasing doubts, surrounding the traditional broadcast environment, are the financial saturation and completion of the market, the domination of market laws, the alternative mediums available to receive information and the rapid cultural changes.the majority of public channels are functioning under monolithic regimes. Hence as well as having tofulfil their national coverage obligations, public broadcasters are also responsible for distribution and production of programs that are required to fulfil the viewing needs of all citizens. The private sector on the other hand confronts very different challenges. The principal difference is the fiercely competitive environment. The competitiveness comes from several quite different media terrestrial commercial channels, cable, satellite and digital networks. The pressures that the public broadcasters face are of all kinds, principally because the audio visual field has become such a competitive industry which has evolved into something very different to the industry that existed two decades ago. Public Broadcasts have to overcome the challenges that exist today in order to survive. In some countries the prestige and image of Public Television has been tarnished. On occasion Public Television has been able to overcome the competition from private channels. However this remains the exception as public television channels continue to face financial problems, low and diminishing audiences, internal bureaucracy, influence by government and lack of long term investment plans. Public Television concerns itself with public image and it s role to the public. Public broadcasters claim that Public Television has a social and national mission that private channels cannot undertake. This includes contribution to social information, protection of cultural heritage and the national language, transmission of programs with cultural and educational content. The introduction of digital technology to the broadcast environment has led to a new paranoia amongst broadcasters in that digital technology will now allow hundreds of channels to be broadcast where in the past, only a limited number of channels were available to broadcast certain specified material. 6

With the increased choice comes addition risk that foreign material will become more popular than locally produced material. There is a fear amongst broadcasters and regulators, that the introduction of a multiplicity of channels will decrease programming standards and quality, and that a nation s cultural diversity and uniqueness will not be adequately reflected by broadcast means due to the influx of imported material. There is no doubt that the introduction of digital broadcast services, the internet and convergence have created a siege mentality amongst regulators, governments and programme makers alike. Cultural diversity clearly is a political issue and will not be overcome until governments are able to realize the differentiation in responsibility between state public service broadcasters and commercial operators. 7

2. ΔΗΜΟΣΙΑ ΡΑΔΙΟΤΗΛΕΟΡΑΣΗ 2.1 Ο ρόλος της δημόσιας ραδιοτηλεορασης Παρά τα μέτρα της πολιτείας για τη διασφάλιση του ελεύθερου και ανόθευτου ανταγωνισμού και της πολιτικής και πολιτισμικής πολυφωνίας, την προστασία της προσωπικότητας του πολίτη και των ανηλίκων, την αντικειμενικότητα της ενημέρωσης και την ποιότητα της ψυχαγωγίας η αγορά των συνδρομητικών ραδιοτηλεοπτικών υπηρεσιών εμφανίζει ορισμένες τάσεις που υπονομεύουν την προοπτική να καταστεί η Κοινωνία των Πληροφοριών μια πραγματική Κοινωνία των Πολιτών. Η εμπορική αποδοτικότητα της συνδρομητικής ραδιοτηλεόρασης δημιουργεί ισχυρές τάσεις μετακίνησης των σημαντικότερων ενημερωτικών και ψυχαγωγικών παραγωγών προς συνδρομητικούς σταθμούς. Έτσι μεγάλες πλυθησμιακές ομάδες που αδυνατούν να ανταποκριθούν στην επιβάρυνση περοσσοτέρων ή και μιας συνδρομής στερούνται όχι μόνο της πρόσβασης στα σημαντικότερα περιεχόμενα που διατίθενται στην αγορά αλλά και της πλούσιας πολιτισμικής διαπαιδαγώγησης που είναι απαραίτητη για την πλήρη συμμετοχή στην κοινωνία των Πολιτών. Η εξασφάλιση της πρόσβασης του καθενός σε minimum αντικειμενικής ενημέρωσης και ποιοτικής ψυχαγωγίας καθώς και η τόνωση των δεσμών πολιτικής και κοινωνικής αλληλεγγύης αποτέλεσε ανέκαθεν και εξακολουθεί να αποτελεί στο μέλλον κατ εξοχήν αντικείμενο δημόσιας λειτουργίας. Αυτός είναι και ο κύριος ρόλος που αναλαμβάνει η Δημόσια Ραδιοτηλεόραση μέσα στα πλαίσια της Κοινωνίας της Πληροφορίας: ένας ρόλος που περιλαμβάνει τόσο την παραγωγή πολιτισμικά ποικιλόμορφων και υψηλής ποιότητας ενημερωτικών και ψυχαγωγικών προγραμμάτων όσο και τη μετάδοσή τους σε ελεύθερης λήψης και καθολικά προσβάσιμους διαύλους. 1 Η Δημόσια Ραδιοτηλεόραση, ως δημόσια κοινωνική υπηρεσία, πρέπει να έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά, ούτως ώστε να μπορέσει να επιτελέσει πλήρως το σκοπό της. Γεωγραφική καθολικότητα, η διάσταση αυτή, η οποία αποτελεί και το αξίωμα κάθε κρατικού ραδιοτηλεοπτικού φορέα, σημαίνει ότι η μετάδοση των προγραμμάτων θα 1 http://www.government.gr/info/media/4.html, Τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης στην Κοινωνία της Πληροφόρησης, «O ρόλος της Δημόσιας Ραδιοτηλεόρασης», σελ. 1 8

πρέπει να καλύπτει ολόκληρη τη γεωγραφική επικράτεια της χώρας του. Κάθε πολίτης της χώρας θα είναι σε θέση, εάν το θέλει, να λαμβάνει τα σήματα των αναμεταδιδόμενων προγραμμάτων, ανεξάρτητα από το αν κατοικεί σε απομονωμένες περιοχές ή σε σκιώδεις για τη λήψη του σήματος περιοχές. Και τούτο γιατί ο εθνικός ραδιοτηλεοπτικός φορέας δεν πρέπει να αντιμετωπίζει τους κατοίκους της χώρας του ως καταναλωτές αλλά ως πολίτες, όπως τους αντιμετωπίζουν και οι άλλοι δημόσιοι οργανισμοί οι οποίοι παρέχουν υπηρεσίες κοινής ωφελείας, τόσο στους κατοίκους μεγάλων πόλεων, όσο και σε αυτούς των απομακρυσμένων περιοχών. Καθολικότητα στον τρόπο πληρωμής, που σημαίνει ότι ο ραδιοτηλεοπτικός φορέας θα πρέπει να χρηματοδοτείται άμεσα από τους χρήστες του. Στις περισσότερες χώρες, η πληρωμή γίνεται μέσω της ετήσιας εισφοράς ή τέλους, δηλαδή προβλέπεται μια μορφή φόρου, τον οποίο πληρώνει ο κάτοχος τηλεοπτικού δέκτη. Καθολικότητα στην απήχηση, που σημαίνει ότι τα μεταδιδόμενα προγράμματα θα πρέπει να ικανοποιούν όλα τα ενδιαφέροντα και τις προτιμήσεις του κοινού. Με άλλα λόγια θα πρέπει να μεταδίδεται μια πλατιά θεματογραφία προγραμμάτων. Η διάσταση αυτή της δημόσιας υπηρεσίας αντικρούει το επιχείρημα ότι τα προγράμματα θα πρέπει να απευθύνονται αποκλειστικά στο ευρύ κοινό και να υπηρετούν τις προτιμήσεις της μάζας. Απορρίπτει επίσης τον ισχυρισμό ότι θα πρέπει να παράγονται προγράμματα αποκλειστικού επιμορφωτικού και πολιτιστικού περιεχομένου ή προγράμματα που απευθύνονται μόνο σε ένα ορισμένο μέρος του κοινού. Αντίθετα αντιλαμβάνεται το κοινό ως σύνολο που έχει το δικαίωμα να προσδοκά από τους κρατικούς ραδιοτηλεοπτικούς φορείς να του παρέχουν μια σειρά προγραμμάτων, τα οποία δεν θα επεκτείνουν μόνο τις δυνατότητες του μέσου, αλλά και θα αποτελούν σημαντικό κίνητρο για την προώθηση νέων ιδεών και ταλέντων. Οι φορείς θα πρέπει να έχουν ως στόχο την παραγωγή καλού εμπορικού προγράμματος αλλά και ποιοτικού βεβαίως, τα οποία θα έχουν απήχηση στο σύνολο του κοινού. Ο ραδιοτηλεοπτικός τομέας θα πρέπει να οργανωθεί κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να ενθαρρύνει περισσότερο τον ανταγωνισμό για όσο το δυνατόν καλύτερο πρόγραμμα παρά τον ανταγωνισμό για τα ποσοστά θεαματικότητας. 9

Οι εθνικοί κρατικοί ραδιοτηλεοπτικοί φορείς θα πρέπει να αντανακλούν και να προστατεύουν την εθνική ταυτότητα της χώρας τους, και να αποτελούν ένα μέσο, μέσα από το οποίο όλοι οι πολίτες θα έχουν τη δυνατότητα να εκφράζονται. Οι ραδιοτηλεοπτικοί φορείς θα πρέπει επίσης να ικανοποιούν τις μειονότητες ή μειοψηφίες της κοινωνίας ή εθνοτήτων της χώρας τους, παρέχοντάς τους χρόνο στη ροή των προγραμμάτων τους. Οι ραδιοτηλεοπτικοί φορείς θα πρέπει να είναι ανεξάρτητοι από την πολιτική επιρροή της εκάστοτε κυβέρνησης ή του όποιου κυβερνώντος κόμματος ή και άλλων συμφερόντων. 2 Ο ρόλος της Δημόσιας Ραδιοτηλεόρασης δεν περιορίζεται μόνο στην εξασφάλιση των προαναφερθέντων υπηρεσιών αλλά επεκτείνεται, με γνώμονα πάντα τη σωστή διαχείριση του δημόσιου χρήματος, στη δυναμική εκμετάλλευση των νέων τεχνολογιών στην κατεύθυνση της ανάπτυξης συνδρομητικών προγραμμάτων με προσιτούς στο ευρύ κοινό όρους πρόσβασης. Τα προγράμματα αυτά θα αποσκοπούν τόσο στη διάσωση πολιτισμικών ιδιομορφιών ή μορφών λόγου και τέχνης με περιορισμένη εμπορική απήχηση (λ.χ. όπερα, παραδοσιακή μουσική κ.α) αλλά και στην ανάδειξη πρωτοποριακών καλλιτεχνικών ρευμάτων με εξειδικευμένα ακροατήρια (λ.χ. σύγχρονη κλασσική μουσική, μοντέρνο θέατρο, χορός κ.α.) Στο πλαίσιο αυτό, η πολιτεία δίνει στη Δημόσια Ραδιοτηλεόραση τη δυνατότητα να εισέλθει στην Κοινωνία της Πληροφορίας εξασφαλίζοντας της πιστώσεις, προερχόμενες από τα οικονομικά ανταλλάγματα που καταβάλουν οι κάτοχοι άδειας παροχής συνδρομητικών ραδιοτηλεοπτικών υπηρεσιών. Παράλληλα δίνεται η δυνατότητα ενεργού συμμετοχής του δημόσιου ραδιοτηλεοπτικού φορέα στην αγορά συνδρομητικών ραδιοτηλεοπτικών υπηρεσιών με την ίδρυση για το σκοπό αυτό θυγατρικής εταιρείας στην οποία θα μπορούν να συμμετέχουν και άλλοι δημόσιοι ή ιδιωτικοί φορείς που κατέχουν την απαραίτητη τεχνογνωσία ή διαθέτουν ελκυστικά πακέτα προγράμματος για το κοινό. Η ανάγκη εξασφάλισης καθολικής πρόσβασης του κοινού στα προγράμματα που είναι ουσιώδη για την πλήρη συμμετοχή του στην κοινωνική ζωή είναι πηγή όχι μόνο 2 Στέλιος Παπαθανασόπουλος, «Απελευθερώνοντας την Τηλεόραση», Η έννοια της δημόσιας υπηρεσίας στην ευρωπαïκή τηλεόραση, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1993, σελ. 34-36 10

υποχρεώσεων για το κράτος αλλά και περιορισμών για τους ιδιώτες που δραστηριοποιούνται στο χώρο της συνδρομητικής ραδιο-τηλεόρασης. 3 Εν κατακλείδι, διαμορφώνονται σταδιακά νέες προσδοκίες από τη Δημόσια Ραδιοτηλεόραση, αφού αυτή καλείται όχι μόνο να εξασφαλίσει ποικίλα και ποιοτικά προγράμματα, αλλά να συμβάλει στην υποστήριξη της εθνικής οπτικοακουστικής παραγωγής και να δημιουργήσει ένα πόλο ισορροπίας και ρύθμισης σε ένα ραδιοτηλεοπτικό σύστημα το οποίο βρίσκεται σε διαρκή μεταβολή. Ένα σύστημα που θα διαφυλάττει την πολιτιστική ταυτότητα στη διεθνοποίηση της αγοράς των προγραμμάτων και στην παγκοσμιοποίηση των βασικών παιχτών. 2.2 Παράγοντες που επιδρούν στην ανάπτυξη της Δημόσιας Ραδιοτηλεόρασης Πολλοί είναι οι παράγοντες ποου διαμορφώνουν την ανάπτυξη των δημοσίων τηλεοπτικών φορέων πολιτικοί, οικονομικοί, κοινωνικοί,πολιτιστικοί, νομικοί και ιδίως τεχνολογικοί. Ο ρόλος που οι εν λόγω παράγοντες έχουν διαδραματίσει για τη θεσμική και δομική αλλαγή στο παγκόσμιο οπτικοακουστικό γίγνεσθαι είναι καθοριστικός. Θα προσπαθήσω, λοιπόν να καταγράψω τους παράγοντες αυτούς, με σκοπό να καταννοήσουμε καλύτερα τον τρόπο με τον οποίον επιδρούν στην ανάπτυξη της Δημόσιας Ραδιοτηλεόρασης. 2.2.1 Τεχνολογικοί παράγοντες Η εμφάνιση νέων τεχνολογιών και μέσων έχει μεταβάλλει πλήρως το παγκόσμιο τηλεοπτικό σκηνικό. Ειδικότερα, η ανάπτυξη των καλωδιακών και δορυφορικών συστημάτων εκπομπής στη δεκαετία του 1980 είχε σαν αποτέλεσμα την αύξηση του αριθμού των πηγών δια μέσου των οποίων το κοινό πληροφορείται, επιμορφώνεται και 3 http://www.government.gr/info/media/4.html, Τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης στην Κοινωνία της Πληροφόρησης, «O ρόλος της Δημόσιας Ραδιοτηλεόρασης», σελ. 2 11

ψυχαγωγείται. Η αλματώδης ανάπτυξη του διαδικτύου στις αρχές της δεκαετίας του 1990, η ταχύτητα με την οποία η ηλεκτρονική πληροφόρηση αυξάνει το μερίδιό της στην αγορά καθώς και η ψηφιοποίηση της πληροφορίας έχουν σαν αποτέλεσμα τον ανευ προηγουμένου πολλαπλασιασμό των διαύλων επικοινωνίας, την ανάπτυξη ενιαίων δίκτυων μετάδοσης δεδομένων και την εισαγωγή της αμφίδρομης επικοινωνίας. Ακολουθεί μια συνοπτική περιγραφή των νέων τεχνολογιών. I. ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ Το Διαδύκτιο (Internet) είναι βασικά ένα παγκόσμιο δίκτυο αποτελούμενο από επιμέρους δίκτυα υπολογιστών που αλληλοσυνδέονται, επικοινωνούν μεταξύ τους, μέσω ενός κοινού προτύπου (πρωτόκολλου) μετάδοσης, του Transmission Control Protocol/Internet Protocol. Το Internet είναι ο διάδοχος του Apranet, ένα δίκτυο που ιδρύθηκε στα τέλη του 1960 με την οικονομική υποστήριξη του Advanced Research Projects Agency, μια υπηρεσία του Αμερικανικού Υπουργείου Άμυνας. Πρωταρχικός στόχος του Apranet ήταν να συνδέσει τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές των σημαντικότερων πανεπιστημίων με αυτούς των εργαζομένων στο Υπουργείο Άμυνας για την ανταλλαγή δεδομένων. Έτσι μέχρι τα τέλη του 1980 παράμεινε ένα εργαλείο επικοινωνίας μεταξύ επιστημόνων και ερευνητών. Τη δεκαετία του 1990 επεκτάθηκε πέρα από την πανεπιστημιακή και επιστημονική κοινότητα και συμπεριέλαβε ιδιωτικές εταιρείες καθώς και μεμονομένους χρήστες που συνδέονται μεταξύ τους μέσω διαφόρων παροχέων υπηρεσιών (Ιnternet Service Providers). Ορόσημο για την ευρεία διάδοση του αποτέλεσε η δυνατότητα μετάδοσης οπτικοακουστικού περιεχομένου κάτι που κατέστη δυνατό λόγω των τεχνολογικών εξελίξεων στις τηλεπικοινωνίες και στον οπτικοακουστικό τομέα (audio and video compression). O αριθμός των συναλλαγών στο διαδύκτιο διπλασιάζεται κάθε 100 ημέρες. Το 1994 τρια εκατομμύρια κόσμος χρησιμοποιούσε το διαδύκτιο, ιδίως από τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής.. Το 1996 ο αριθμός των χρηστών παγκοσμίως έφτανε τα 40 εκατομμύρια, ενώ στα τέλη του 1997 ανήλθε στα 100 εκατομμύρια και ένα χρόνο 12

αργότερα στα 153 εκατομμύρια. Ειδικοί προβλέπουν ότι ένα δισεκατομμύριο κόσμος θα είναι συνδεδεμένος με το διαδύκτιο μέχρι το 2005. Το διαδύκτιο αποτελεί σήμερα μια αστείρευτη πηγή πληροφοριών και γνώσης, στην οποία όλοι αδιακρίτως μπορούμε να έχουμε πρόσβαση, με την προϋπόθεση βέβαια ότι κατέχουμε ένα ηλεκτρονικό υπολογιστή, έχουμε συνάψει σύμβαση με έναν παροχέα υπηρεσιών και γνωρίζουμε πως θα ψάξουμε τις πληροφορίες που θέλουμε. Ένας μεγάλος αριθμός τηλεπικοινωνιακών οργανισμών, ραδιοφωνικών και τηλεοπτικών οργανισμών, εφημερίδων και περιοδικών, κ.α., διαθέτουν σελίδες στο διαδύκτιο, και έτση δίνοντας τη διεύθυνσή τους στο πρόγραμμα πλοήγησης, μπορούμε να έχουμε στην οθόνη του υπολογιστή τα σημαντικότερα νέα της ημέρας, να ακούμε ζωντανή αναμετάδοση ειδήσεων κ.λ.π. Εκτός από την πληροφόρηση το διαδύκτιο διαδραματίζει πρωταγωνιστικό ρόλο και στον τομέα της επικοινωνίας, αφού μέσω του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου (e-mail) μπορούμε να ανταλάσσουμε μηνύματα με συνανθρώπους μας, να μιλάμε άμεσα μαζί τους, και στην περίπτωση που διαθέτουμε μικρές κάμερες υπολογιστή, να βλέπουμε ο ένας τον άλλον. Επιπλέον, μέσω του διαδυκτίου μπορούμε να ικανοποιήσουμε καταναλωτικές ανάγκες, όπως για παράδειγμα να επιλέξουμε και να παραγγείλουμε βιβλία και να πληρώσουμε με την πιστωτική μας κάρτα, ή ακόμα και να διεκπεραιώσουμε τραπεζικές συναλλαγές, να κλείσουμε τα εισιτηριά μας για ένα ταξίδι, και γιατί όχι να παρακολουθήσουμε έναν ποδοσφαιρικό αγώνα. II. Ψηφιακό ραδιόφωνο Η εισαγωγή της ψηφιακής τεχνολογίας έχει επηρεάσει καταλυτικά τον τομέα της τηλεόρασης, αλλά δεν έχει ως σήμερα σημαντικό αντίκτυπο στο χώρο του ραδιοφώνου. Το ψηφιακό ραδιόφωνο (το λεγόμενο Digital Audio Broadcasting DAB) εισήχθηκε στην Ευρώπη το 1995, αλλά με μόλις κάποιες δεκάδες χιλιάδες ακροατές στις μεγάλες κυρίως ευρωπαϊκές χώρες, οι οποίοι κατά κανόνα συμμετέχουν σε πιλοτικά προγράμματα, δεν έχει καταφέρει να κάνει αισθητή την παρουσία του στην οπτικοακουστική αγορά. Οι σημαντικότεροι λόγοι αυτής της υστέρησης είναι το απαγορευτικό κόστος για την απόκτηση των ψηφιακών ραδιοφωνικών συσκευών 13

(800 Ευρώ ή 250.000 Δρχ) και η έλλειψη διαθέσιμων συχνοτήτων. Σήμερα στην Ευρωπαϊκή Ένωση υπάρχουν γύρω στους 9.600 ραδιοφωνικούς σταθμούς, από τους οποίους μόνο 300 εκπέμπουν σε ψηφιακή συχνότητα. Στη Μεγάλη Βρετανία και στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής η ψηφιακή ραδιοφωνία είναι αρκετά πιο διαδομένη, από οποιαδήποτε άλλη χώρα. III. Ψηφιακή τηλεόραση Σε αντίθεση με το ραδιόφωνο, η τηλεόραση έχει επωφεληθεί σημαντικά από την ψηφιακή τεχνολογία. Σύμφωνα με την τελεύταια ετήσια έκθεση του Ευρωπαϊκού Οπτικοακουστικού Παρατηρητηρίου, ο αριθμός των ψηφιακών καναλιών στην Ευρώπη έφτανε τα 800 το 1998 και ξεπέρασε τα 1.200 στα τέλη του 1999. Η ψηφιακή τηλεόραση είναι ουσιαστικά μια προηγμένη μορφή τηλεόρασης που επιτρέπει νέες εφαρμογές και προϊόντα (όπως αμφίδρομη τηλεόραση, βίντεο κατά παραγγελία, κ.α.) και κατά συνέπεια πολλαπλασιάζει τις δυνατότητες καταναλωτικής χρήσης. Γι αυτό ακριβώς το λόγο, οι δυνατότητες της ψηφιακής τηλεόρασης μπορούν να συγκριθούν με εκείνες του ηλεκτρονικού υπολογιστή. Με τη ψηφιακή μετάδοση του προγράμματος, ο ήχος και η εικόνα υποβάλλονται σε ηλεκτρονική επεξεργασία και μετατρέπονται σε ψηφία (bits) που δεν είναι τίποτε άλλο από μία σειρά από κώδικες. Στη συνέχεια οι κώδικες αυτοί, μεταδιδόμενοι τμηματικά, επαναμετατρέπονται δια μέσου κατάλληλων αποκωδικοποιητών σε προγράμματα τηλεόρασης. Επιπλεόν, η συμπίεση του σήματος (video compression) επιτρέπει στον πομπό να μεταδίδει στοιχεία μέσα από μια μεγάλη γκάμα αποθηκευμένων πληροφοριών με επιλεχτικό τρόπο, ούτως ώστε να παραλείψει περιττές πληροφορίες. Έτσι, ένας μεγάλος αριθμός προγραμμάτων και άλλων υπηρεσιών που μεταδίδονται ψηφιακά δύναται να «χωρέσουν» μέσα στην ίδια συχνότητα. Είναι γεγονός ότι ένα από τα σημαντικότερα πλεονεκτήματα της μετάβασης στην ψηφιακή εποχή είναι η διάθεση περισσοτέρων τηλεοπτικών καναλιών μέσα από την ίδια συχνότητα από ότι είναι τεχνολογικά εφικτό το αποκαλούμενο τηλεοπτικό μπουκέτο. Το τηλεοπτικό μπουκέτο είναι ένας ακόμη καινούριος όρος, ο οποίος πολύ πετυχημένα περιγράφει πως σε ένα κανάλι μετάδοσης μπορούμε να έχουμε όχι ένα 14

πρόγραμμα αλλά ένα ολόκληρο μπουκέτο τηλεοπτικών προγραμμάτων που σήμερα φτάνουν περίπου τα δέκα. Παράλληλα με τα προφανή ποσοτικά πλεονεκτήματα (δηλαδή, περισσότερα κανάλια), η ψηφιακή τηλεόραση παρέχει τη δυνατότητα και για ποιoτικές αλλαγές. Πιο συγκεκριμένα, επιτρέπει αυξημένη ευκρίνεια, επιταχύνει τη μετάδοση δεδομένων και υπηρεσιών και καθιστά εφικτή την επικοινωνία μεταξύ πομπού και δέκτη. Εύκολα γίνεται αντιληπτό ότι η εισαγωγή της ψηφιακής τεχνολογίας μεταβάλλει ουσιαστικά τη δομή του τομέα της τηλεόρασης και προσδίδει μια νέα διάσταση στο χώρο. Και αυτό γιατί η συνδρομητική τηλεόραση αναπτύσσεται πάνω στη βάση της τηλεόρασης επί πληρωμή. Ετσι, διαφοροποιείται από τα παραδοσιακά κανάλια επίγειας εκπομπής όπου το σήμα λαμβάνουν ελεύθερα όλα τα νοικοκυριά με τηλεοπτικό δέκτη. Σαν αποτέλεσμα, το μελλοντικό τηλεοπτικό σκηνικό θα περιλαμβάνει ως επί το πλείστον συνδρομητικά, θεματικά κανάλια που θα παρέχουν εξειδικευμένες πληροφορίες σε συγκεκριμένα πληθυσμιακά στρώματα (για παράδειγμα νέα από το χρηματιστήριο), ενώ κανάλια γενικού περιεχομένου θα αποτελούν την μειοψηφία. Ωστόσο, η ανάπτυξη αυτής της αγοράς προϋποθέτει τον εφοδιασμό των νοικοκυριών με πρόσθετο εξοπλισμό, δηλαδή έναν ψηφιακό αποδικωποιητή, που θα τοποθετηθεί πάνω στη συσκευή της τηλεόρασης και θα προορίζεται να αποδικωποιεί ψηφιακές υπηρεσίες. Αν λάβουμε υπόψη ότι ο ψηφιακός αποκωδικοποιητής καθιστά εφικτή τη σύνδεση με ένα τηλεφωνικό δίκτυο μέσω ενός ματασχηματιστή (modem), γίνεται αντιληπτό ότι ο δρόμος για αμφίδρομες επικοινωνίες όλων των ειδών έχει ανοίξει διάπλατα. IV. Αμφίδρομη τηλεόραση Η ψηφιακή τεχνολογία κάνει επίσης πραγματικότητα την υπηρεσία της αμφίδρομης τηλεόρασης (interactive television), η οποία πρόκειται να μεταβάλλει το σημερινό τρόπο με τον οποίο παρακολουθούμε τηλεοπτικά προγράμματα. Βασικό χαρακτηριστικό της είναι η συμμετοχή του δέκτη, τόσο στην επιλογή προγραμμάτων και υπηρεσιών, όσο και στη χρονική στιγμή μετάδοσής τους. Οι δυνατότητες που 15

προσφέρονται στον τηλεθεατή, εκτός από την παρακολούθηση ταινιών κατά βούληση, είναι και ένα μεγάλο φάσμα αμφίδρομων υπηρεσιών από το σπίτι, όπως τηλε-αγορές, τηλε-τραπεζιτικές συναλλαγές, κρατήσεις εισητηρίων, εκπαίδευση από απόσταση, κ.α. Μια παραμφερής τεχνολογική εξέλιξη, που και αυτή βρίσκεται σε πιλοτικό στάδιο, είναι το βίντεο κατά παραγγελία (video on demand). Αυτή η υπηρεσία ανοιχτής γραμμής επιτρέπει άμεση πρόσβαση του χρήστη σε μια ογκώδη συλλογή ταινιών που βρίσκονται αποθηκευμένες σε ηλεκτρονικούς εγκεφάλους. Με ένα απλό τηλεφώνημα, ο τηλεθεατής θα είναι σε θέση να ζητήσει να δει την ταινία της αρεσκείας του όποτε αυτός επιθυμεί. Η πληρωμή θα γίνεται ηλεκτρονικά. 2.2.2 Πολιτικοί και οικονομικοί παράγοντες Στο προηγούμενο μέρος παρουσίασα το πως οι νέες τεχνολογίες συνέβαλαν στη διαμόρφωση της νέας τηλεοπτικής τάξης. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να τονισθεί ότι η μεταβολή των τηλεοπτικών συστημάτων δεν ήταν αποκλειστικά απόρροια των τεχνολογικών εξελίξεων, αλλά και συνέπεια βαθύτατων οικονομικών και πολιτικών συγκυριών. Πιο συγκεκριμένα, από τα μέσα του 1980 το πεδίο της Ευρωπαϊκής τηλεόρασης χαρακτηρίζεται από τις τάσεις για παγκοσμιοποίηση, οικονομική ολοκλήρωση, απορρύθμιση, ιδιωτικοποίηση και εμπορευματοποίηση. Από τη μια μεριά οι τάσεις αυτές τροφοδοτούν με δυναμισμό την αγορά και διευκολύνουν την εξάπλωση των νέων τεχνολογιών, ενώ από την άλλη προβάλλουν σαν απειλή για τους δημόσιους τηλεοπτικούς οργανισμούς. Στο παρόν μέρος εξετάζω τις τάσεις αυτές πιο εμπεριστατωμένα, αφού προηγουμένως αναλύσω σύντομα την κοινωνική αποστολή της κρατικής τηλεόρασης. 16

I. Απορρύθμιση Η ιδέα της τηλεόρασης ως δημόσια κοινωνική υπηρεσία, έχει σήμερα αποδυναμωθεί σε σημαντικό βαθμό, καθώς η διαδικασία της απορρύθμισης είναι ραγδαία. Η απορρύθμιση της τηλεόρασης έχει να κάνει με το σχεδιασμό και την εισαγωγή πιο χαλαρών και ευέλικτων νομοθετημάτων που αφορούν το μέσο, με άλλα λόγια, αφορά την απάλειψη κάποιων ρυθμίσεων. Η έννοια συνδέεται με μια μεταστροφή των πολιτικών προτιμήσεων και την επικράτηση της νεοφιλελεύθερης ιδεολογίας στην πλειοψηφία των ευρωπαϊκών κρατών από τις αρχές της δεκαετίαςτου 1980. Κεντρικό χαρακτηριστικό της νεοφιλελεύθερης ιδεολογίας είναι η πίστη στους μηχανισμούς της αγοράς καθώς και η έμφαση στην ιδιωτικοποίηση/αποκρατικοποίηση και τον ανταγωνισμό για την επίτευξη σημαντικών οικονομικών και κοινωνικών στόχων, όπως η αποδοτικότερη παραγωγή προϊόντων και υπηρεσιών που θα ικανοποιούν τους πολίτεςκαταναλωτές. Το κύμα της απελευθέρωσης των ευρωπαϊκών αγορών και του ανοίγματος των τηλεοπτικών κρατικών μονοπωλίων επηρεάστηκε βαθύτατα από το αμερικανικό πολιτικό κλίμα, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια της προεδρείας του Ronald Reagan (1980-1988). Σύμφωνα με τους οπαδούς της νεοφιλελεύθερης ιδεολογίας, το ανταγωνιστικό πλαίσιο ενθαρρύνει την απρόσκοπη λειτουργία των καναλιών, προωθεί την επιχειρηματική τόλμη, ενθαρρύνει τις αναγκαίες επενδύσεις σε νέες τεχνολογίες και προστατεύει την ελευθερία της έκφρασης. Σε γενικές γραμμές, οι οπαδοί του νεοφιλελευθερισμού επιχειρηματολογούν ότι η προώθηση των μηχανισμών της αγοράς συνεισφέρει στην προστασία του δημόσιου συμφέροντος, καθώς επιτρέπει τον πολλαπλασιασμό των διαύλων επικοινωνίας με αποτέλεσμα την αύξηση του πλουραλισμού. Είναι γεγονός ότι η ανάπτυξη των καλωδιακών και δορυφορικών συστημάτων εκπομπής, σε συνδυασμό με τις νέες ψηφιακές τεχνολογίες και τις υπηρεσίες ανοιχτής γραμμής, έχουν αυξήσει τις καταναλωτικές επιλογές και έδωσαν την δυνατότητα παρακολούθησης επιθυμητών προγραμμάτων σε βολικές ώρες. Η ανάπτυξη ιδίως εξειδικευμένων θεματικών καναλιών έχει οδηγήσει στην εμφάνισητων λεγόμενων προσωπικών μέσων (personal media), που από τη μια μεριά διευκολύνουν τις διαφημιστικές εταιρείες να προωθήσουν το προϊόντα 17

τους σε συγκεκριμένες ομάδες, ενώ από την άλλη επιτρέπουν στους χρήστες να επιλέγουν υπηρεσίες εναρμονισμένες ακριβώς στις ανάγκες τους. Τόσο ο κατακερματισμός της αγοράς, όσο και τα νέα μέσα δύναται, θεωρητικά τουλάχιστο, να αυξήσουν τις καταναλωτικές επιλογές και προτιμήσεις και την προγραμματική ποικιλία. Με άλλα λόγια είναι σε θέση να συνεισφέρουν στον εξωτερικό πλουραλισμό (external pluralism). Το μοντέλο του εξωτερικού πλουραλισμού μπορεί να επιτευχθεί μόνο κάτω από συνθήκες ανταγωνισμού. Κύριο χαρακτηριστικό του είναι η παραγωγή και η διάθεση ποικιλίας υπηρεσιών που ικανοποιούν διαφορετικά κοινωνικά στρώματα από πολυάριθμους διαθέσιμους διαύλους επικοινωνίας. Το μοντέλο αυτό έρχεται σε αντίθεση με το μοντέλο του εσωτερικού πλουραλισμού (internet pluralism), όπου μια πλατιά γκάμα ιδεών και απόψεων διατίθεται στο κοινό μέσω ενός και μόνο επικοινωνιακού οργανισμού, συνήθως ενός καθολικά προσβάσιμου δημόσιου ραδιοτηλεοπτικού καναλιού. Αναμφίβολα το μοντέλο του εξωτερικού πλουραλισμού διευκολύνει την ανάπτυξη πολυάριθμων μέσων (με τον όρο βέβαια ότι η εθνική τηλεοπτική αγορά είναι αρκετά μεγάλη και ισχυρή για να την στηρίξει), που το κάθε ένα προσφέρει διαφορετικές υπηρεσίες που ικανοποιούν διαφορετικές ανάγκες. Ωστόσο υπάρχουν αρκετά προβλήματα με αυτό το μοντέλο. Κατ αρχήν, η ύπαρξη πολλών καναλιών στην αγορά δεν οδηγεί κατ ανάγκη σε παραγωγή και διακίνηση μιας μεγάλης ποικιλίας πολιτικών ιδεών και πολιτιστικών τάσεων. Πράγματι, το παράδειγμα του οπτικοακουστικού τομέα στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, τη χώρα όπου βασιλεύουν η εμπορευματοποίηση και ο ανταγωνισμός και απουσιάζει ο δημόσιος έλεγχος στα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας, δικαιολογεί τα προλεχθέντα. Σύμφωνα με τους συγγραφείς Ben Bagdikian (1992) και Patricia Aufterheide (1992), τα ιδιωτικά κανάλια στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής δεν στηρίζονται τόσο στη προγραμματική ποικιλία και πρωτοπορία αλλά προσφέρουν πρόγραμμα μαζικής κατανάλωσης (όπως τηλε-παιχνίδια και talk-shows), γεγονός που φυσικά δεν συνεισφέρει στο κριτικό πολιτικό διάλογο. Εμπειρική συγκριτική μελέτη που διεκπεραιώθηκε από τον Ιάπωνα καθηγητή Sakae Ishikawa το 1996 στηρίζει αυτή την άποψη. 18

Ο λόγος που οι μηχανισμοί της αγοράς μπορεί να μην οδηγούν σε πολιτική και πολιτιστική διαφοροποίηση του πληροφοριακού προϊόντος είναι διττός. Πρώτο,το κόστος παραγωγής εγχώριων προγραμμάτων είναι πολύ υψηλό. Το γεγονός αυτό έχει οδηγήσει τηλεοπτικά κανάλια, ιδίως απο μικρές Ευρωπαϊκές χωρές, στη λύση της εισαγωγής φθηνών προγραμμάτων μαζικής κατανάλωσης για να γεμίσουν το πρόγραμμά τους στο αρχικό στάδιο λειτουργίας τους. Αναμφίβολα η πλειοψηφία των ιδιωτικών καναλιών μεταδίδουν Αμερικάνικες σαπουνόπερες και talk-show όταν πρωτοεμφανίζονται στην αγορά, αλλά όταν η τηλεθέαση και τα διαφημιστικά έσοδα μεγαλώσουν, συνήθως επενδύουν σε δικές τους παραγώγες. Το φαινόμενο αυτό έχει παρατηρηθεί στη Γερμανία με το ιδιωτικό κανάλι RTL που εισήχθηκε στην αγορά το 1994 με αιχμή του εισαγώμενο πρόγραμμα και σήμερα συνεισφέρει τα μέγιστα στην εγχώρια παραγωγή και στον τομέα των ανεξάρτητων παραγωγών, αλλά και στην Ελλάδα με τα μεγαλύτερα ιδιωτικά κανάλια Μega Channel και Αntenna. Eπιπλέον, το υψηλό κόστος παραγωγής ποιοτικού προγράμματος έχει οδηγήσει, ιδίως τα εμπορικά κανάλια, στην υιοθέτηση της στρατηγικής της αδιάκοπης αναπαραγωγής του πληροφοριακού προϊόντος, με την έννοια ότι μία πετυχημένη κινηματογραφική ταινία μπορεί να μερατραπεί σε τηλεοπτικό πρόγραμμα, αυτό με τη σειρά του να γινεί άρθρο σε εφημερίδα, κατόπιν να αποτελέσει τη βάση για μουσικό κομμάτι, και πάει λέγοντας. Με άλλα λόγια βοηθά τα κανάλια να πετύχουν economies of scope. Φυσικά το γεγονός αυτό δεν έχει σαν αποτέλεσμα την αύξηση των επιλογών για το κοινό, μια και το θέμα του προσφερόμενου προϊόντος είναι βασικά το ίδιο, μόνο που διατείθεται με άλλη μορφή. Τέλος, το υψηλό κόστος παραγωγής έχει ωθήσει τα κανάλια στη σύναψη συμμαχιών με άλλους εποικινωνιακούς οργανισμούς, δημόσιους ή και ιδιωτικούς, για την παραγωγή περισσότερων προγραμμάτων με μικρότερο κόστος τα οποία θα μεταδίδονται σε ακόμη πιο πλατύ κοινό. Αναμφίβολα, τα οικονομικά πλεονεκτήματα αυτών των δραστηριοτήτων είναι μεγάλα. Ωστόσο, ενέχουν τον κίνδυνο της αύξησης των επιπέδων συγκέντρωσης στον τομέα. Εδώ βασικά έγκειται το μεγαλύτερο πρόβλημα με το μοντέλο του εξωτερικού πλουραλισμού καθώς, όπως θα δούμε στη συνέχεια, η συγκέντρωση της ιδιοκτησίας στον ευρύτερο χώρο των επικοινωνιών και της πληροφόρησης ενίοτε έχει σαν αποτέλεσμα τη μείωση του πλουραλισμού. 19

II. Ιδιωτικοποίηση και Εμπορευματοποίηση Η διαδικασία καθώς και ο δείκτης ταχύτητας αυτών των εξελίξεων δεν ήταν ομοιόμορφος σε όλες τις Ευρωπαϊκες χώρες (αλλού επικράτησε καθεστώς πλήρους και άναρχης απελευθέρωσης του τηλεοπτικού τομέα και αλλού μια σχεδιασμένη μελέτη χαρακτηριζόμενη απο την εφαρμογή ουσιαστικού ρυθμιστικού πλαισίου και την ύπαρξη μεταβατικού σταδιού). Παρ όλα αυτά, το άμεσο αποτέλεσμα της διαδικασίας της απορρύθμισης ήταν η αύξηση του αριθμού των διαθέσιμων καναλιών και η αλματώδης ανάπτυξη της ιδιωτικής τηλεόρασης. Για παράδειγμα, στις αρχές του 1980 υπήρχαν τρία μόλις ιδιωτικά κανάλια στην Ευρώπη το Λουξεμβουργιανό CLT και τα Βρετανικά MTV και ITV. Στις αρχές του 1999, και σύμφωνα με στοιχεία του Ευρωπαϊκου Οπτικοακουστικού Παρατηρητηρίου, απο τα 607 εν λειτουργεία Ευρωπαϊκά καναλιά κανάλια με εθνική κάλυψη, τα 503 ανήκαν σε ιδιώτες και μόνο τα 104 ανήκαν σε δημόσιο τομέα. Από τα 503 ιδιωτικά κανάλια,τα 98 μεταδίδονταν με επίγεια μορφή, ενώ η μεγάλη πλειοψηφία (405) ήταν είτε καλωδιακά είτε δορυφορικά συνδρομητικά κανάλια. Σε αυτή τη λίστα θα πρέπει να συμπεριληφθούν και 28 ψηφιακά πακέτα που τα περισσότερα μεταδίδονται δορυφορικά. Η αναδιάταξη αυτή είχε σαν φυσιολογικό επακόλουθο την εξάρτηση της Ευρωπαϊκης τηλεόρασης από διαφημιστικά έσοδα και συνδρομές και την δραματική μείωση των εσόδων από το ανταποδοτικό τέλος. Οι παραπάνω τάσεις έχουν ενταθεί τα τελευταία χρόνια, και σε συνδυασμό με την παγοσμιοποίηση των επικοινωνιών και την επικείμενη τεχνολογική σύγκληση των οπτικοακουστικών μέσων, των τηλεπικοινωνιών και της πληροφορικής, έχουν επιταχύνει την οικονομική ολοκλήρωση (market intergration). III. Διεθνοποιήση και οικονομική ολοκλήρωση Η απελευθέρωση της τηλεοπτικής αγοράς συνδέεται στενά με τη διεθνοποίηση (internationalisation) ή παγκοσμιοποίηση (globalisation) των τηλεποικινωνιών και των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης. Οι νέες διασυνοριακές μέθοδοι μετάδοσης τηλεοπτικών προγραμμάτων και πληροφοριών, όπως είναι η καλωδιακή και δορυφορική τηλεόραση 20

καθώς και το Internet, κατέστησαν εφικτή τη ταχεία μετάδοση προγραμμάτων και λοιπών τηλεοπτικών υπηρεσιών ανά τον κόσμο. Στην Ευρώπη, η προσπάθεια προς την κοινωνική και οικονομική ολοκλήρωση και τη δημιουργία της Ενιαίας Αγοράς έχει διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην απορρύθμιση. Στα πλαίσια της προοπτικής της Ευρώπης χωρίς σύνορα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ασκεί πιέση στα κράτη-μέλη να ανοίξουν περαιτέρω τις εθνικές αγορές τους ούτως ώστε να δημιουργήθουν οι κατάλληλες προϋποθέσεις γιά ελεύθερη ροή κεφαλαίου και υπηρεσιών μέσα στη Κοινότητα καθώς και γιά διακρατικές επενδύσεις. Η Οδηγία Τηλεόραση χωρίς Σύνορα άπο το 1989 (έτσι όπως βελτιώθηκε το 1997) ήταν πρωτοστάτης, καθώς παρείχε το νομικό πλαίσιο για απελευθέρωση του οπτικοακουστικού χώρου και ενθάρρυνε το κύμα των επενδύσεων. 2.2.3 Πολιτιστικές αλλαγές Kοινωνικοί και πολιτιστικοί παράγοντες έχουν και αυτοί με τη σειρά τους συνεισφέρει στη ριζική μεταβολή της δομής του Ευρωπαϊκου τηλεοπτικού σκηνικού. Τα τελευταία χρόνια οι δυτικές κοινωνιές χαρακτηρίζονται απο τις τάσεις προς διαφοροποίηση και τακτικές αλλαγές στην κοινωνική διαστρωμάτωση, ενα γεγονός που συχνά οδηγεί στον εξατομικισμό και πολλαπλασιασμό των προτύπων ζωής. Σαν αποτέλεσμα νέες υπο-κουλτούρες αναδύονται, η κάθε μια με τα δικά της χαρακτηριστικά, τη δική της πολιτισμική ταυτότητα και παραδόσεις, που ωστόσο συνυπάρχουν σε μια κοινωνία. Παράλληλα, οι συχνές μετακινήσεις μεγάλων πληθυσμιακών στρωμάτων καθώς και η μετανάστευση συνέβαλαν στη δημιουργία πολυεθνικών και πολυ-πολιτισμικών κοινωνιών. Αναφορικά με τη σχέση μεταξύ κράτους και πολίτη, παρατηρείται μια μετακίνηση των ευθυνών απο το κράτος στη πλευρά του πολίτη και αρα έμφαση στην ιδιωτική πρωτοβουλία. Η έννοια του κράτους-πρόνοιας που φροντίζει τους πολίτες του τείνει να αντικατασταθεί απο μια πελατειακή σχέση στα πλαίσια της οποίας αντιμετωπίζονται ως καταναλωτές. Σε αυτό το πλαίσιο,το κράτος ανταγωνίζεται με ιδιώτες για την ικανοποίηση των καταναλωτικών αναγκών. 21

Θεωρητικά, αυτό έχει σαν αποτέλεσμα τη συρρίκνωση της δημόσιας σφαίρας και τη διεύρυνση της ιδιωτικής σφαίρας. Αναμφίβολα, οι παραπάνω κοινωνικές αλλαγές έχουν επηρεάσει τη δομή του οπτιακουστικού χώρου,και κατ επέκταση τη θέση των δημόσιων καναλιών. Για παράδειγμα, γεγονός είναι η λειτουργεία θεματικών καναλιών που εξειδικεύονται στα σπορ, στη μουσική, στην ειδησεογραφία, κλπ. στη μεγάλη πλειοψηφία των Ευρωπαϊκών χωρών. Τέτοιου είδους κανάλια λαμβάνουν υπόψη την αυξανόμενη διαφοροποίηση στη κοινωνική συμπεριφορά και τις προτιμήσεις, και άρα εξυπηρετούν συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες με τρόπο οικονομικά αποδοτικό. Αυτό γιατί έχουν την πολυτέλεια να εμβαθύνουν περισσότερο σε συγκεκριμένα ζητήματα απο ότι τα γενικής φύσης κανάλια, με αποτέλεσμα να αποκτούν ανταγωνιστικό πλεονέκτημα. Τα γενικού περιεχομένου κανάλια, ιδίως τα δημόσια, δεν μπορούν να πράξουν το ίδιο, λόγω της ανειλλημένης υποχρέωσής τους να εξυπηρετούν όλους τους πολίτες. Αναμένεται ότι ο αντίκτυπος της νέας τεχνολογίας θα έχει αποτέλεσμα τον περαιτέρω κατακερματισμό του κοινού. Έτσι θα έρθει πάλι στο προσκήνιο το ζήτημα της διάλυσης της κοινωνίας, ένα θέμα το οποίο απασχόλησε τους αμερικάνους κοινωνιολόγους τη δεκαετία του 80 με την έλευση της καλωδιακής τηλεόρασης. Το δεύτερο πρόβλημα έχει να κάνει με τις αλλαγές που παρατηρούνται στο επάγγελμα και στο ωράριο εργασίας, δηλαδή, εργασία άπο το σπίτι, πιό ελαστικό ωράριο. Δουλειά το σαββατοκύριακο,κλπ. Οι αλλαγές αυτές έχουν σαν αποτέλεσμα την αύξηση του ελεύθερου χρόνου καθώς και την αύξηση στο χρόνο παρακολούθησης τηλεόρασης όλες τις ώρες. Η τηλεόραση κατέχει κεντρική θέση στη ζωή μας καθώς καταναλώνουμε τον περισσότερο από τον ελεύθερο χρόνο μας παρακολουθώντας τηλεοπτικά προγράμματα.. Στη Μεγάλη Βρετανία, για παράδειγμα,ο μέσος όρος που τα νοικοκυριά δαπανούν μπροστά στη τηλεόραση ήταν 234 λεπτά την ημέρα κατά μέσο όρο για το 1999, ενώ στη Σουηδία για το ίδιο έτος ήταν 144 λεπτά ( γιά άτομα από 3 χρονών και άνω). Από τη πλευρά των νέων θεματικών καναλιών διαφαίνεται μία εμφανής και διακριτική τάση να ανταποκριθούν σε αυτές τις νέες καταναλωτικές συνήθειες. Τα κανάλια αυτά μπορούν να εγείρουν σχετικά εύκολα τα κεφάλαια για τη χρηματοδότηση των νέων ψηφιακών τους εγχειρημάτων μέσω κυρίως των συμμαχιών με άλλους 22

ιδιωτικούς φορείς. Τα παραδοσιακά δημόσια κανάλια είναι συνήθως θεατές σε τέτοιου είδους πρωτοβουλίες. Οι τεχνολογικές, πολιτο-οικονομικές, πολιτιστικές και δομικές εξελίξεις, τις οποίες και ανέπτυξα προηγουμένως διέβρωσαν το προϋπάρχον θεσμικό πλαίσιο και αναδιαμόρφωσαν το παγκόσμιο τηλεοπτικό γίγνεσθαι. Οι πολυμέτωπες αυτές πιέσεις επηρεάζουν τη γενικότερη στάση απέναντι στη δημόσια τηλεοπτικά συστήματα 4 2.3 Η Δημόσια Ραδιοτηλεόραση στη ψηφιακή εποχή Αδιαμφισβήτητα, η νέα ψηφιακή εποχή θα αποτελέσει κομβικό σημείο στην πορεία της Δημόσιας Ραδιοτηλεόρασης. Η νέα αυτή τεχνολογία θα πρέπει να τεθεί στην απόλυτη υπηρεσία του ανθρώπου, ούτως ώστε η δυνατότητά της να κινεί εικόνα και ήχο να συμβαδίζει με τη δυνατότητά της να κινεί μυαλό και πνεύμα. Η τηλεόραση θα πρέπει να μας διευκολύνει, όχι μόνο, στο να βλέπουμε και να ακούμε πιο ζωντανά, αλλά και στο να αντιλαμβανόμαστε τη βαθύτερη ουσία των πραγμάτων. 5 Mε τη ψηφιακή τηλεόραση θα είμαστε σε θέση να απολαύσουμε μια σειρά από υπηρεσίες, τις οποίες, μερικές δεκαετίες νωρίτερα, θα μας ήταν αδιανόητο καν να σκεφθούμε ότι μια μέρα ίσως υπάρξουν. Το διαδίκτυο θα βρίσκεται σε στενή συνεργασία με την τηλεόραση (τεχνολογική σύγκλιση), ούτως ώστε οι προγραμματιστές της τηλεόρασης να είναι σε θέση να ικανοποιούν όλους τους τύπους των τηλεθεατών με εξειδικευμένα προγράμματα και διαφημίσεις. Η άμεση αγορά προϊόντων από την τηλεόραση ενώ παρακολουθείς προγράμματα σε αυτήν, θα επιτυγχάνεται μόνο με ένα κλικ του ποντικιού. Η ποιότητα του ήχου και της εικόνας θα είναι ίδια με αυτή του κινηματογράφου. Η ψηφιακή τηλεόραση επίσης, θα έχει τη δυνατότητα δημιουργίας μιας ηλεκτρονικής παιδείας όσον αφορά τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, η οποία θα μας υπηρετήσει όχο μόνο σαν 4 Ινστιτούτο Οπτικοακουστικών Μέσων, ΙΟΜ, Έρευνα σε εξέλιξη για τον ρόλο της Δημόσιας Ραδιοτηλεόρασης. 5 http://tap.epn.org/cme/infoactive/iaksp98.htm, Reinventing Public Broadcasting in the Digital Age in Infoactive kids Spring 98: Reinventing Public Broadcasting in the Digital Age, σελ.2 23

καταναλωτές αλλά και σαν πολίτες. Τα περισσότερα κανάλια θα προβάλλουν πληροφορίες σε βάθος, για να παρουσιάσουν τοπικά και εθνικά γεγονόντα. Πληθώρα πολιτιστικών προγραμμάτων θα είναι επίσης στη διάθεση των πολιτών. Τέλος, οι αμφίδρομες υπηρεσίες, οι οποίες θα παρέχονται μέσα στα πλαίσια της ψηφιακής τηλεόρασης, θα πρέπει να τεθούν στην υπηρεσία των παιδιών, βοηθώντας τους να εμπλουτίσουν όλο και περισσότερο τις γνώσεις τους. 6 6 http://tap.epn.org/cme/infoactive/iaksp98.htm, Transforming American TV in Infoactive kids Spring 98: Reinventing Public Broadcasting in the Digital Age, σελ.2 24

3. Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΚΑΙ Η ΑΠΟΡΡΥΘΜΙΣΗ ΤΗΣ ΤΗΛΕΟΡΑΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ ΣΤΙΣ ΗΝΩΜΕΝΕΣ ΠΟΛΙΤΕΙΕΣ ΑΜΕΡΙΚΗΣ To θεσμικό πλαίσιο της ραδιοτηλεόρασης στην Ευρώπη και στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, έχει υποστεί σημαντικές αλλαγές, οι οποίες είναι μάλλον αποτέλεσμα ισχυρών συστημικών και ιδεολογικών πιέσεων παρά ένα προϊόν των τεχνολογικών εξελίξεων. Οι τεχνολογικές εξελίξεις στην τηλεοπτική μετάδοση και η ανάπτυξη των αγορών, καθώς και η απήχηση που είχαν τα επιχειρήματα διαφόρων ισχυρών ιδεολογικών δυνάμεων, οι οποίες ευνοούσαν την είσοδο στον τομέα των μηχανισμών της αγοράς, αποτέλεσαν όλα μαζί ένα δυναμικό πλέγμα που διέβρωσε το προϋπάρχον ρυθμιστικό πλαίσιο, το οποίο ήθελε τα ραδιοτηλεοπτικά συστήματα να λειτουργούν διαμέσου κρατικών φορέων και να απολαμβάνουν μια μονοπωλιακή θέση στον τομέα. Επομένως, είναι δυνατόν να μιλάμε για μια θεσμική αλλαγή στο πεδίο της ευρωπαϊκής και αμερικανικής τηλεόρασης, εκκινώντας από τις αρχές που την θεμελιώνουν ως δημόσια κοινωνική υπηρεσία. Η μεταβολή που υπέστησαν τα ραδιοτηλεοπτικά συστήματα στην Ευρώπη και στην Αμερική στη δεκαετία του 80 δεν ήταν ομοιογενής. Παρ όλα αυτά, σχεδόν όλες οι χώρες έπρεπε να αποφασίσουν για την κατεύθυνση και την ταχύτητα της μελλοντικής τεχνολογικής αλλαγής όσον αφορά τα νέα μέσα, επίσης να αντιμετωπίσουν την αύξηση παραγωγής προγραμμάτων και των διοικητικών δαπανών, σε μια περίοδο που υπήρχαν πιέσεις για τη μείωση ή τη σταθεροποίηση των ετήσιων δημόσιων ανταποδοτικών τελών, όσον αφορά την τηλεόραση. Επιπλέον έπρεπε, να αντιδράσουν απέναντι στις πιέσεις για την απελευθέρωση των μονοπωλιακών τομέων, ιδιαίτερα στο χώρο των τηλεπικοινωνιών και, τέλος, να αναζητήσουν τρόπους για να βελτιώσουν την οικονομική διαχείρηση των ραδιοτηλεοπτικών τους συστημάτων. Στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, η ραδιοτηλεόραση αναπτύχθηκε μέσα σε ένα ανταγωνιστικό περιβάλλον όπου κυριαρχούσαν οι ιδιωτικές εταιρείες εμπορικού χαρακτήρα. Σε αντίθεση με τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, το ραδιοτηλεοπτικό σύστημα στην Δυτική Ευρώπη αναπτύχθηκε, σχεδόν από τα πρώτα του ραδιοφωνικά βήματα, χωρίς τη λειτουργία των μηχανισμών της αγοράς. Το δυτικοευρωπαϊκό ραδιοτηλεοπτικό 25

μοντέλο κυριαρχήθηκε από τους κρατικούς ραδιοτηλεοπτικούς φορείς και η ραδιοτηλεοπτική προσφορά τους επιβαλλόταν να έχει μια κοινωνική διάσταση και λειτουργία ανάλογη με αυτές των άλλων κρατικών οργανισμών. Το αμερικανικό τηλεοπτικό μοντέλο είναι το ευρύτατα αποκαλούμενο ανταγωνιστικό, ενώ το δυτικοευρωπαϊκό είναι το αποκαλούμενο μεικτό. 7 3.1 Το Αμερικανικό ή ανταγωνιστικό μοντέλο Το κύριο χαρακτηριστικό του αμερικανικού ραδιοτηλεοπτικού συστήματος είναι ότι το προνόμιο του μονοπωλίου το κατέχει ουσιαστικά ο ιδιωτικός τομέας, καθώς ο δημόσιος τομέας κατέχει μόνο ένα μικρό μερίδιο.άλλα κύρια σημεία αναφοράς, τα οποία χαρακτηρίζουν το αμερικανικό ραδιοτηλεοπτικό σύστημα, είναι ο έντονος βαθμός της ιδιωτικής ιδιοκτησίας, η δικτύωση των σταθμών, η αυτονομία από το εκάστοτε κυβερνών κόμμα, καθώς και μια έντονη εμπορευματοποίηση στο συνολικό προϊόν των σταθμών και των καναλιών. Το καθεστώς της ιδιωτικής ιδιοκτησίας και το τοπικό στοιχείο είναι δυο σημαντικές παράμετροι που συμπληρώνουν αυτό το μοντέλο, ενώ η γενική φιλοσοφία έγκειται στο ότι χορηγούνται άδειες σε ιδιώτες, για να εξυπηρετούν συγκεκριμένες περιοχές με προγράμματα τοπικού ενδιαφέροντος. Έτσι σήμερα τα τρία τέταρτα των τηλεοπτικών σταθμών και το 88% των ραδιοφωνικών σταθμών είναι ιδιωτικοί και χρηματοδοτούνται από τη διαφήμιση. Οι υπόλοιποι σταθμοί είναι μη εμπορικοί δημόσιοι, και οι άδειες λειτουργίας τους έχουν δοθεί ως επί το πλείστον σε τοπικές κοινότητες, πανεπιστημιακά ιδρύματα, δημόσια ή ευαγή επιμορφωτικά ιδρύματα. Παρ όλα αυτά, η ιδιωτική ιδιοκτησία συγκεντρώνεται σε όλο και λιγότερα χέρια, ιδιαίτερα μετά την απορρύθμιση, την οποία και θα μελετήσουμε παρακάτω. Οι περισσότεροι μη εμπορικοί σταθμοί ανήκουν σε περιφερειακές ενώσεις ή δίκτυα και είναι μέλη της Δημόσιας Ραδιοτηλεοτηλεοπτικής Υπηρεσίας (Public Broadcasting System, PBS). Το Κογκρέσο θεσμοθέτησε την PBS με ένα νόμο του 1967. 7 Στέλιος Παπαθανασόπουλος, «Απελευθερώνοντας την Τηλεόραση», Η απελευθέρωση και η απορρύθμιση της τηλεόραση στη Δυτική Ευρώπη, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1993, σελ 17-19 26

Η τηλεόραση και το ραδιόφωνο εποπτεύονται από ένα σχετικά χαλαρό θεσμικό πλαίσιο, από τη Federal Communication Commission (FCC), που διαχειρίζεται το ραδιοηλεκτρομαγνητικό φάσμα, εκδίδει τις τεχνικές προδιαγραφές και τις ρυθμίσεις για τις ενσύρματες και ασύρματες τηλεπικοινωνιακές λειτουργίες και παρέχει άδειες για τους ραδιοφωνικούς και τους τηλεοπτικούς σταθμούς διάρκειας 5 και 7 χρόνων αντίστοιχα. Η εξουσία της πηγάζει από τον νόμο του 1937 και είναι μια ανεξάρτητη εποπτική αρχή που με τη σειρά της επιτηρείται από το Κογκρέσο. Ο κύριος στόχος των ιδιωτικών ραδιοτηλεοπτικών φορέων είναι η μεγιστοποίηση του κέρδους διαμέσου της μεγιστοποίησης των ποσοστών της θεαματικότητας. Η επιτυχία ενός προγράμματος και η αποδοτικότητά του καθορίζονται σχεδόν αποκλειστικά από το ποσοστό της θεαματικότητάς του. Τα πιο δημοφιλή προγράμματα απαιτούν τις υψηλότερες τιμές και έτσι αποφέρουν στους σταθμούς τα υψηλότερα κέρδη. Κοντολογίς, μόνο τα επικερδή προγράμματα παραμένουν σε λειτουργία, το δημόσιο συμφέρον περιορίζεται σε αυτό που ενδιαφέρει περισσότερο το πλατύ κοινό, που δεν είναι τίποτε άλλο από μια συνεχή ροή ψυχαγωγικών προγραμμάτων. Τα ψυχαγωγικά προγράμματα έχουν την πρωτοκαθεδρία στο σύνολο του τηλεοπτικού προγράμματος, ενώ ο έντονος ανταγωνισμός έχει δημιουργήσει την τάση ο ένας σταθμός να αντιγράφει τον άλλον στις επιλογές του προγραμματισμού του. Αυτή η κατάσταση έχει οξυνθεί τόσο, ώστε είναι πλέον συνήθες οι παρουσιαστές και το περιεχόμενο των δελτίων ειδήσεων να επιλέγονται σύμφωνα με την απήχησή τους στο κοινό και μάλλον με εμπορικά παρά με δημοσιογραφικά και αξιολογικά κριτήρια. Στις μέρες μας, η τηλεοπτική κουλτούρα στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής συνίσταται στα talk shows, όπου κυριαρχεί η ηδονοβλεψία και η χαμηλή ποιότητας προγραμμάτων. Με άλλα λόγια, η κυρίαρχη μορφή προγράμματος, δεν είναι άλλη από την reality television. Σοβαρά ντοκιματέρ, θεατρικά έργα, εκπαιδευτικά και επιμορφωτικά προγράμματα προβάλλονται κυρίως από το PBS. 8 8 Στέλιος Παπαθανασόπουλος, «Απελευθερώνοντας την τηλεόραση», Η απελευθέρωση και η απορρύθμιση της τηλεόρασης στη Δυτική Ευρώπη, Μοντέλα Ραδιοτηλεόρασης: το Δυτικοευρωπαϊκό μοντέλο τηλεόρασης σε αντιδιαστολή με το αμερικάνικο, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1993, σελ. 20-23 27

3.2 Το Δυτικοευρωπαϊκό ή μεικτό μοντέλο Στην ανάπτυξη της ευρωπαϊκής ραδιοτηλεόρασης σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε το κράτος, ιδιαίτερα μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Το κράτος δεν υπήρξε μόνο ο αποκλειστικός δημιουργός της διάρθρωσης και της διαχείρισης της τηλεόρασης, αλλά ήταν επίσης και ο αποκλειστικός ιδιοκτήτης του συστήματος. Σχεδόν παντού στην Ευρώπη, το ραδιόφωνο και η τηλεόραση δε θεωρήθηκαν ότι αποτελούν μια άλλου είδους επιχείρηση, αλλά ότι είναι μια δημόσια κοινωνική υπηρεσία (public service broadacasting) και γι αυτό η λειτουργία τους διαρθρώθηκε διαμέσου των κρατικών φορέων που απολάμβαναν το μονοπώλιο του τομέα. Σε ορισμένες περοπτώσεις, η παραγωγή και η μετάδοση προγραμμάτων αναθέτοταν σε ιδιωτικούς φορείς (όπως η Independent Television, ITV, στη Βρετανία), αλλά το δίκτυο μετάδοσης παρέμενε στην ιδιοκτησία του κράτους, το οποίο με τη σειρά του υπενοικίαζε, για κάποιο χρονικό διάστημα, σε ιδιωτικούς φορείς, όπως η ITV, και έτσι ένας τέτοιος φορέας υπέμενε τη στενή επιτήρηση του κράτους, κυρίως ως προς το εαν πληρεί τους όρους λειτουργίας του. Όπου, δηλαδή, υπήρχαν δύο φορείς ο ένας ιδιωτικός και ο άλλος κρατικός και οι δύο ήταν επιβεβλημένο να παρέχουν ψυχαγωγικά αλλά και ενημερωτικά, επιμορφωτικά και πολιτιστικά προγράμματα. Τα ποσοστά θεαματικότητας για τους δύο φορείς έτειναν να είναι ισόποσα, ενώ ο ανταγωνισμός ανάμεσά τους αφορούσε την τηλεθέαση των προγραμμάτων, όχι όμως για την εξασφάλιση μιας κοινής πηγής χρηματοδότησης, γεγονός που τους επέτρεπε τη μετάδοση μη εμπορικών προγραμμάτων σε ώρες υψηλής θεαματικότητας. Η τηλεόραση, όπως και το ραδιόφωνο, άλλωστε, αρχικά διαρθρώθηκε ως σύστημα αναμετάδοσης προγραμμάτων σε εθνικό επίπεδο. Τα κοινά χαρακτηριστικά των ραδιοτηλεοπτικών συστημάτων στη Δυτική Ευρώπη είναι η υποχρέωση της εθνικής εμβέλειας και χαρακτήρα, ώστε να συνδράμουν στην προστασία της εθνική κουλτούρας και γλώσσας και του εθνικού συμφέροντος. Η πολιτική της ουδετερότητα, το οποίο παρέμεινε μάλλον επιθυμία και όραμα παρά πράξη. Η ραδιοτηλεόραση ήταν, τουλάχιστο στη θεωρία, μη εμπορική. Με άλλα λόγια, οι αρχικοί σκοποί της δεν ήταν εμπορικοί ή οικονομικοί αλλά πολιτικοί και πολιτιστικοί. Αυτό το χαρακτηριστικό σε συνδυασμό με τα υπόλοιπα είχε ως αποτέλεσμα το θεσμικό 28