Πρώτη περίοδος. Από το τέλος της Εικονοµαχίας (843) ως την αρχή της βασιλείας των Κοµνηνών

Μέση Βυζαντινή περίοδος (843-1204) Πρώτη περίοδος. Από το τέλος της Εικονοµαχίας (843) ως την αρχή της βασιλείας των Κοµνηνών Αρχιτεκτονική Παρά το γεγονός ότι τα µεγάλα έργα της εποχής του Ιουστινιανού (6ος αιώνας) αποτελούν ουσιαστικά τα πρότυπα για την αρχιτεκτονική δραστηριότητα της Μέσης Βυζαντινής περιόδου (843-1204), εντούτοις τα κατά πολύ περιορισµένα οικονοµικά µέσα του κράτους και των επαρχιακών διοικήσεων οδήγησαν σε επιλογές κτιρίων πολύ µικρότερης κλίµακας. Η βυζαντινή εκκλησιαστική και κοσµική αρχιτεκτονική του 9ου-11ου αιώνα παρουσιάζει µια µεγάλη πληθώρα τύπων, αλλά και νεωτερισµών, ιδιαίτερα στη χερσόνησο του Αίµου κατά τον 10ο αιώνα 1, όπου γνώρισε ιδιαίτερη άνθηση. 1. Ναοδοµία Οι ναοί της Μέσης Βυζαντινής περιόδου κτίστηκαν µε πλίνθους (όπως για παράδειγµα η Παναγία των Χαλκέων στη Θεσσαλονίκη), ή µε πλίνθους και αργούς ή λαξευµένους λίθους αργούς. Σε γενικές γραµµές η επιλογή ανάµεσα σε πλίνθους και λίθους παρουσίαζε ποικιλία ανά περιοχή. Όπως συνέβαινε σε κάθε κράτος και γωνία του κόσµου, έτσι και στο Βυζάντιο, τα διαθέσιµα υλικά της κάθε περιοχής αποτέλεσαν καθοριστικό παράγοντα στην επιλογή των τύπων των ναών και της εµφάνισης της τοιχοποιίας. 1 Βλ. ειδικότερα Βοκοτόπουλος 1989, 185-216. 1

Έτσι για παράδειγµα στην πρωτεύουσα Κωνσταντινούπολη, αλλά και στη Θεσσαλονίκη, αλλά και σε ολόκληρη τη Μακεδονία, τη Θράκη και τη δυτική Μικρά Ασία κυριαρχούσε η χρήση της πλίνθου ως οικοδοµικού υλικού. Αντίθετα, στις περισσότερες περιοχές της Ηπειρωτικής Ελλάδας (ανάµεσά τους και η Αθήνα) προτιµούνταν η χρήση λίθων (ιδιαίτερα των καλά λαξευµένων), λόγω της αφθονίας του εν λόγω υλικού. Στην κεντρική και την ανατολική Μικρά Ασία, έχουµε επίσης την αρχιτεκτονική της πέτρας, όπου µάλιστα, σε αρκετές περιοχές χρησιµοποιήθηκε καλής ποιότητας µαλακός ασβεστόλιθος, ο οποίος, επεξεργασµένος έδινε καλά λαξευµένους ορθογώνιους λίθους. Πάντως, η αναλογία των υλικών που χρησιµοποιούνταν στην οικοδόµηση των ναών παρουσίαζε αξιοθαύµαστη ποικιλία και συνδυασµούς. Ακόµη και στις περιοχές όπου κυριαρχούσε η πλίνθος, όπως στην Κωνσταντινούπολη, µέρη των ναών, όπως οι θεµελιώσεις, τα πλαίσια θυρωµάτων, τα πλαίσια των παραθύρων µπορούσαν να κατασκευάζονται µε πλίνθους. Σε γενικές γραµµές η χρήση ορισµένων υλικών γίνονταν χωρίς αµφιβολία - και για λόγους οικονοµίας. Για παράδειγµα χρησιµοποιούσαν λίθους αδρά λαξευµένους εκεί όπου υπήρχαν σε αφθονία. Στις µεγάλες πόλεις γενικά κυριαρχούσαν οι ναοί οι οποίοι είχαν κτιστεί µε πλίνθους. Όπου τα µέσα επέτρεπαν, πραγµατοποιούσαν προµήθειες µεγάλων ποσοτήτων πλίνθων, ώστε µε αυτές να κτίζονται τα τόξα, αλλά και να τοποθετούνται στις τοιχοποιίες δηµιουργώντας εφελκυστικές ζώνες για την περίπτωση σεισµού (η πρακτική αυτή είχε ήδη εφαρµοστεί στη Βυζαντινή οικοδοµική κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο). Η εναλλαγή των πλίνθων και των λίθων συνέβαλλε σηµαντικά στην οργάνωση του διακόσµου των εξωτερικών επιφανειών των ναών. Οι Βυζαντινοί αρχιτέκτονες χρησιµοποιούσαν τους συνδυασµούς των πλίνθων και λίθων από τον 11ο αιώνα και εξής και έφτασαν σε εξαιρετικούς συνδυασµούς και διακοσµητικούς πίνακες κατά την Παλαιολόγεια περίοδο (1261-1453). Εκτός από τη νέα οικοδοµική δραστηριότητα της Μέσης Βυζαντινής περιόδου, στα χρόνια αυτά πραγµατοποιήθηκαν εκτεταµένες των παλαιότερων ναών. Επιπλέον, παράλληλα µε την αυτοκρατορική χορηγική δραστηριότητα στην αρχιτεκτονική, εµφανίστηκε και η χορηγία των αριστοκρατών και άλλων υψηλόβαθµων αξιωµατούχων του Βυζαντίου. Πάντως οι µεσοβυζαντινοί ναοί ήταν κατά πολύ µικρότερα κτίσµατα από τις παλαιοχριστιανικές βασιλικές, γεγονός που ασφαλώς διευκόλυνε και την ανέγερσή τους. Σε όλους τους νέους ναούς, µικρότερους και µεγαλύτερους, εφαρµόζονταν οι ίδιες κατασκευαστικές αρχές για την κατασκευή των τρούλων και των θόλων. Όλοι οι τρούλοι, οι ηµικυλινδρικοί 2

θόλοι και τα σταυροθόλια κατασκευάζονταν µε κατάλληλα διαµορφωµένους ξυλότυπους. Στη ναοδοµία της µεσοβυζαντινής περιόδου κυριάρχησε ο αρχιτεκτονικός τύπος του σταυροειδούς εγγεγραµµένου µε τρούλο ναού, οποίος αποτελεί µετεξέλιξη προγενέστερων αρχιτεκτονικών µορφών του Βυζαντίου. Ο εν λόγω τύπος µπορεί µε τη σειρά του να διακριθεί σε µικρότερους επιµέρους τύπους, µε βάση την αµοιβαία σχέση µεταξύ του κύριου σταυρικού τετραγώνου και του Ιερού: α) τον σύνθετο τετρακιόνιο σταυροειδή εγγεγραµµένο, β) τον ηµισύνθετο τετρακιόνιο σταυροειδή εγγεγραµµένο, γ) τον απλό τετρακιόνιο σταυροειδή εγγεγραµµένο και δ) τον απλό δικιόνιο σταυροειδή εγγεγραµµένο ναό. Ένας νέος αρχιτεκτονικός τύπος που εµφανίστηκε αυτή την περίοδο είναι ο οκταγωνικός, ο οποίος διακρίνεται µε τη σειρά του στον «οκταγωνικό» ή σύνθετο οκταγωνικό και στο «νησιωτικό» ή απλό οκταγωνικό. Οι υπόλοιποι αρχιτεκτονικοί τύποι της περιόδου είναι η βασιλική (σε πολύ µικρότερες όµως διαστάσεις σε σχέση µε την βασιλική της παλαιοχριστιανικής περιόδου), ο ελεύθερος σταυρός µε τρούλο, ο τρίκογχος και ο τετράκογχος ναός. Η εποχή µε την µεγαλύτερη οικοδοµική δραστηριότητα φαίνεται ότι είναι ο 11ος αιώνας. Αξίζει να σηµειωθεί ότι τα πιο αντιπροσωπευτικά του έργα σώζονται στο σηµερινό ελλαδικό χώρο, ο οποίος την εποχή εκείνη απέκτησε ιδιαίτερη σηµασία για την αυτοκρατορία. Πάντως, οι βασικοί κανόνες και τα γνωρίσµατα της αρχιτεκτονικής των ναών είναι κοινά στην πρωτεύουσα Κωνσταντινούπολη και στην επαρχία. Εντούτοις διακρίνουµε ορισµένες διαφορές τόσο όσον αφορά στα υλικά και στους τρόπους δοµής, όσο και στη διακόσµηση, τη διάρθρωση και τη µορφολογία των εξωτερικών όψεων των κτιρίων. Παρατηρούµε επίσης και διαφορές στις παραλλαγές του τύπου των κατόψεων. Στην Κωνσταντινούπολη µαζί µε την περιοχή της άµεσης επιρροής της (Μακεδονία, Θράκη, δυτικά µικρασιατικά παράλια και ορισµένα νησιά του Αιγαίου, όπως η Χίος), διαµορφώθηκε µια καλλιτεχνική ενότητα στη ναοδοµία, µε κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και γνωρίσµατα, την οποία συµβατικά αποκαλούµε «Σχολή της Κωνσταντινούπολης», ή «Σχολή της Πρωτεύουσας». Η Μικρά Ασία και οι άλλες ανατολικές επαρχίες που για χρόνια έδωσαν νέες µορφές στη Βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, κατά την περίοδο αυτή αποµακρύνθηκαν από την Πρωτεύουσα και ανάπλασαν τις παλιές µορφές. Στον Ελλαδικό χώρο, υπό την επίδραση των 3

ρευµάτων της αρχιτεκτονικής της Πρωτεύουσας δηµιουργήθηκε µια επαρχιακή «Σχολή», µε ιδιαίτερα γνωρίσµατα, που χαρακτηρίστηκε µε τον όρο «Ελλαδική Σχολή». Στις βορειότερες επαρχίες της Βαλκανικής χερσονήσου, αλλά και στη Ρωσία δηµιουργήθηκαν έργα µε ιδιαίτερη ταυτότητα, τα οποία επηρεάστηκαν άµεσα από την εκκλησιαστική αρχιτεκτονική της Κωνσταντινούπολης. Η) Σταυροειδείς εγγεγραµµένοι ναοί Ο σταυροειδής εγγεγραµµένος ναός µε τρούλο ναός είναι ο αρχιτεκτονικός τύπος που επικρατεί κατά τη µεσοβυζαντινή περίοδο πολύ περισσότερο από τον αρχιτεκτονικό τύπο της βασιλικής. Αυτό έγινε γιατί η νέα εκκλησιαστική αρχιτεκτονική θα έπρεπε να εκφράζει κατά το δυνατόν τη νίκη της Ορθοδοξίας. Ο ίδιος ο ναός έγινε πια σύµβολο και κάθε τµήµα του ερµηνεύονταν συµβολικά. Απλοί σταυροειδείς Σύνθετοι σταυροειδείς εγγεγραµµένοι Ο τρούλος στους ναούς αυτού του τύπου στηρίζεται σε πεσσούς ή σε κίονες, µε τη µεσολάβηση τεσσάρων τόξων και ισάριθµων σφαιρικών τριγώνων (λοφίων). Τα τόξα είναι τα µέτωπα των ηµικυλιδρικών καµαρών των τεσσάρων κεραιών του σταυρού. Ο σταυρός εγγράφεται σε ορθογώνιο ή τετράγωνο, δηµιουργώντας τέσσερα γωνιακά διαµερίσµατα µε στέγαση αρκετά χαµηλότερη από εκείνη του σταυρού. Το σταυρικό σχήµα διαγράφεται και στην κάτοψη, όµως προβάλλει τόσο στην ανωδοµή, όσο και στη στέγαση του ναού. Οι καµάρες των κεραιών του σταυρού παραλαµβάνουν τις πλάγιες ωθήσεις του τρούλου, ενώ τα γωνιακά διαµερίσµατα εξουδετερώνουν τις ωθήσεις των καµαρών. Έτσι ο τρούλος φέρεται σε τέσσερα λεπτά στηρίγµατα (πεσσούς ή κίονες), ενώ επιπλέον υπάρχει η δυνατότητα της εύκολης επικοινωνίας και επιτυγχάνεται η ενότητα στο εσωτερικό του ναού. Στην αρχιτεκτονική των σταυροειδών εγγεγραµµένων ναών οι ερευνητές διακρίνουν δύο κυρίαρχες τάσεις: α) Τα µνηµεία της «Σχολής της Κωνσταντινούπολης» 4

β) Τα µνηµεία της «Ελλαδικής Σχολής» «Ελλαδική Σχολή» Σταυροειδείς εγγεγραµµένοι της «Ελλαδικής Σχολής» α) Σταυροειδείς εγγεγραµµένοι ναοί του «µεταβατικού τύπου» Μια ιδιαίτερη κατηγορία ναών είναι αυτή του «µεταβατικού τύπου», στους οποίους υπάρχει ο συνδυασµός της τρίκλιτης θολωτής βασιλικής και του ναού του ελεύθερου σταυρού. Σε αυτούς τους ναούς, η στήριξη του τρούλου δεν γίνεται σε τέσσερα ελεύθερα στηρίγµατα όπως στους µεταβατικούς (τρουλαίες βασιλικές) της «Σχολής της Κωνσταντινούπολης», αλλά σε τοίχους. Τα γωνιακά διαµερίσµατα καλύπτονται από ηµικυλινδρικούς θόλους οι οποίοι διατάσσονται κατά τον άξονα του κτιρίου, ενώ οι αψίδες ενώνονται µε τον εγγεγραµµένο σταυρό. Ο τύπος αυτός προέκυψε σταδιακά, αρχικά µε τον περιορισµό του µήκους του ναού και µετά µε τη διεύρυνση των ανοιγµάτων στους τοίχους µεταξύ των κλιτών, ενώ δεν λείπουν και ναοί όπου το δυτικό σκέλος είναι µικρότερο σε µήκος από το ανατολικό, µε συνέπεια οι επιφάνειες τοίχων αυτές να έχουν τη µορφή παραστάδων ή να είναι λίγο µεγαλύτερες (συνεπτυγµένο δυτικό σκέλος). Οι γνωστοί στις µέρες µας µεταβατικοί ναοί είναι, σύµφωνα µε τον Παναγιώτη Βοκοτόπουλο 23 τον αριθµό 2. Επειδή από όλα αυτά τα µνηµεία το παλαιότερο βάσει ακριβούς χρονολόγησης είναι η Παναγία της Σκριπούς στη Βοιωτία, ενώ για τα υπόλοιπα µνηµεία έχουν διατυπωθεί µόνο υποθέσεις και η χρονολόγησή τους είναι επισφαλής, είναι σκόπιµο να αρχίσουµε από το ναό της Βοιωτίας. Οι άλλοι µεταβατικοί ναοί που χρονολογούνταν στο β µισό του 9ου αιώνα ήταν ο Άγιος Ιωάννης του Μαγκούτη στην Αθήνα (871), ο οποίος καταστράφηκε το 1841, ο ανεσκαµµένος ναός του Αγίου Γρηγορίου στη Θήβα (872) και ο αλλοιωµένος ναός της Επισκοπής Σκύρου (894/895). Ο Richard Krautheimer θεώρησε τον «µεταβατικό» τύπο ναού ως χαρακτηριστικό της «Μεγάλης Βουλγαρίας», το ναό της Σκριπούς ως το µοναδικό µνηµείο του τύπου στην Ελλάδα του 9ου αιώνα. Υποστηρίχθηκε µάλιστα ότι η ελληνική αρχιτεκτονική εξαρτιόταν από τη σύγχρονή της βουλγαρική, καθώς µέσω 2 Βοκοτόπουλος 1975, 122-123. 5

αυτής έφτασαν οι αρµενικές και σασσανιδικές επιδράσεις που ο ίδιος διακρίνει στο ναό και τον γλυπτό διάκοσµο του ναού της Σκριπούς! Ορθά ο Π. Βοκοτόπουλος τεκµηρίωσε ως αβάσιµες τις παραπάνω υποθέσεις του Krautheimer, οι οποίες µάλλον θα πρέπει να οφείλονταν σε ατελή γνώση της ιστορίας και των µνηµείων του τύπου 3. Επίσης, όπως ορθά υποστήριξε και ο Νικόλαος Γκιολές, δεν υπάρχει κανένας λόγος να έφτασαν όλες αυτές οι επιδράσεις στη Σκριπού µέσω της Βουλγαρίας, καθώς τα ίδια περίπου θέµατα στα γλυπτά της απαντούν και σε Λογγοβαρδικά γλυπτά της υτικής Ευρώπης. Στη Μακεδονία ναούς του συγκεκριµένου τύπου µπορούµε να συναντήσουµε στον Άγιο Γερµανό στο οµώνυµο χωριό των Πρεσπών (Νοµό Φλωρίνης), που κτίστηκε περίπου το έτος 1000, όπως και σε άλλα δύο βυζαντινά µνηµεία, που σήµερα βρίσκονται έξω από τα ελληνικά σύνορα: τον Άγιο Λεόντιο και την Παναγία Ελεούσα (Veljusa) στη Στρώµνιτσα (κράτος των Σκοπίων). Σε αυτούς τους ναούς, η στήριξη του τρούλου δεν γίνεται σε τέσσερα ελεύθερα στηρίγµατα, αλλά σε τοίχους. Σύµφωνα µε τον Π. Βοκοτόπουλο, ο τύπος του «µεταβατικού» σταυροειδούς εγγεγραµµένου ναού απαντά στο νότιο ελλαδικό χώρο και τα νησιά, εµφανισθείς πιθανότατα τον 8ο αιώνα και εν συνεχεία εφαρµοσθείς και τον 9ο και 10ο αιώνα. Από τον «µεταβατικό» τύπο προήλθαν οι σταυροειδείς εγγεγραµµένοι ναοί της «Ελλαδικής Σχολής», µε τη διάλυση σε τόξα των τοίχων που διαχώριζαν τα κλίτη, σε τόξα που στηρίζονταν σε κίονες ή πεσσούς. Ναός της Κοίµησης της Θεοτόκου στη Σκριπού της Βοιωτίας Ο ναός της Παναγίας στη Σκριπού του Νοµού Βοιωτίας (εικ. 280-292) παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον, τόσο όσον αφορά στην αρχιτεκτονική, όσο και στον γλυπτό διάκοσµο και τις επιγραφές της. Η Παναγία είναι κτισµένη στον τύπο του µεταβατικού ναού, ο οποίος κατέληξε στον σταυροειδή εγγεγραµµένο της «Ελλαδικής Σχολής» 4. Ο ναός έχει τον τύπο ηµιεγγεγραµµένου σταυρού, µε τις εγκάρσιες κεραίες να προεξέχουν από τις µακρές πλευρές του κτίσµατος κατά 2, 40 µ. Τα τρία κλίτη καλύπτονται µε ηµικυλινδρικούς θόλους και ανατολικά απολήγουν σε τρεις ηµικυκλικές αψίδες, από τις οποίες η κεντρική είναι µεγαλύτερη. Στα δυτικά 3 Βοκοτόπουλος 1975, 124. 4 Για το ναό της Σκριπούς βλ. Βοκοτόπουλος 1975, 118-120, 122-125, 132, 135, 138, 140, 144, 152, 165, 169, 170, 174, 183, 186, 189, 190, 201, 204 Πάλλας 1976-1977, 1-80 Γκιολές 1992, 109-115. 6

του ναού έχει διαµορφωθεί ένας νάρθηκας µε τρεις εισόδους στον κυρίως ναό, µια για κάθε κλίτος. Ο τρούλος του ναού υψώνεται στο σηµείο της διασταύρωσης του κεντρικού κλίτους µε το εγκάρσιο. Η τοιχοποιία του ναού έχει οικοδοµηθεί µε µεγάλους λίθους, ανόµοιων µεγεθών, µε ισόδοµη τοιχοποιία και άφθονο κονίαµα. Η πλευρά που έχει κτιστεί µε τη µεγαλύτερη επιµέλεια, είναι η ανατολική, Εκτός από το οδοντωτό γείσο την κεντρική αψίδα περιβάλλει ένα διάζωµα µε την κτητορική επιγραφή του ναού, ο οποίος είναι αφιερωµένος στην Παναγία. Υπάρχουν ακόµη τρεις επιγραφές σκαλισµένες σε ορθογώνιους λίθους, ανά µια σε κάθε µια από τις άλλες τρεις πλευρές του ναού. Οι επιγραφές του ναού της Σκριπούς είναι σηµαντικότατες, τόσο για την ακριβή χρονολόγησή του, όσο και για τις ιστορικές συνθήκες της εποχής. Στο ηµικύκλιο της κεντρικής κόγχης του Ιερού έχουν εντοιχιστεί σκαλισµένες µαρµάρινες πλάκες που συνθέτουν µια επιγραφή µε ανάγλυφους χαρακτήρες: ΠΑΝΑΓΙΑ ΘΕΟΤΩΚΕ ΣΥΝ ΤΟ ΜΟΝΩΓΕΝΗ ΣΟΥ ΥΙΩ ΒΟ ΗΘΙ ΤΟΥ ΣΟΥ ΟΥΛΟΥ ΛΕΩΝΤΟΣ ΒΑΣΙΛΗΚΟΥ ΠΡΟΤΩΣΠΑΘΑ- ΡΙΟΥ ΚΕ ΕΠΙ ΤΟΝ ΟΙΚΗΑΚΩΝ ΣΥΝ ΤΙ ΣΥΝΕΥΝΩ ΚΕ ΤΥΣ ΦΙΛΤΑΤΟΣ ΤΕΚΝΥΣ ΑΥΤΟΥ ΕΚ ΠΟΘΟΥ ΚΕ ΠΗ- ΣΤΕΟΣ ΜΕΓΙΣΤΙΣ ΑΝΑΣΤΙΣΑΝΤΟΣ ΤΟΝ ΣΟΝ ΑΓΙΩΝ ΝΑΟΝ. ΑΜΗΝ Στο κάτω µέρος ενός λίθου έχει χαραχθεί η τρίστιχη επιγραφή: + ΕΠΗ ΒΑΣΙΛΙΟΥ Κ(ΑΙ) ΚΩΝΣΤΑΝΤΗΝΟΥ ΚΑΙ ΛΕΩΝΤΟΣ ΤΟΝ ΘΗΟΤΑΤΟΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ ΤΟΝ ΡΩΜΕΟΝ Από τις επιγραφές αυτές, οι οποίες πολλές ανορθογραφίες, πληροφορούµαστε για το όνοµα και τα αξιώµατα του κτήτορα του ναού, του Λέοντα του Βασιλικού Πρωτοσπαθαρίου, αλλά και για το χρόνο της ίδρυσής του. ύο ακόµη επιγραφές, µε οµοιότητες στον τύπο των γραµµάτων, το ύφος, αλλά και τα γραµµατικά λάθη, έχουν λαξευτεί σε µεγάλους λίθους. Η 7

πρώτη από αυτές (διαστάσεις: 76 x 78 εκ.), βρίσκεται στο βόρειο τοίχο της βόρειας αψίδας και είναι η εξής: + ΕΚΑΛΗΕΡΓΗΣΕΝ Τ ΟΝ ΝΑΟΝ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΠΑΥ ΛΟΥ ΤΟΥ ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ ΛΕ ΟΝ Ο ΠΑΝΕΥΦΙΜΟΣ ΒΑΣΗ ΛΗΚΟΣ ΠΡΟΤΟΣΠΑΘΑΡΙΟ Σ ΚΑΙ ΕΠΗ ΤΟΝ ΥΚΙΑΚΟΝ ΥΠ ΕΡ ΛΥΤΡΟΥ ΚΑΙ ΑΦΕΣΕΩΣ ΤΟΝ ΠΟΛΛΩΝ ΑΥΤΟΥ ΑΜΑΡΤΗ ΩΝ ΕΤΟΥΣ ΑΠΟ ΚΤΗΣΕΟΣ ΚΟΣ ΜΟΥ ΕΞΑΚΙΣΧΗΛΙΟΣΤΟ ΤΡΙΑΚ ΟΣΗΟΣΤΩ ΟΓ ΟΗΚΟΣΤΩ Β Το αξίωµα του Πρωτοσπαθαρίου κατείχε ο στρατηγός στο Θέµα της Ελλάδας, έδρα του οποίου κατά τον 10ο αιώνα ήταν η πόλη της Θήβας. Από την σηµαντική αυτή επιγραφή πληροφορούµαστε και τον ακριβή χρόνο της ίδρυσης του ναού, το 6382 από κτίσεως κόσµου, δηλαδή το 873/874. Επίσης την αφιέρωση του βορείου παρεκκλησίου (το οποίο σε άλλους ναούς αντιστοιχεί στην Πρόθεση) στον απόστολο Παύλο. Η δεύτερη επιγραφή, σκαλισµένη στο νότιο τοίχο του νοτίου παρεκκλησίου µας πληροφορεί ότι αυτό ήταν αφιερωµένο στον απόστολο Πέτρο. Άρα, τα διαµερίσµατα που πλαισίωναν το ιερό ήταν παρεκκλήσια και όχι Πρόθεση και ιακονικό. Η επιγραφή αναφέρει: +ΕΚΑΛΙΕΡΓΗΣΕΝ ΤΩΝ ΝΑΟΝ ΤΟΥ Α ΟΣ ΚΑΙ ΕΠΗ ΤΩΝ ΥΚΗΑΚΩΝ ΥΠΕΡ ΓΙΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΤΟΥ ΚΩΡΥΦΕΟΥ ΤΩΝ ΛΥΤΡΟΥ ΚΑΙ ΕΦΕΣΕΟΣ ΤΩΝ ΠΟΛΛΩΝ ΑΠΟΣΤΟΛΩΝ ΛΕΟΝ Ω ΠΑΝΕΥΦΙ ΜΟΣ ΒΑΣΙΛΗΚΟΣ ΠΡΟΤΟΣΠΑΘΑΡΗ ΑΜΗΝ ΑΥΤΟΥ ΑΜΑΡΤΗΟΝ ΕΠΗ ΙΓΝΑΤΙΟΥ ΤΟΥ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΟΥ. Ο πατριάρχης Ιγνάτιος κατείχε το αξίωµα αυτό στα 867-877. Η τελευταία επιγραφή είναι εντοιχισµένη στη δυτική πλευρά του νάρθηκα και διαφέρει τελείως από τις υπόλοιπες, στο ύφος, στη µορφή, αλλά 8

και στο περιεχόµενό της. Τα γράµµατά της είναι εγχάρακτα, επιµήκη και µοιάζουν τα αντίστοιχα σε επιγραφές από τη Θήβα. Πρόκειται για ένα δωδεκάστιχο επίγραµµα, το οποίο δεν είναι κτητορικού ύφους, όπως οι άλλες επιγραφές, αλλά έχει ένα πανηγυρικό χαρακτήρα και συνίσταται σε ιαµβικά τρίµετρα: +ΟΥ ΦΘΟΝΟΣ ΟΥ Ε ΧΡΟΝΟΣ ΠΕΡΙΜΗΚΕΤΟΣ ΕΡΓΑ ΚΑΛΥΨΕΙ ΣΩΝ ΚΑΜΑΤΩΝ ΠΑΝΑΡΙΣΤΕ ΒΥΘΩ ΠΟΛΥΧΑΝ ΕΙ ΛΗΘΗΣ ΕΡΓΑ ΕΠΕΙ ΒΟΩΣΙ ΚΑΙ ΟΥ ΛΑΛΕΟΝΤΑ ΠΕΡ ΕΜΠΗΣ ΚΑΙ ΤΟ Ε ΓΑΡ ΤΕΜΕΝΟΣ ΠΑΝΑΟΙ ΙΜΟΝ ΕΞΕΤΕΛΕΣΑΣ ΜΗΤΡΟΣ ΑΠΕΙΡΟΓΑΜΟΥ ΘΕΟ ΕΓΜΟΝΟΣ ΙΦΙΑΝΑΣΣΗΣ ΤΕΡΠΝΟΝ ΑΠΟΣΤΙΛΒΟΝ ΠΕΡΙΚΑΛΛΕΑ ΠΑΝΤΟΘΕΝ ΑΙΓΛΗΝ ΧΡΙΣΤΟΥ ΕΚΑΤΕΡΩΘΕΝ ΑΠΟΣΤΟΛΩ ΕΣΤΑΤΟΝ ΑΜΦΩ ΩΝ ΡΩΜΗΣ ΒΩΛΑΞ ΙΕΡΗΝ ΚΟΝΙΝ ΑΜΦΗΚΑΛΥΠΤΕΙ ΖΩΟΙΣ ΕΝ ΘΑΛΙΗΙΣΙΙ ΧΡΟΝΩΝ ΕΠ ΑΠΕΙΡΟΝΑ ΚΥΚΛΑ Ω ΠΟΛΥΑΙΝΕ ΛΕΟΝ ΠΡΩΤΟΣΠΑΘΑΡΙΕ ΜΕΓΙΣΤΕ ΓΗΘΟΜΕΝΟΣ ΚΤΕΑΤΕΣΣΙ ΚΑΙ ΕΝ ΤΕΚΕΕΣΣΙΝ ΑΡΙΣΤΟΙΣ ΧΩΡΟΝ ΕΠΙΚΡΑΤΕΩΝ ΤΕ ΠΑΛΑΙΦΑΤΟΥ ΟΡΧΟΜΕΝΟΙΟ+ Από τους τελευταίους στίχους του έµµετρου αυτού επιγράµµατος πληροφορούµαστε ότι ο κτήτορας του ναού ο Λέων, είχε ως κτήµα του τον Ορχοµενό. Το επίγραµµα αυτό, που δεν αποκλείεται να συντάχθηκε στην Θήβα, έδρα του Θέµατος Ελλάδος, µαρτυρεί για την υψηλή στάθµη της παιδείας στα επαρχιακά κέντρα της Βυζαντινής αυτοκρατορίας κατά τον 9ο αιώνα. 9

Σύνθετοι τετρακιόνιοι σταυροειδείς εγγεγραµµένοι Οι ναοί της Ελλάδος που ακολουθούν αρχιτεκτονικά τον τύπο του σύνθετου τετρακιόνιου σταυροειδούς εγγεγραµµένου ναού µε τρούλο της Πρωτεύουσας Κωνσταντινούπολης, έχουν εξωτερικές τοιχοποιίες οι οποίες έχουν οικοδοµηθεί µε όλα τα χαρακτηριστικά της «Ελλαδικής Σχολής». Μονή Οσίου Λουκά Βοιωτίας Παναγία Η Μονή του Οσίου Λουκά Βοιωτίας (εικ. 293) 5 είναι κτισµένη στις δυτικές υπώρειες του Ελικώνα, κάτω από την ακρόπολη της αρχαίας Στείριδας. Το συγκρότηµα της µονής αποτελεί ένα από τα σπουδαιότερα µνηµεία της µεσοβυζαντινής τέχνης και αρχιτεκτονικής και για το λόγο αυτό έχει ενταχθεί στον κατάλογο µε τα Μνηµεία της Παγκόσµιας Πολιτιστικής Κληρονοµιάς της UNESCO. Η Μονή του Οσίου Λουκά είναι αφιερωµένη στον Όσιο Λουκά τον Στειριώτη (29 Ιουλίου 896-7 Φεβρουαρίου 953). Πληροφορίες για την ιστορία του µοναστηριού αντλούνται από τον βίο του Οσίου Λουκά, έργο ανωνύµου του 962 6, και τις Ακολουθίες της Κοιµήσεως και της Ανακοµιδής του λειψάνου του, πηγές που θεωρούνται αξιόπιστες κατά τους αρχαιολόγους και τους ιστορικούς 7. Σύµφωνα µε τα στοιχεία αυτά, ιδρυτής της µοναστικής ζωής στη Μονή είναι ο ίδιος ο όσιος (εικ. 294), ο οποίος ασκήτευσε εκεί τα τελευταία επτά χρόνια της ζωής του (946-953). Γεννηµένος στο Καστρί Φωκίδας το 896 από γονείς πρόσφυγες από την Αίγινα, ακολούθησε από νωρίς το µοναχισµό. Στα τέλη του 910 ή 911 βρέθηκε ως µοναχός στην Αθήνα, ύστερα από την παραµονή του σε διάφορα ησυχαστήρια της Φωκίδας και της αντίπερα κορινθιακής ακτής. Οι µετακινήσεις του οσίου υπαγορεύονταν από την απειλή των Βουλγάρων του Συµεών. Το 946/947 εγκαταστάθηκε στην τοποθεσία του σηµερινού µοναστηριού και πέθανε το 953. Ο όσιος ήταν µορφή αγαπητή στον τοπικό πληθυσµό αλλά και στους αξιωµατούχους του θέµατος Ελλάδος του οποίου έδρα ήταν η Θήβα. Άσκησε 5 Για τη µονή βλ. Χατζηδάκης 1966 Στίκας 1970 Στίκας 1974-1975. Βλ. και το πρόσφατο Μπούρας 2015α. 6 Βλ. Σοφιανός 1989. 7 Για το θέµα βλ. Σοφιανός 1992, 23-80. 10

φιλανθρωπικό και θεραπευτικό έργο ενώ είχε το χάρισµα να προφητεύει το µέλλον. Είχε µάλιστα προβλέψει το 941 την ανακατάληψη της Κρήτης από τον στρατηγό Νικηφόρο Φωκά επί Ρωµανού Β (961) µε τα αποδιδόµενα λόγια: «Ρωµανὸς Κρήτην χειροῦται». Αυτές οι ικανότητες του οσίου και η φήµη του µετά θάνατον συνέβαλαν ώστε να αποκτήσει η περιοχή προσκυνηµατικό ενδιαφέρον και µάλιστα ο στρατηγός του θέµατος Κρηνίτης χρηµατοδότησε την οικοδόµηση εκκλησίας όσο ζούσε ο όσιος το 946, την Αγία Βαρβάρα, η οποία ολοκληρώθηκε µετά το θάνατο του Οσίου. Ο όσιος τάφηκε στο δάπεδο του κελιού του και το 955 µοναχοί έκτισαν σταυροειδές κτήριο γύρω από τον τάφο του καθώς και τα πρώτα κελιά της µοναστικής κοινότητας που αναπτύχθηκε εκεί. Ναός της Παναγίας του Οσίου Λουκά Ο ναός της Παναγίας της Μονής του Οσίου Λουκά Φωκίδος (εικ. 295-303) 8 άσκησε µεγάλη επιρροή στον πνευµατικό και καλλιτεχνικό βίο, τόσο της Ελλάδας, όσο και της εποχής του, αλλά και στη ναοδοµία των γύρω περιοχών. Κτισµένος στον αρχιτεκτονικό τύπο του σύνθετου τετρακιόνιου σταυροειδούς εγγεγραµµένου ναού µε τρούλο, ο οποίος κυριαρχεί στη ναοδοµία της «Σχολής της Κωνσταντινούπολης», ο κυρίως ναός έχει στα δυτικά του έναν ευρύχωρο νάρθηκα, ο οποίος είναι γνωστός ως «λιτή». Η τελευταία συνέχεται µε έναν ιδιότυπο εξωνάρθηκα, ο οποίος αποτελείται από ένα ανοικτό προστώο µε δύο κλειστά διαµερίσµατα στα δύο του άκρα, τα οποία εξείχαν από τους πλάγιους τοίχους του κυρίως ναού. Από τα διαµερίσµατα αυτά το νότιο ενσωµατώθηκε στο µεταγενέστερο καθολικό της µονής. Όταν πραγµατοποιήθηκαν αναστηλωτικές εργασίες στο ναό, αποκαλύφθηκε, κάτω από την ορθοµαρµάρωση του καθολικού, µια τοιχογραφία που άλλοτε κοσµούσε τον ανατολικό τοίχο του νοτίου διαµερίσµατος του εξωνάρθηκα (εικ. 303). Ουσιαστικά πρόκειται για τη µοναδική τοιχογραφία που σώθηκε από τον τοιχογραφικό διάκοσµο του ναού της Παναγίας και η οποία απεικονίζει το επεισόδιο της εµφάνισης του αρχάγγελου Μιχαήλ στον Ιησού του Ναυή πριν από την άλωση της Ιεριχούς. Οι υπόλοιπες τοιχογραφίες του ναού που σώζονται στο νότιο σκέλος του σταυρού και στο διακονικό απεικονίζουν ιεράρχες και έχουν χρονολογηθεί στο τέλος του 12ου αιώνα. Ο ναός διασώζει αξιόλογο γλυπτό διάκοσµο, ο οποίος έχει πρωτοτυπία, ψευδοκουφικά θέµατα και γενικά ανατολικές επιδράσεις 9. 8 Για το ναό βλ. Στίκας 1970. 9 Βλ. Μπούρα 1980. 11

Γ) Οκταγωνικοί ναοί Ένας άλλος πολύ σηµαντικός τύπος βυζαντινού ναού της περιόδου που εξετάζουµε είναι ο οκταγωνικός. Στους ναούς αυτού του τύπου ο τρούλος στηρίζεται σε οκτώ πεσσούς αντί των τεσσάρων του σταυροειδούς εγγεγραµµένου ναού. Οι βυζαντινοί οκταγωνικοί ναοί µπορούν να καταταγούν σε δύο επιµέρους τύπους: α) Στους ναούς του σύνθετου οκταγωνικού ή «Ηπειρωτικού τύπου». Σε αυτούς τους ναούς οι οκτώ πεσσοί είναι τοποθετηµένοι πιο κοντά στους τοίχους, διευρύνοντας κατ αυτόν τον τρόπο τον κεντρικό χώρο του κυρίως ναού. Στον τύπο του σύνθετου οκταγωνικού η σταυροειδής διάταξη διατηρείται στους ηµικυλινδρικούς θόλους της οροφής και ανάµεσά τους παρεµβάλλονται ηµιχώνια. Στον τύπο του «Ηπειρωτικού οκταγωνικού», γύρω από τον κεντρικό χώρο του κυρίως ναού διαµορφώνεται περίστωο 10. β) Στους ναούς του απλού οκταγωνικού ή «Νησιωτικού τύπου». Σε αυτή την παραλλαγή του οκταγωνικού ναού ο τρούλος στηρίζεται σε ηµιχώνια και τόξα, όµως ο ναός δεν έχει περίστωα ή άλλες προεκτάσεις και διαµερίσµατα 11. Οκταγωνικοί ναοί «Ηπειρωτικοί». Καθολικό Μονής Οσίου Λουκά Το πρώτο και τελειότερο µνηµείο του τύπου του σύνθετου οκταγωνικού ναού είναι το καθολικό της Μονής του Οσίου Λουκά στη Φωκίδα, το οποίο οικοδοµήθηκε επάνω σε µια σταυρόσχηµη κρύπτη, εκεί που βρίσκεται και ο τάφος του Οσίου ( 946) και που είναι αφιερωµένη στην αγία Βαρβάρα 12. Το καθολικό της Μονής του Οσίου Λουκά (εικ. 304-311) λειτούργησε ως πρότυπο για την οικοδόµηση και άλλων οκταγωνικών ναών, οι οποίοι έχουν πιο απλοποιηµένο σχέδιο και οι τοιχοποιίες τους έχουν όλα τα χαρακτηριστικά των αντίστοιχων της «Ελλαδικής Σχολής». 10 Για τον τύπο βλ. Τάντσης 2012, 169-175. 11 Βλ. Τάντσης 2012, 175-177. 12 Για το καθολικό η βιβλιογραφία είναι σχετικά πλούσια. Βλ. Schultz, Barnsley 1901 Chatzidakis 1969, 127-150 Στίκας 1970 Χατζηδάκης 1972, 298-313 Μυλωνάς 1990, 6-30 Μυλωνάς 1991, 78-80 Γκιολές 1992, 126, 127, 132-135 και πίν. 50, 51 Μυλωνάς 2005 Τάντσης 2012, 169-173 Μπούρας 2015, 48-85, πίν. Α -Θ. 12

Ο Ευστάθιος Στίκας χρονολόγησε το µνηµείο στα χρόνια του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Θ Μονοµάχου (1042-1055), ενώ ο Μανώλης Χατζηδάκης υποστήριξε ότι το καθολικό άρχισε να κτίζεται στις αρχές του 11ου αιώνα και αποπερατώθηκε στα 1011, στα χρόνια της ηγουµενείας του Θεοφίλου. Αυτή η άποψη φαίνεται να είναι η πιο ορθή, καθώς µε την εποπτεία του Θεοφίλου και των συνασκητών του Γαβριήλ, Γρηγορίου και Πέτρου πραγµατοποιήθηκε την 3η Μαΐου του 1011 η µετακοµιδή των λειψάνων του Οσίου Λουκά από τον τάφο του στην κρύπτη του νέου ναού, στο σηµείο της ένωσης µε τον παλαιότερο ναό της Παναγίας. Πάντως το µοναστήρι ήταν ήδη σε µεγάλη ακµή και στα 1014 διέθετε ήδη δύο µετόχια, το ένα στην Εύβοια, στην Αντίκυρα και στον Άγιο Νικόλαο στα Καµπιά της Βοιωτίας. Αρχιτεκτονική του καθολικού Ο ναός καλύπτεται στο κεντρικό του τµήµα µε ένα µεγάλο τρούλο διαµέτρου 9 µ. Γύρω από αυτόν υπάρχουν διώροφοι χώροι, οι οποίοι διαµορφώθηκαν ως παρεκκλήσια και η στέγασή τους γίνεται µε σταυροθόλια 13. Στα δυτικά υπάρχει νάρθηκας, ο οποίος είναι διώροφος. Το εσωτερικό του ναού φωτίζεται από µεγάλα και ψηλά παράθυρα, τα οποία είναι δίλοβα ή τρίλοβα. Το κάτω µέρος των παραθύρων είναι φραγµένο µε θωράκια σκαλισµένα σε λευκό µάρµαρο. Το καθολικό έχει οικοδοµηθεί µε µεγάλους ορθογώνιους λίθους παρµένους από κτίρια της Αρχαιότητας. Στα µεγάλα κενά των αρµών τοποθετήθηκαν πλίνθοι. Οι τοιχοποιίες είναι περισσότερο ακανόνιστες στο ισόγειο και πιο επιµεληµένες στον όροφο, όπου και τα υπερώα. Όπως ήδη επισηµάνθηκε υπάρχουν πάρα πολλά χαρακτηριστικά στο ναό, τα οποία φανερώνουν τη σχέση του µνηµείου µε την Πρωτεύουσα, την Κωνσταντινούπολη (µνηµειώδης κλίµακα του έργου, ελαφροί διάτρητοι τοίχοι λόγω των πολλών ανοιγµάτων που διαµορφώθηκαν σε αυτούς, πλαστική διαµόρφωση µε αντηρίδες στο δυτικό τοίχο και µε κόγχες στο βόρειο, κάλυψη µε σταυροθόλια) 14. Το καθολικό κοσµείται στο εσωτερικό του, µέχρι τη στάθµη της θολοδοµίας, µε πλάκες από µάρµαρο (ορθοµαρµάρωση), στα δάπεδα µε πολύχρωµες πλάκες µαρµάρου και στα ψηλότερα µέρη µε εξαίσια ψηφιδωτά, τα οποία χρονολογούνται στο α µισό του 11ου αιώνα. 13 Γκιολές 1992, 166. 14 Γκιολές 1992, 167. 13