ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ, Υποψήφιος Διδάκτωρ και Μαγίστρος Θεολογίας, εξειδικευμένος στην ισλαμική θεολογία και τον ισλαμο-χριστιανικό διάλογο E-MAIL: dimitrisathanasiou@yahoo.com Αυτή η εργασία χορηγείται με άδεια Creative Commons Αναφορά Δημιουργού - Όχι Παράγωγα Έργα 4.0 Διεθνές
ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ, Υποψήφιος Διδάκτωρ και Μαγίστρος Θεολογίας, εξειδικευμένος στην ισλαμική θεολογία και τον ισλαμο-χριστιανικό διάλογο E-MAIL: dimitrisathanasiou@yahoo.com Περίληψη Ο πνευματικός κόσμος αποτελεί βασική δογματική ισλαμική διδασκαλία. Πλάστης του κόσμου αυτού είναι ο Θεός. Ο κόσμος αυτός ανήκει στο αόρατο πεδίο της δημιουργίας (Aʿilm al-ghaib) (αραβικά: (عمل الغيب 1. Στον εν λόγω κόσμο ανήκουν δύο οντότητες, οι άγγελοι και τα τζίνν, αλλά και οι δαίμονες, οι οποίοι υπήρξαν πεπτωκότες τζίνν και έπεσαν, όταν αρνήθηκαν να υπακούσουν στην εντολή του Θεού. Ο Θεός δημιούργησε τους αγγέλους, αφενός να λατρεύουν τον ίδιο και αφετέρου να υπηρετούν τον άνθρωπο. Πλάστηκαν αγαθοί και κατά συνέπεια επιλέγουν μόνο το καλό. Ομοίως, δημιούργησε και τα τζίνν, τα οποία σε αντίθεση με τους αγγέλους, διακρίνονται σε αγαθά και κακά. Γι αυτό είναι ελεύθερα όπως και οι άνθρωποι. Οι εν λόγω οντότητες παρουσιάζουν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά και συγκεκριμένους ρόλους μέσα στη δημιουργία. Λέξεις-Κλειδιά: πνευματικός κόσμος, άγγελοι, τζίνν, ισλαμική θεολογία, Ισλάμ Abstract The spiritual world consists of the basic Islamic teaching. The creator of this world is God himself. This world belongs to the invisible field of creation. Two beings belong in to this world angels and jin but demons have been jins who had fallen, when they refused to obey God's command. God in the first place created the angels to worship him and on the other hand to serve human beings. They were created innocent, so that they could choose to do only good. Similarly he also created the Gins, who contrary to the angels are either evil or good in this way they are as free as humans. These beings present specific characteristics and specific roles within the creation. Keywords: spiritual world, angels, Jins, islamic theology, Islam 1 Στο Ισλάμ ως γνώση του αοράτου καλείται αυτό όπου οι ανθρώπινες αισθήσεις και ο ανθρώπινος νους, δεν μπορεί να το συλλάβει και το οποίο γνωρίζει μόνο ο Θεός, ενώ το αποκαλύπτει στη δημιουργία του. Πρόκειται για τη μεταφυσική διδασκαλία του Ισλάμ, όπως είναι λ.χ. ο Παράδεισος, η Κόλαση, οι άγγελοι, τα τζίνν κ.ο.κ. 14
Εισαγωγή Στη μελέτη αυτή θα διαπραγματευτούμε τον πνευματικό κόσμο στο Ισλάμ. Λόγω του ότι, το Ισλάμ παρουσιάζει διαφορετικές σχολές σκέψεις και ομάδες, οι οποίες διαφοροποιούνται ως προς το δόγμα (maḏhāhib ʿaqādeyyah), όπως και ο Χριστιανισμός, για το λόγο αυτό, στον παρόν άρθρο επιλέχθηκε να γίνει μια σύντομη προσέγγιση του πνευματικού κόσμου, υπό το πρίσμα του Σουνιτικού Ισλάμ. Έτσι λαμβάνονται υπόψη οι βασικές του πηγές που είναι το Κοράνιο και η προφητική παράδοση. Επίσης επιλέχθηκαν σχόλια και ερμηνείας ορισμένων σημαντικών Μουσουλμάνων λογίων, από διαφορετικές σχολές σκέψεις, από τους Salaf και τους Ashāʿira, οι οποίοι, βέβαια ανήκουν στον κορμό του Σουνιτικού Ισλάμ. Παράλληλα, το παρόν άρθρο επιχειρεί να καινοτομήσει στην ελληνική βιβλιογραφία. Απορρίπτεται εμπράκτως κάθε είδους και μορφής οριενταλιστικών κατασκευών και μεθόδων, προσφεύγοντας αυστηρά στις πρωτογενείς πηγές του Ισλάμ. Έτσι σε αντίθεση με τη μέθοδο που ακολουθείται από αρκετούς δυτικούς μελετητές, το παρόν άρθρο δε βασίζεται σε δευτερογενείς πηγές (βιβλιογραφία ευρωπαϊκών γλωσσών) και συνεπώς, δεν αποτελεί μια «οριενταλιστικού τύπου» ανάλυση των εν λόγω κειμένων, αλλά, αντίθετα, προσεγγίζει το εν λόγω θέμα από το πρωτότυπο, μέσα δηλαδή από τα ίδια τα ισλαμικά κείμενα, τα οποία είναι γραμμένα στην αραβική γλώσσα. Με άλλα λόγια στο παρόν άρθρο προσεγγίζεται το Ισλάμ μέσα από τις ίδιες του τις πηγές (Κοράνιο, προφητική παράδοση, σχόλια Μουσουλμάνων λογίων). 1. Οι άγγελοι Η πίστη στους αγγέλους (αραβικά: مالك malāk, πληθυντικός: مال ئ كة Mala īka), αποτελεί ένα από τα έξι ή κατ άλλους 2, πέντε, άρθρα της πίστεως του Ισλάμ (arkān al-islām). Ανήκει δηλ. στη βασική δογματική ισλαμική διδασκαλία. Πρόκειται για τα θεμέλια πίστεως της ισλαμικής θρησκείας, τα οποία πέραν την πίστη στους αγγέλους, αφορούν την πίστη στα ακόλουθα δόγματα: α) στον αυστηρό και απόλυτο μονοθεϊσμό (al-tawḥīd), β) την πίστη στους Προφήτες, με κορωνίδα τον έσχατο όλων, το Μωάμεθ, γ) στα θεόσταλτα βιβλία των Προφητών, με κορυφαίο την έσχατη αποκάλυψη, το Κοράνιο, δ) την πίστη στην εκ νεκρών ανάσταση και την έσχατη κρίση, ε) την πίστη στο πεπρωμένο ή στο θείο διάταγμα (al-qadāh w al-qādar) 3. Το κοράνιο αναφέρει: «Ο Απόστολος πίστεψε σ ό,τι του αποκάλυψε ο Κύριος του, έτσι έκαναν και οι πιστοί. Καθένας τους πίστεψε στον Allāh, τους αγγέλους Του, τα βιβλία Του και τους Απεσταλμένους Του» {Κοράνιο 2: 285}. Ο δε Προφήτης Μωάμεθ, όταν ζητήθηκε να δώσει έναν ορισμό για την πίστη σύμφωνα με το Ισλάμ, την διατύπωσε ως εξής: 2 Στο Ισλάμ υπήρξαν ομάδες, οι οποίες απέρριπταν το έκτο άρθρο της πίστεως που αφορά το πεπρωμένο (alqadāh w al-qādar), όπως οι Qadariyah και οι Muʻtazila. 3 Abdel Rahman al-midany, El-ʻAqidah al-islāmiyyah w Asasha, Bayrūt & Dimishq: Dār el-kalām, 1979, σσ. 95-679. Κατά κύριο λόγο, οι Ορθόδοξοι Μουσουλμάνοι (Salaf), είναι αυτοί που αποδέχονται τα έξι άρθρα της πίστεως. Κατά τη δογματική διδασκαλία του Ορθόδοξου Ισλάμ, ως έκτο άρθρο ή έκτο θεμέλιο της πίστεως αναφέρεται το (al-qadāh w al-qādar), δηλαδή το θείο διάταγμα, το πεπρωμένο, όπως αναφέρθηκε παραπάνω. Σύμφωνα με το δόγμα αυτό, ο Μουσουλμάνος πιστεύει στο θείο διάταγμα του Θεού, πιστεύει δηλαδή, ότι ο Θεός γνωρίζει τα πάντα, τόσο εκείνα που έχουν ήδη γίνει όσο και εκείνα που πρόκειται να συμβούν στο μέλλον. Τίποτε σε αυτόν τον κόσμο δεν υπάρχει και δε γίνεται χωρίς τη γνώση και την άδειά του Θεού. Συνεπώς, οτιδήποτε επιθυμεί ο Θεός θα πραγματοποιηθεί. Επομένως, σύμφωνα με τη διδασκαλία αυτή, τα πάντα έχουν τον προορισμό τους από τον ίδιο το Θεό. Βλ. Ibn Al-'Uthaymin, ʿAqidet ahli Sūnah Wa jamaʿah, El-Mamlāqa el- ʻArabeyyah el-saʻudeyyah: El-Maktab al-t awanyh lil Dʿawah w al-irshād bi Sultānuh, σσ. 38-44. 15
«Πίστη είναι το να πιστεύεις στον Allāh, στους αγγέλους του, στα βιβλία του, στους Αποστόλους του και στην τελική κρίση» 4. «أ ن ت ؤ م ن ابهلل و م الئ ك ت ه و ك ت ب ه ور س ل وال ي و م الآخ ر...» Σύμφωνα με την προφητική παράδοση, ο Θεός δημιούργησε τους αγγέλους από το φως (min al-nūr) 5. Είναι άγνωστη η φύση του εν λόγω φωτός, από το οποίο δημιουργήθηκαν οι αγγελικές δυνάμεις 6. Επίσης είναι άγνωστο το πότε δημιουργήθηκαν. Το μόνο σίγουρο είναι, ότι η δημιουργία τους, προηγήθηκε από τη δημιουργία των ανθρώπων 7. Το Κοράνιο αναφέρει, ότι πριν δημιουργήσει ο Θεός τον Αδάμ, ενημέρωσε τους αγγέλους του, ότι θα δημιουργήσει κάποιον τοποτηρητή στη γη, δηλ. τον άνθρωπο. Γράφει επί λέξει το ιερό βιβλίο των Μουσουλμάνων: «Όταν ο Κύριός σου είπε στους αγγέλους: Εγώ θα δημιουργήσω ένα τοποτηρητή στη γη (δηλ. τον άνθρωπο), εκείνοι αποκρίθηκαν: Μήπως θέλεις να βάλεις σ αυτή κάποιον, που θα την βλάψει και θα χύσει αίμα τι στιγμή που εμείς πανηγυρίζουμε το μεγαλείο Σου και Εσένα δοξάζουμε ; Κι ο Allāh απάντησε: Εγώ γνωρίζω εκείνο που σεις δεν γνωρίζετε» {Κοράνιο 2: 30}. Άλλωστε το Κοράνιο αναφέρει, ότι ο Θεός διέταξε τους αγγέλους, να προσκυνήσουν τον Αδάμ, λίγο πριν τον δημιουργήσει: «ο Κύριος σου είπε στους αγγέλους: Είμαι έτοιμος να πλάσω έναν άνθρωπο από άργιλο στεγνό (κι ηχηρό) και από λάσπη που δίνει μορφή, κι όταν τον προσαρμόσω, κι εμφυσήσω σ αυτόν από την ψυχή Μου, τότε πέστε κάτω υπακούοντας σ αυτόν» {Κοράνιο 15: 28-29}. Είναι πολυάριθμοι αριθμητικά, τον οποίο αριθμό, γνωρίζει μόνο ο Θεός. Το Κοράνιο αναφέρει: «Και δεν κάναμε παρά αγγέλους, σαν φύλακες της φωτιάς. Και δεν ορίσαμε τον αριθμό τους, παρά μόνο για να δοκιμάσουμε (παραπλανήσουμε) τους άπιστους [ ] Και κανείς άλλος δε γνωρίζει (τη δύναμη) των στρατιωτών του Κυρίου σου, παρά μόνο Αυτός (δηλ. ο Θεός)» {Κοράνιο 74: 31}. Με αφορμή την παραπάνω κορανική αναφορά, ο Μουσουλμάνος λόγιος Taqi ad-din Ahmad Ibn Taymiyyah (1263-1328 μ.χ.) επισημαίνει, ότι τον αριθμό των αγγέλων δε τον γνωρίζει επακριβώς κανείς μέσα στην κτίση, παρά μόνο ο ίδιος ο Θεός 8. Ο δημιουργός τους. Στην προφητική παράδοση, η οποία περιγράφει την ανάληψη του Μωάμεθ στους επτά ουρανούς, διασώζεται ένα μέρος της συζήτησης που είχε ο ίδιος ο Προφήτης του Ισλάμ με τον αρχάγγελο Γαβριήλ, κατά την ανάληψη του στον έβδομο ουρανό, στον πολυσύχναστο οίκο από τους αγγέλους. Εκεί ο Μωάμεθ ρώτησε τον Γαβριήλ, τι είναι αυτός ο οίκος; ο Γαβριήλ του απήντησε, ότι σε αυτό τον οίκο προσεύχονται στο Θεό, επί καθημερινή βάση, εβδομήντα χιλιάδες διαφορετικοί άγγελοι 9. Πράγμα που σημαίνει, ότι ο αριθμός των αγγέλων είναι αρκετά μεγάλος αριθμητικά, κατά την ισλαμική διδασκαλία, ίσως αρκετά μεγαλύτερος απ αυτό των ανθρώπων. i) Η φύση τους και τα χαρακτηριστικά τους Για το Ισλάμ οι άγγελοι είναι όντα ελεύθερα της πυκνότητα της ύλης που αποτελούνται από όμορφο φως, γι αυτό και ο άνθρωπος, στην πραγματικότητα, δεν μπορεί να τους 4 Muslim ibn al-hajjaj, Ṣaḥīḥ Muslim, (1), Tahqiq Abu Qatiba al-fariaby, Riyadh: Dār Tayibatan, 2006, σ. 23. 5 Muslim ibn al-hajjaj, Ṣaḥīḥ Muslim, (2), όπ. παρ., σ. 1364. 6 Umar Sulaiman Al-Ashqar, ʿAlam al-mala īka al-abrar, Kweit: Maktabit al-falah, 1983, σ. 9. 7 Umar Sulaiman Al-Ashqar, ʿAlam al-mala īka al-abrar, όπ. παρ., σ. 10. 8 Ibn Taymiyyah, Majmuʿa al-fatwa Shaykh al-islam Ahmad ibn Taymiyyah, (4), Wzarat al-shu un al-islameyya wa l-dawah wl-irshad al-saʿudy, 2004, σσ. 119-120. 9 Muslim ibn al-hajjaj, Ṣaḥīḥ Muslim, (1), όπ. παρ., σ. 86. 16
δει με τους σωματικούς του οφθαλμούς 10. Είναι αθέατοι και αόρατοι. Άλλωστε ο Θεός δεν έχει δώσει στον άνθρωπο αυτή τη δυνατότητα, δηλ. να μπορεί να τους δει με τις αισθήσεις του 11. Φυσικά, υπάρχουν και αγγελοφάνειες, όπου οι άγγελοι, αν και πνευματικά όντα, έχουν τη δυνατότητα να λαμβάνουν εξωτερική περιγραπτή μορφή 12. Έτσι σύμφωνα με το Κοράνιο πολλές φορές εμφανίζονται ως άνθρωποι, όπως λ.χ. ο Γαβριήλ στην Μαριάμ, τη μητέρα του Ιησού, κατά την ημέρα που της αποκάλυψε, ότι θα συλλάβει παιδί «...τότε στείλαμε σ αυτήν (ενν. στη Μαριάμ, τη μητέρα του Ιησού) το πνεύμα μας (έναν άγγελο) που παρουσιάστηκε μπροστά της, σαν ένα τέλειο ανθρώπινο πλάσμα» {Κοράνιο 19: 16-19}. Οι άγγελοι ως άυλα πνευματικά όντα, είναι απαλλαγμένοι φυσικών αναγκών, όπως η πείνα, η δίψα {Κοράνιο 11: 70 51: 24-28}, ο κόπος, η ανάπαυση {Κοράνιο 21: 20} 13 κλπ. 14. Ο Μουσουλμάνος λόγιος, Jalāl al-dīn al-suyūṭī (1445-1505 μ.χ.), μαρτυρεί, ότι ο προγενέστερος του, Μουσουλμάνος Φιλόσοφος και Θεολόγος, Abū ʿAbd Allāh Muḥammad ibn ʿUmar ibn al- Ḥusayn Fakhr al-dīn al-rāzī (1149/50-1209 μ.χ.), υποστήριζε, ότι οι συναίνεση των Μουσουλμάνων λογίων, συμφωνούν ως προς το γεγονός, ότι οι άγγελοι δεν τρώγουν και δεν πίνουν 15. Επίσης δεν έχουν ανάγκη διαιωνίσεως του είδους τους. Δεν έχουν διάκριση φύλου {Κοράνιο 37: 149-156 43: 19} 16. Η δύναμη των αγγέλων είναι πολύ μεγάλη. Ως ασώματα πνευματικά όντα, δε δεσμεύονται στον υλικό χώρο, κινούνται με μεγάλη ταχύτητα όπου ο άνθρωπος δεν μπορεί να την συλλάβει 17. Η γνώση των αγγέλων είναι μεγάλη, μικρότερη όμως απ αυτή των ανθρώπων, αφού σύμφωνα με το Κοράνιο ο Θεός δίδαξε μόνο στον Αδάμ τα ονόματα όλων των πραγμάτων {Κοράνιο 2: 31} και όχι στους αγγέλους. Σε αντίθεση με τη χριστιανική διδασκαλία, όπου οι άγγελοι δεν πεθαίνουν, στο Ισλάμ οι άγγελοι δεν είναι αθάνατοι κατά χάριν, αλλά υπόκεινται στη φθορά και στον θάνατο, όπως και τα άλλα λογικά δημιουργήματα του Θεού, όπως είναι οι άνθρωποι και τα τζίνν 18. Το Κοράνιο αναφέρει, ότι «όταν η σάλπιγγα ηχήσει όλα τα όντα στους ουρανούς και στη γη θα κεραυνωθούν (θα πεθάνουν) εκτός αυτούς που θέλει ο Allāh (να εξαιρέσει)» {Κοράνιο 39: 68} 19. Ο κλασικός ερμηνευτής του Κορανίου, ο Ismail ibn Kathir ( 1300-1373 μ.χ.) ερμηνεύει το εν λόγω χωρίο ως εξής: 10 Umar Sulaiman Al-Ashqar, ʿAlam al-mala īka al-abrar, όπ. παρ., σ. 11. 11 Umar Sulaiman Al-Ashqar, ʿAlam al-mala īka al-abrar, όπ. παρ. 12 Umar Sulaiman Al-Ashqar, ʿAlam al-mala īka al-abrar, όπ. παρ., σ. 25. 13 Κατά την κορανική διδασκαλία, οι άγγελοι λατρεύουν το Θεό ακατάπαυστα και χωρίς να βαριούνται. Αναφέρει το Κοράνιο: «γιατί εκείνοι (οι άγγελοι) που βρίσκονται σε καλύτερη θέση στον Κύριό σου, υμνούν και δοξάζουν, νύχτα και ημέρα. Και ποτέ τους δεν βαριούνται» {Κοράνιο 41: 38}. 14 Umar Sulaiman Al-Ashqar, ʿAlam al-mala īka al-abrar, όπ. παρ., σσ. 15-18. 15 Jalāl al-dīn al-suyūṭī, Tanwir al-hawālik Sharh Muwatta Malik, (1), Al-Maktaba al-tijarah al-kubra, Misr, 1969, σ. 264. 16 Umar Sulaiman Al-Ashqar, ʿAlam al-mala īka al-abrar, όπ. παρ., σσ. 16-17. Το Κοράνιο καταπολεμά τη λανθασμένη άποψη που υποστήριζαν ορισμένοι, ότι οι άγγελοι έχουν θηλυκό γένος, διευκρινίζοντας, ότι οι άγγελοι δεν έχουν φύλο. 17 Umar Sulaiman Al-Ashqar, ʿAlam al-mala īka al-abrar, όπ. παρ., σ. 28. 18 Umar Sulaiman Al-Ashqar, ʿAlam al-mala īka al-abrar, όπ. παρ., σσ. 22-23. 19 Παρότι η συναίνεση των Μουσουλμάνων λογίων, συμφωνεί, ότι οι άγγελοι θα πεθάνουν, εντούτοις, αξίζει βέβαια να αναφερθεί, ότι στον ισλαμικό κόσμο, υπήρξαν και εκείνοι, οι οποίοι αμφισβήτησαν τη διδασκαλία περί του θανάτου των αγγέλων, όπως ο ισπανικής καταγωγής, Abū Muḥammad ʿAlī ibn Aḥmad ibn Saʿīd ibn Ḥazm (994-1064 μ.χ.). Ο Ibn Ḥazm αναφέρει, τα ακόλουθα: «δε συναντάται σχετική μαρτυρία στις πηγές του Ισλάμ, αλλά και στη συναίνεση των λογίων που να αναφέρει ρητά, ότι οι άγγελοι πεθαίνουν. Ακόμη και αν εντοπίζεται κάποιο σχετικό κείμενο που να το αναφέρει, αυτό αναιρείται αυτόματα, με τη λογική, ότι δε δύναται να πεθάνουν οι άγγελοι, εφόσον κατοικούν στον Παράδεισο, ο οποίος δεν υπόκειται σε θάνατο, ενώ οι ίδιοι οι άγγελοι 17
«Όταν ακουστεί αυτή σάλπιγγα [ ] θα πεθάνουν όλα τα πλάσματα του ουρανού και της γης [ ] διότι έτσι θα διαφοροποιηθεί ο ζωντανός (ενν. Θεός από τη δημιουργία του)» 20. «ويه اليت ميوت هبا الحياء من أهل السموات والرض وينفرد احلي القيوم اذلي اكن أوال وهو البايق أآخرا ابدلميومة والبقاء «Ο Ibn Taymiyya υποστηρίζει με έμφαση, ότι όλα τα πλάσματα θα πεθάνουν και συνεπώς ανάμεσα τους και οι άγγελοι, ακόμη και ο ίδιος ο άγγελος του θανάτου, για τον οποίο θα γίνει λόγος αμέσως παρακάτω 21. Άλλωστε κατά την κορανική διδασκαλία {Κοράνιο 4: 163 42: 51 25:58} και την προφητική παράδοση 22, ο Θεός είναι ο μόνος αθάνατος, αφού είναι χορηγός της ζωής και του θανάτου. Έτσι, λοιπόν, για το Ισλάμ και οι άγγελοι θα γευτούν τον θάνατο, όπως και όλη η δημιουργία. Κατά συνέπεια και αυτοί θα μετέχουν στην τελική ανάσταση των νεκρών, όπως και οι άνθρωποι, αλλά και τα τζίνν, όπως θα αναφερθεί στη συνέχεια. ii) Τα ονόματα και η διάταξη τους Το Ισλάμ δε διαθέτει ανάλογη ιεραρχία στις αγγελικές δυνάμεις, όπως συναντάται στη χριστιανική διδασκαλία. Αντίθετα, διακρίνει τις αγγελικές δυνάμεις σε αρχαγγέλους και αγγέλους. Οι πρώτοι είναι αρχηγοί των αγγελικών δυνάμεων, ενώ οι τελευταίοι αποτελούν διαφορετικοί άγγελοι, όπου ο εκάστοτε έχει διαφορετικό ρόλο μέσα στη δημιουργία. Οι αρχάγγελοι Ο Μουσουλμάνος λόγιος, al-suyūṭī, αναφέρει ότι: «ο άγγελος του θανάτου, ο Γαβριήλ, ο Μιχαήλ και ο Isrāfīl, είναι οι αρχηγοί των αγγέλων», δηλ. αρχάγγελοι κατά την ισλαμική διδασκαλία 23. (ج ب ر يل و م يك ال (αραβικά: α) O Γαβριήλ και ο Μιχαήλ (Jabril w Mikael) Ο Γαβριήλ και ο Μιχαήλ θεωρούνται οι σημαντικότεροι άγγελοι του Θεού 24. Γράφει το ιερό βιβλίο των Μουσουλμάνων, για τους εν λόγω αγγέλους: «όποιος είναι εχθρός του Allāh, των αγγέλων του και των Αποστόλων του, τον Γαβριήλ και τον Μιχαήλ» {Κοράνιο 2: 97}. Και οι δύο συμμετείχαν στις μάχες του Μωάμεθ κατά των απίστων, κατά την οποία σκότωσαν αρκετούς πολέμιους της θρησκείας του Allāh 25. Ειδικότερα ο Γαβριήλ αναφέρεται σε πολλά σημεία του Κορανίου ως άγγελος του Θεού, αλλά και ως Πνεύμα του 26. Είναι το Πνεύμα, το οποίο απέστειλε ο Θεός στην Μαριάμ, τη μητέρα του Ιησού «στείλαμε σ αυτήν (ενν. την Παναγία) το πνεύμα μας» {Κοράνιο 2: 97}. δημιουργήθηκαν για να κατοικούν, αθάνατοι, εντός του παραδείσου [ ] άλλωστε ο Προφήτης Μωάμεθ (ειρήνη και ευλογία σ αυτόν), ανέφερε, ότι οι άγγελοι δημιουργήθηκαν από φως, μια ιδιότητα που αναιρεί τον ίδιο τον θάνατο». Ibn Ḥazm, Al-fasl fil al-milal wal-nihal, (4), Al-Nashr Muhamed Ali Sabih, Maktabit al-salam al- ʿAlameyya, 1929, σ. 21. 20 Ismail ibn Kathir, Tafsir al-qurʾān al-ʿaẓeem, (12), Muasasit Qurtuba Maktabit Awlad al-sheikh al-turath, 2000, σ. 151. 21 Ibn Taymiyyah, Majmuʿa al-fatwa Shaykh al-islam Ahmad ibn Taymiyyah, (4), όπ. παρ., σ. 259. 22 Muslim ibn al-hajjaj, Ṣaḥīḥ Muslim, (2), όπ. παρ., σ. 1249. 23 Jalāl al-dīn al-suyūṭī, Tanwir al-hawālik Sharh Muwatta Malik, (1), όπ. παρ., σ. 15. 24 Jalāl al-dīn al-suyūṭī, Tanwir al-hawālik Sharh Muwatta Malik, (1), όπ. παρ. 25 Muḥammad al-bukhārī, Ṣaḥīḥ al-bukhārī, Dimishq & Bayrūt: Dār Ibn Kthir, 2002, σ. 996. 26 Ο Γαβριήλ έχει και άλλες ονομασίες στην κορανική παράδοση. Έτσι καλείται ως πιστός απόστολος της έμπνευσης της πίστης και της αλήθειας {Κοράνιο 26: 193}. 18
Στην προφητική παράδοση ο Γαβριήλ καλείται Πνεύμα Άγιο και νόμος. Ο Μωάμεθ αναφέρει για τον Γαβριήλ: «Αυτός ο νόμος 27 (δηλ. ο Γαβριήλ) που κατέβηκε στον Μωυσή» 28. Ο Γαβριήλ λαμβάνει εξέχουσα θέση στο Ισλάμ. Είναι αυτός που ανέλαβε να αποκαλύψει το μήνυμα του Θεού στην ανθρωπότητα δια των Προφητών, στους οποίους δίδαξε τα θεόπνευστα βιβλία (Νόμος, Ευαγγέλιο, Κοράνιο κλπ.). Είναι αυτός που επισκεπτόταν τον Μωάμεθ κατά τον μήνα του ραμαζανίου, προκειμένου να διδάξει στον Προφήτη του Ισλάμ, το ιερό Κοράνιο, όπως αναφέρεται στην προφητική παράδοση 29. (إسرافيل (αραβικά: β) Isrāfīl Ο Isrāfīl θεωρείται και αυτός ένας από τους μεγαλύτερους αγγέλους του Θεού. Είναι αυτός που θα ηχήσει την σάλπιγγα, προκειμένου να λάβει χώρα η ανάσταση των νεκρών {Κοράνιο 39: 68}. Άλλωστε, αυτό υποστηρίχθηκε στα ερμηνευτικά Υπομνήματα μεγάλων Μουσουλμάνων ερμηνευτών, όπως από τον ισπανικής καταγωγής, Abu 'Abdullah Al-Qurtubi (1214-1273 μ.χ.) 30 κ.ά.. (م ل ك ال م و ت (αραβικά: γ) Ο άγγελος του θανάτου (Malāk al-mawt) Πρόκειται για τον άγγελο που περιγράφει το Κοράνιο «ο άγγελος του θανάτου, που έχει τη φροντίδα σας, κι έπειτα θα επιτρέψετε στον Κύριό σας» {Κοράνιο 32: 11}. Είναι αυτός που διαχωρίζει τις ψυχές από τα σώματα των νεκρών. Ορισμένοι Μουσουλμάνοι τον αποκαλούν Azrael ή Azraaiyl, αν και δεν συναντάται με το όνομα αυτό στο Κοράνιο και στην προφητική παράδοση. Άλλες αγγελικές δυνάμεις Το Ισλάμ πέραν από τους αρχαγγέλους, αποδέχεται και άλλες αγγελικές δυνάμεις ή ομάδες αγγέλων, όπως αναφέρθηκε ανωτέρω και οι οποίες έχουν διαφορετικούς ρόλους μέσα στη δημιουργία. Έτσι μια σημαντική ομάδα αγγέλων, είναι αυτοί που βρίσκονται στο θρόνο του Θεού (Hamalat il-ʿarsh) (αραβικά: العرش.(محةل Το Κοράνιο αναφέρει, για τους αγγέλους αυτούς «αυτοί που υποβαστάζουν το θρόνο (του Allāh), κι αυτοί που τον περιβάλλουν, επαινούν τη Δόξα και τα Εγκώμια του Κυρίου τους..» {Κοράνιο 40:7}. Ορισμένοι Μουσουλμάνοι θεωρούν την εν λόγω ομάδα αγγέλων, ίσως την ανώτερη μεταξύ των αγγέλων. Μια άλλη ομάδα αγγέλων, είναι οι φύλακες της κολάσεως (Mala īkat khazan al-nar) (αραβικά: (خازن النار 31. Το Κοράνιο αναφέρει: «Και αυτοί που θα είναι μέσα στη φωτιά θα λένε στους φύλακες της κόλασης: Παρακαλέστε τον Κύριο σας, να ελαφρύνει για μας (το βάρος) της τιμωρίας, (έστω και) για μια μέρα» {Κοράνιο 40: 49}. Αρχηγός των αγγέλων αυτών, είναι ο άγγελος Mālik (αραβικά:,(ماكل για τον οποίο γίνεται λόγος στο Κοράνιο: «Ω! Mālik! Ας ήταν να έβαζε ο Κύριός σου ένα τέλος σ εμάς!...» {Κοράνιο 43: 77}, αλλά και στην προφητική παράδοση 32. Ομοίως υπάρχουν και οι άγγελοι που είναι φύλακες στον Παράδεισο (Mala īkat al-jannah) (αραβικά: اجلنة.(خازن Πρόκειται για εκείνους που γίνεται αναφορά στο Κοράνιο {Κοράνιο 27 Κατά την ισλαμική διδασκαλία ο Γαβριήλ καλείται νόμος, διότι ομοιάζει με το νόμο των αγγέλων. 28 Muslim ibn al-hajjaj, Ṣaḥīḥ Muslim, (1), όπ. παρ., σ. 84. 29 Muḥammad al-bukhārī, Ṣaḥīḥ al-bukhārī, όπ. παρ., σσ. 796-797. 30 Abu 'Abdullah Al-Qurtubi, Tafsir Al-Qurtubi, (18), Tahqiq Abdullah Ibn Abdell Mohsen al-turky, Muasasit al- Risala, 2006, σ. 310. 31 Umar Sulaiman Al-Ashqar, ʿAlam al-mala īka al-abrar, όπ. παρ., σ. 21. 32 Muḥammad al-bukhārī, Ṣaḥīḥ al-bukhārī, όπ. παρ., σ. 799. 19
39: 73 και 13: 23}, αλλά και στην προφητική παράδοση 33. Ορισμένοι Μουσουλμάνοι λόγιοι, όπως λ.χ. ο Ibn Qayyim al-jawziyya (1292-1350 μ.χ.) 34 και ο Ibn Kathir 35, υποστήριξαν, ότι ο.(رضوان (αραβικά: αρχηγός των εν λόγω αγγέλων, ονομάζεται Riḍwān هاروت (αραβικά: Εξίσου σημαντικές αγγελικές οντότητες είναι και οι Hārūṫ και Mārūṫ Σολομώντα: οι οποίοι ήταν παρόντες κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Βασιλιά,(وماروت «Δεν ήταν όμως άπιστος ο Σολομών, αλλά οι δαίμονες, αυτοί διδάσκουν τους ανθρώπους τη μαγεία, και αυτά που στάθηκαν κάτω στη Βαβυλώνα στους δύο αγγέλους Hārūṫ και Mārūṫ» {Κοράνιο 2: 102} 36. iii) Ο ρόλος και το έργο τους Οι άγγελοι δημιουργήθηκαν, πρώτον, προκειμένου να λατρεύουν και να εκτελούν τις εντολές του Θεού και δεύτερον να υπηρετούν τον άνθρωπο 37. Εφαρμόζοντας τις εντολές του Θεού {Κοράνιο 66:6}, μεταφέρονται από τον ουρανό στη γη. Αυτό συμβαίνει σε σημαντικές ημέρες, όπως λ.χ. αναφέρει το Κοράνιο τη νύχτα της τιμής, όπου κατεβαίνουν οι άγγελοι και το Πνεύμα (του αγγέλου Γαβριήλ) με την άδεια του Κυρίου τους για κάθε υπόθεση {Κοράνιο 97:3-4}. Επίσης μεταφέρουν την αποκάλυψη του Θεού στους αγγελιοφόρους του, προκειμένου εκείνοι με τη σειρά τους να την μεταφέρουν στην ανθρωπότητα {Κοράνιο 42:51}. Καταγράφουν τις πράξεις των ανθρώπων {Κοράνιο 82:10-12}. Ο Προφήτης Μωάμεθ αναφέρει, ότι κατά τη διάρκεια της προσευχής της Παρασκευής, παραβρίσκονται άγγελοι, οι οποίοι καταγράφουν τη συμμετοχή των πιστών στην ιερά προσευχή 38. Επιπλέον προστατεύουν τους πιστούς από τα δεινά και τους ιερούς τόπους του Ισλάμ. Η προφητική παράδοση αναφέρει, ότι όταν εισέλθει ο Αντίχριστος (Al-Masīḥ ad-dajjāl) (αραβικά: يح ادلجال (املس στη Μεδίνα, εκεί θα παραβρίσκονται άγγελοι, οι οποίοι θα την προστατεύσουν απ αυτόν και στην οποία τελικά δε θα μπορέσει να εισέλθει 39. 2) Τα τζίνν (τα πνεύματα) και οι δαίμονες Τα τζίνν (τα πνεύματα) (αραβικά:,( اجلن είναι μια οντότητα, διαφορετική απ αυτή των ανθρώπων και των αγγέλων. Ανήκουν, στον αόρατο και πνευματικό κόσμο, όπως και οι άγγελοι, γι αυτό και η πίστη στην ύπαρξή τους συνδέεται με το άρθρο της πίστεως που αφορά την πίστη στους αγγέλους. Δημιουργήθηκαν από τη φωτιά (min al-na r), όπως αναφέρει το Κοράνιο «Και έπλασε τα πνεύματα (τους δαίμονες Τζίνν) από (καθαρή) φωτιά χωρίς καπνό» {Κοράνιο 55: 15} και η προφητική παράδοση 40. Πλάστηκαν για να λατρεύουν το Θεό {Κοράνιο 51:56} 41. Σύμφωνα με το Κοράνιο, η δημιουργία τους προηγήθηκε απ αυτή των ανθρώ- 33 Muḥammad al-bukhārī, Ṣaḥīḥ al-bukhārī, όπ. παρ., σ. 796. 34 Ibn Qayyim, Hadi il-arwah ila Bilad il-afrāh, Tahqiq Zaid Ibn Aḥmed, Jādah: Majmʿa al-fuqaha al-islameyya, 2007, σ. 222. 35 Ismail ibn Kathir, Al-Bidāyya wa'l-nihāyya, (1), Bayrūt: Maktabit al-mʿarif, σ. 50. 36 Στον ισλαμικό κόσμο, υπήρξαν και ορισμένοι Μουσουλμάνοι λόγιοι, οι οποίοι αρνήθηκαν να δεχτούν ως αγγέλους τους Hārūṫ και Mārūṫ και τους θεώρησαν λ.χ. δαίμονες, όπως υποστηρίζει στο ερμηνευτικό του έργο, ο al- Qurtubi. Βλ. Abu 'Abdullah Al-Qurtubi, Tafsir Al-Qurtubi, (2), όπ. παρ., σ. 282. 37 Umar Sulaiman Al-Ashqar, ʿAlam al-mala īka al-abrar, όπ. παρ., σσ. 29-89. 38 Muḥammad al-bukhārī, Ṣaḥīḥ al-bukhārī, όπ. παρ., σ. 795. 39 Muslim ibn al-hajjaj, Ṣaḥīḥ Muslim, (1), όπ. παρ., σσ. 622-623. 40 Muslim ibn al-hajjaj, Ṣaḥīḥ Muslim, (2), όπ. παρ., σ. 1364. 41 Αν και ορισμένα χωρία αναφέρουν γενικά, ότι ο κόσμος δημιουργήθηκε για χάρη του ανθρώπου {Κοράνιο 2: 29 31:20 45:12-13}. 20
πων «Και πλάσαμε από πριν τη γενιά των πνευμάτων απ τη φωτιά του αναμμένου αέρα» {Κοράνιο 15:27}. Είναι όντα λογικά και ελεύθερα όπου επιλέγουν το καλό ή το κακό 42. Γι αυτό και υπάρχουν πιστά (δηλ. Μουσουλμάνοι) και άπιστα τζίνν {Κοράνιο 72:14-15} 43. Το Κοράνιο αναφέρει, ότι ο Θεός απέστειλε αγγελιοφόρους και Αποστόλους του Θεού, σ αυτούς: «Ω! Ομάδα των ανθρώπων και των δαιμόνων (τζίνν)! Μήπως δεν σας ήλθαν απόστολοι από εσάς τους ίδιους, να σας διαβάζουν τις διδασκαλίες Μου» {Κοράνιο 6: 130} 44. Ο ίδιος ο Προφήτης Μωάμεθ κήρυξε το μήνυμα του και σ αυτούς και συνεπώς το ίδιο το Κοράνιο {Κοράνιο 46: 29-32 72:1} 45. Ο Ibn Taymiyya υποστηρίζει, ότι το Κοράνιο εστάλη, όχι μόνο για τους ανθρώπους, αλλά και για τα τζίνν 46. Γι αυτό και ο Θεός θα τους κρίνει και θα τους οδηγήσει ανάλογα με την πίστη τους και τις πράξεις τους, στον Παράδεισο ή στην Κόλαση {Κοράνιο 7:38, 79 32:13} 47. i) Οι σατανάς και οι δαίμονες Ο σατανάς Shayṭān (αραβικά: يطان, ش πληθυντικός: ش ياطني shayāṭīn) ή Iblīs (αραβικά: όμως, αρχικά λάτρευε το Θεό και κατοικούσε στον Παράδεισο μαζί με τους αγγέλους,,(ابليس όταν αρνήθηκε να εκτελέσει την εντολή του Θεού, εξέπεσε και μεταμορφώθηκε σε μια άλλη μορφή, αυτή του δαίμονα 48. Σε αντίθεση, όμως, με τη χριστιανική διδασκαλία, όπου ο σατανάς και οι ακόλουθοι του, οι δαίμονες, ήταν πεπτωκότες άγγελοι, στο Ισλάμ ο σατανάς, ως προς την οντολογική του ύπαρξη, αρχικά ήταν τζίνν όπου αρνήθηκε να προσκυνήσει τον Αδάμ και έγινε δαίμονας: «Και ανάφερε όταν είπαμε στους αγγέλους: Σκύψτε (μέχρι κάτω) την τιμή στον Αδάμ, όλοι (τότε) σκύψανε εκτός από τον Ιμπλίς. Ήταν ένας από τα τζίνν που παραβίασε την εντολή του Κυρίου του» {Κοράνιο 18:50}. Κατά συνέπεια ο σατανάς και οι δαίμονες είναι τζίνν ως προς τη φύση τους και την ταυτότητά τους, δηλ. οντολογικά. 42 Umar Sulaiman Al-Ashqar, ʿAlam al-jinn w al-shayāṭīn, Kweit: Maktabit al-falah, 1984, σ. 11. 43 Umar Sulaiman Al-Ashqar, ʿAlam al-jinn w al-shayāṭīn, όπ. παρ., σσ. 41-42. 44 Umar Sulaiman Al-Ashqar, ʿAlam al-jinn w al-shayāṭīn, όπ. παρ., σ. 43. Βέβαια, το Κοράνιο δε διευκρινίζει, ποια ήταν η φύση αυτών των αγγελιοφόρων και Αποστόλων του Θεού, οι οποίοι απεύθυναν το μήνυμα του Θεού στα τζίνν. Με άλλα λόγια αν το γένος των εν λόγω αγγελιοφόρων, άνηκε στην ανθρώπινη φύση ή άνηκε στη φύση των τζίνν. Για το λόγο αυτό, στον ισλαμικό κόσμο διαμορφώθηκαν διαφορετικές απόψεις των Μουσουλμάνων λογίων. Έτσι επί παραδείγματι, ο Ibn Ḥazm υποστήριζε, ότι οι αγγελιοφόροι και Απόστολοι του Θεού που αποκάλυψαν το μήνυμα του Θεού στα τζίνν, άνηκαν στο γένος των τζίνν (εκτός από τον Μωάμεθ, ο οποίος ήταν άνθρωπος). Αντιθέτως ο al-suyūṭī υποστήριζε, ότι οι αγγελιοφόροι και Απόστολοι του Θεού που απευθύνθηκαν στα τζίνν, άνηκαν στο ανθρώπινο γένος. Βλ. Muhammad Ibn Ahmad al-safarini, Lawamie al-'anwar al-bahia, Dimishq, 1982, σσ. 223-224. 45 Umar Sulaiman Al-Ashqar, ʿAlam al-jinn w al-shayāṭīn, όπ. παρ., σ. 41. 46 Ibn Taymiyyah, Majmuʿa al-fatwa Shaykh al-islam Ahmad ibn Taymiyyah, (19), όπ. παρ., σσ. 35-46. 47 Umar Sulaiman Al-Ashqar, ʿAlam al-jinn w al-shayāṭīn, όπ. παρ., σσ. 41-42. Βέβαια, στον ισλαμικό κόσμο, όπως μας πληροφορεί ο κλασικός ερμηνευτής του Κορανίου, ο Ibn Kathir, υπήρξαν αρκετοί Μουσουλμάνοι λόγιοι, οι οποίοι με εφαλτήριο το εξής χωρίο: «Και όταν είπαμε στους αγγέλους: Υποκλιθείτε στον Αδάμ. Τότε εκείνοι, υποκλίθηκαν εκτός από τον Ιμπλίς (τον σατανά) που αρνήθηκε κι ήταν υπερήφανος και έτσι έγινε (ένας) από τους άπιστους» {Κοράνιο 2:34}, υποστήριξαν, ότι ο σατανάς υπήρξε άγγελος και μάλιστα ένας από τους σπουδαιότερους αγγέλους του Θεού (και όχι τζίνν). Βλ. Ismail ibn Kathir, Tafsir al-qurʾān al-ʿaẓeem, (1), όπ. παρ., σ. 358. Με αφορμή τις εν λόγω θέσεις, ο Ibn Taymiyyah, επιχείρησε να απαντήσει σε αυτούς και υπεστήριξε, ότι ο σατανάς, ήταν από τους αγγέλους ως προς τη μορφή τους και την εικόνας τους και όχι ως προς τη φύση τους, όπου άνηκε στα τζίνν. Βλ. Ibn Taymiyyah, Majmuʿa al-fatwa Shaykh al-islam Ahmad ibn Taymiyyah, (4), όπ. παρ., σ. 346. 48 Umar Sulaiman Al-Ashqar, ʿAlam al-jinn w al-shayāṭīn, όπ. παρ., σ. 16. 21
O σατανάς από τζίνν έγινε δαίμονας, όχι διότι αρνήθηκε να προσκυνήσει κάποιον πέραν του Θεού, αλλά διότι αρνήθηκε να υπακούσει την εντολή του Θεού, προκειμένου να προσκυνήσει τον Αδάμ, όπως υπογραμμίζει ο σύγχρονος Μουσουλμάνος λόγιος, Metwali Al- Shʿarawi (1911-1998 μ.χ.), γι αυτό και το Κοράνιο αναφέρει για τον σατανά: «Είπε (ο Allāh): Τι σε εμπόδισε να σκύψεις χάμω, αφού Εγώ σε προστάζω; κι αυτός απάντησε: Εγώ είμαι καλύτερος του. Μ έπλασες από φωτιά, κι αυτόν τον έπλασες από λάσπη» {Κοράνιο 7:12} 49. Σύμφωνα με το Κοράνιο ο σατανάς είναι ο μικροπρεπέστατος από όλα τα πλάσματα {Κοράνιο 7:13}, ενώ η φύση του είναι κακόμορφη και σκοτεινή {Κοράνιο 37:65}. Είναι αυτός που εξαπάτησε τους πρωτόπλαστους, αφού τους παρότρυνε να φάνε από τον απαγορευμένο καρπό 50, με αποτέλεσμα να επέλθει η πτώση τους και να εκδιωχθούν από τον Παράδεισο {Κοράνιο 7:19-25}. Ο σατανάς στρέφεται προς το κακό και ό,τι είναι αντίθετο προς το θέλημα του Θεού. Στρέφεται με μανία προς τα δημιουργήματα και κυρίως τον άνθρωπο, τον οποίο φθονεί και προσπαθεί να τον απομακρύνει από το αγαθό και τελικώς να τον οδηγήσει μαζί με τον ίδιο, στην απώλεια και στην αιώνια Κόλαση {Κοράνιο 35:6}. Ο σατανάς πειράζει τον πιστό Μουσουλμάνο, με τη μέθοδο του ψιθυρίσματος και των κακών λογισμών (waswās) {Κοράνιο 20:120} 51. Ο Μουσουλμάνος λόγιος Ibn Qayyim παρατηρεί ορισμένα σημεία, με τα οποία ο σατανάς επιχειρεί να πειράξει τον άνθρωπο: α) με το να τον κάνει να αρνηθεί την πίστη στο Θεό, β) να εισάγει αιρετικές διδασκαλίες, γ) να τον οδηγήσει σε μεγάλα ή μικρά αμαρτήματα κ.ο.κ. 52. Πέραν όμως από τα ανωτέρω, ο σατανάς προκαλεί ποικίλες καταστροφές στην ανθρωπότητα, όπως: πυρκαγιές, ασθένειες, αιφνίδιους θανάτους κλπ. 53. Επίσης αγγίζει τον άνθρωπο κατά τη γέννηση του 54. Ο Προφήτης Μωάμεθ αναφέρει σχετικά: «Κάθε παιδί που γεννήθηκε από τα παιδιά του Αδάμ, ο σατανάς τον άγγιξε, εκτός από τη Μάριαμ και τον Υιό της (εν. τον Ιησού Χριστό)» 55. Ομοίως ο σατανάς πειράζει τον άνθρωπο και κατά τη διάρκεια του ύπνου του 56. Λέγει ο Μωάμεθ χαρακτηριστικά: «الرؤاي من هللا واحلمل من الش يطان» «Το όραμα είναι από τον Allāh και το όνειρο από τον σατανά» 57. Γι αυτό και οι πιστοί Μουσουλμάνοι ως όπλο κατά του διαβόλου χρησιμοποιούν την ευχή που αποτελεί καταφυγή στο όνομα του Allāh. Πρόκειται για την ευχή με όνομα: istiʿāḏa 49 Metwali Al-Shʿarawi, Al-Shayṭān w al-insān, Maktabit al- Shʿarawi al-islameyya, 1990, σ. 11. 50 Το Κοράνιο αναφέρει, ότι ο σατανάς υποσχέθηκε στους πρωτόπλαστους, ότι αφού φάγουν από τον απαγορευμένο καρπό, τότε θα αποκτήσουν την αιωνιότητα και την αθανασία. Αναφέρει το ιερό βιβλίο των Μουσουλμάνων: «ο Σατανάς όμως ψιθύρισε σ αυτόν (και) είπε: Ω! Αδάμ! Θέλεις μήπως να σε οδηγήσω στο δέντρο της αιωνιότητας και σε βασιλεία που δεν παρακμάζει;» {Κοράνιο 20:120}. 51 Umar Sulaiman Al-Ashqar, ʿAlam al-jinn w al-shayāṭīn, όπ. παρ., σσ. 88-89. 52 Ibn Qayyim, Madarij al-salikin, Tahqiq Mohammed al-muʿatasim al-baghdadi, Bayrūt: Dār al-kutub al-ʿaraby, 2003, σσ. 237-242. 53 Umar Sulaiman Al-Ashqar, ʿAlam al-jinn w al-shayāṭīn, όπ. παρ., σσ. 59-61. 54 Είναι άγνωστο με ποίον τρόπο ο σατανάς αγγίζει τον άνθρωπο κατά τη γέννηση του. Αποτελεί ανερμήνευτο θέμα της ισλαμικής θεολογίας. 55 Muslim ibn al-hajjaj, Ṣaḥīḥ Muslim, (2), όπ. παρ., σσ. 1110-111. 56 Umar Sulaiman Al-Ashqar, ʿAlam al-jinn w al-shayāṭīn, όπ. παρ., σ. 59. 57 Muslim ibn al-hajjaj, Ṣaḥīḥ Muslim, (2), όπ. παρ., σ. 1074. 22
(αραβικά: ت ع اذ ة.(ا س Ο Μουσουλμάνος, κατά την ευχή αυτή ζητάει από το Θεό να τον προστατέψει από τους πειρασμούς του σατανά, αναφέροντας τα ακόλουθα: «أ ع و ذ اب لل ه م ن الش ي هطان الر ج ي ««Αναζητώ καταφύγιο στον Allāh από τον καταραμένο σατανά» 58. Την εν λόγω ευχή οι Μουσουλμάνοι την επικαλούνται καθ όλη τη διάρκεια του βίου τους: κατά την ανάγνωση του Κορανίου, την προσευχή, τον ύπνο κλπ. Τέλος, ο σατανάς διαθέτει τους στρατιώτες του, οι οποίοι εκτελούν τις εντολές του και σπείρουν το κακό στον κόσμο. Οι στρατιώτες αυτοί, άλλοι προέρχονται από το γένος των τζίνν και άλλοι από τους ανθρώπους {Κοράνιο 14:22 17: 64 58:19 43:36} 59. Ως προς τους ανθρώπους, αυτό δε σημαίνει, ότι οι άνθρωποι αυτοί είναι δαίμονες ως προς τη φύση και την ουσία τους, αλλά, ότι ακολουθούν πρακτικά τις επιταγές του σατανά. Άλλωστε, όπως ήδη ελέχθη ανωτέρω, ο σατανάς και οι δαίμονες ως προς τη φύση τους ανήκουν στο γένος των τζίνν, οι οποίοι εξέπεσαν. ii) Φύση και χαρακτηριστικά των τζίνν και των δαιμόνων Σε αντίθεση με τους αγγέλους, οι οποίοι δεν υπόκεινται στις φυσικές ανάγκες (τρώνε, πίνουν κλπ.), τα τζίνν και οι δαίμονες, τρώγουν και πίνουν 60. Ειδικότερα οι δαίμονες, όπως αναφέρει ο Προφήτης Μωάμεθ, τρώγουν και πίνουν με το αριστερό χέρι, γι αυτό και ο Προφήτης του Ισλάμ, προτρέπει τους πιστούς να τρώγουν και να πίνουν με το δεξί 61. Επιπλέον, σύμφωνα με την προφητική παράδοση, οι δαίμονες όταν τρώγουν δεν επικαλούνται το όνομα του Θεού, γι αυτό και ο ίδιος ο Μωάμεθ προτρέπει τους πιστούς, όταν τρώγουν να επικαλούνται το όνομα του Allāh, σε αντίθεση με την τακτική του σατανά 62. Τα τζίνν και οι δαίμονες, σε αντίθεση με τους αγγέλους, οι οποίοι δε συνάπτουν γάμο, οι ίδιοι συνάπτουν γάμους μεταξύ τους και κατά συνέπεια διαιωνίζουν το είδος τους, όπως και οι άνθρωποι 63. Ως τόπο κατοικίας έχουν τη γη 64. Ιδίως οι δαίμονες, συχνάζουν σε ερειπωμένα σπίτια, σε νεκροταφεία και σε αποχωρητήρια 65. Αρκετοί εξ αυτών κατοικούν και σε κατοικημένα σπίτια 66. Διαθέτουν μεγαλύτερες δυνατότητες απ αυτές των ανθρώπων, μεταβαίνοντας με μεγάλη ταχύτητα από τόπο σε τόπο 67. Επίσης μπορούν να λάβουν μορφή ανθρώπου ή ζώου 68. Τέλος, τα τζίνν και οι δαίμονες, όπως και όλα τα πλάσματα υπόκεινται στο θάνατο {Κοράνιο 55: 26-28}. Ο Προφήτης Μωάμεθ αναφέρει χαρακτηριστικά: 58 Η φράση αυτή προφέρεται ως εξής: «ʾAʿūdhu bi-llāh mina šayṭāni r-rajīm». Οι Μουσουλμάνοι συνηθίζουν να επικαλούνται αυτή την ευχή, κυρίως πριν την ανάγνωση του Κορανίου. 59 Umar Sulaiman Al-Ashqar, ʿAlam al-jinn w al-shayāṭīn, όπ. παρ., σσ. 63-64. 60 Muḥammad al-bukhārī, Ṣaḥīḥ al-bukhārī, όπ. παρ., σ. 994. 61 Muslim ibn al-hajjaj, Ṣaḥīḥ Muslim, (2), όπ. παρ., σσ. 971-972. 62 Muslim ibn al-hajjaj, Ṣaḥīḥ Muslim, (2), όπ. παρ., σ. 971. 63 Umar Sulaiman Al-Ashqar, ʿAlam al-jinn w al-shayāṭīn, όπ. παρ., σσ. 20-21. 64 Umar Sulaiman Al-Ashqar, ʿAlam al-jinn w al-shayāṭīn, όπ. παρ., σ. 22. 65 Umar Sulaiman Al-Ashqar, ʿAlam al-jinn w al-shayāṭīn, όπ. παρ., σσ. 22-23. 66 Umar Sulaiman Al-Ashqar, ʿAlam al-jinn w al-shayāṭīn, όπ. παρ., σ. 23. 67 Umar Sulaiman Al-Ashqar, ʿAlam al-jinn w al-shayāṭīn, όπ. παρ., σ. 25. 68 Umar Sulaiman Al-Ashqar, ʿAlam al-jinn w al-shayāṭīn, όπ. παρ., σ. 27. 23
ن س «ال ج ن و اال ي م وت ون ««τα τζίνν και οι άνθρωποι πεθαίνουν» 69 Συμπεράσματα Από τα ανωτέρω γίνεται εμφανές, ότι στο Ισλάμ πέραν από τον αισθητό κόσμο, υφίσταται και ο νοητός κόσμος. Ο κόσμος αυτός παρουσιάζει ομοιότητες, αλλά και αισθητές διαφορές με την αντίστοιχη χριστιανική διδασκαλία. Έτσι, εν αντιθέσει με το Χριστιανισμό, στο Ισλάμ οι άγγελοι υπόκεινται σε θάνατο, όπως και τα υπόλοιπα δημιουργήματα. Παράλληλα, η ισλαμική διδασκαλία αποδέχεται και την ύπαρξη μιας άλλης οντότητας, η οποία απουσιάζει από την αντίστοιχη χριστιανική διδασκαλία. Πρόκειται για μια άλλη πνευματική οντότητα, η οποία διαφέρει απ αυτή των αγγέλων που είναι τα τζίνν. Επιπλέον, είναι προφανές, ότι το Ισλάμ διαθέτει διαφορετική διδασκαλία από το Χριστιανισμό, σχετικά με το σατανά και τους δαίμονες. Εν αντιθέσει με τη διδασκαλία του Χριστιανισμού, όπου ο σατανάς και οι δαίμονες, ήταν πεπτωκότες άγγελοι, στο Ισλάμ οι δαίμονες είναι πεπτοκώτα τζίνν. Επιπλέον είναι χαρακτηριστικό, ότι κατά την ισλαμική διδασκαλία, ως προς τα χαρακτηριστικά τους οι δαίμονες είναι πιο κοντά με τους ανθρώπους, αφού υπόκεινται στις φυσικές ανάγκες, αφού τρώγουν, πίνουν, συνάπτουν γάμους κλπ. 69 Muslim ibn al-hajjaj, Ṣaḥīḥ Muslim, (2), όπ. παρ., σ. 1249. 24
Βιβλιογραφία Πηγές Κοράνιο: Moshaf al-sharīf, Matbʻa al-amiriyya, 1925 Συλλογές ισλαμικών παραδόσεων (Ḥadīth): Muslim ibn al-hajjaj, Ṣaḥīḥ Muslim, (1), Tahqiq Abu Qatiba al-fariaby, Riyadh: Dār Tayibatan, 2006 Muḥammad al-bukhārī, Ṣaḥīḥ al-bukhārī, Dimishq & Bayrūt: Dār Ibn Kthir, 2002 Δευτερεύουσα Βιβλιογραφία Abdel Rahman al-midany, El-ʻAqidah al-islāmiyyah w Asasha, Bayrūt & Dimishq: Dār el-qalam, 1979 (= Το ισλαμικό δόγμα και τα θεμέλιά του) Abu 'Abdullah Al-Qurtubi, Tafsir Al-Qurtubi, (18), Tahqiq Abdullah Ibn Abdell Mohsen al-turky, Muasasit al-risala, 2006 (= Η ερμηνεία του al-qurtubi) Ibn Al-'Uthaymin, ʿAqidet ahli Sūnah Wa jamaʿah, El-Mamlāqa el-ʻarabeyyah el-saʻudeyyah: El-Maktab al-t awanyh lil Dʿawah w al-irshād bi Sultānuh (= Το δόγμα της κοινότητας των Σουνιτών) Ibn Taymiyyah, Majmuʿa al-fatwa Shaykh al-islam Ahmad ibn Taymiyyah, (4), Wzarat al-shu un al- Islameyya wa l-dawah wl-irshad al-saʿudy, 2004 (= Συλλογή των φετφάδων της γνωμοδότησης του διδάσκαλου του Ισλάμ, Ahmad ibn Taymiyyah) Ibn Ḥazm, Al-fasl fil al-milal wal-nihal, (4), Al-Nashr Muhamed Ali Sabih, Maktabit al-salam al- ʿAlameyya, 1929 (Περί των ισλαμικών αιρέσεων και των θρησκευτικών ομάδων) Ibn Qayyim, Hadi il-arwah ila Bilad il-afrāh, Tahqiq Zaid Ibn Aḥmed, Jādah: Majmʿa al-fuqaha al- Islameyya, 2007 (= Κουνώντας τις ψυχές στα βασίλεια της χαράς) - -, Madarij al-salikin, Tahqiq Mohammed al-muʿatasim al-baghdadi, Bayrūt: Dār al-kutub al-ʿaraby, 2003 (= Τα βήματα των αιτούντων) Ismail ibn Kathir, Tafsir al-qurʾān al-ʿaẓeem, (12), Muasasit Qurtuba Maktabit Awlad al-sheikh al- Turath, 2000 (= Η ερμηνεία του σπουδαίου Κορανίου) - -, Al-Bidāyya wa'l-nihāyya, (1), Bayrūt: Maktabit al-mʿarif (= Η αρχή και το τέλος) Jalāl al-dīn al-suyūṭī, Tanwir al-hawālik Sharh Muwatta Malik, (1), Al-Maktaba al-tijarah al-kubra, Misr, 1969 (= Η διαφώτηση) Muhammad Ibn Ahmad al-safarini, Lawamie al-'anwar al-bahia, Dimishq, 1982 (= Το άκουσμα των υπέροχων φώτων) Metwali Al-Shʿarawi, Al-Shayṭān w al-insān, Maktabit al- Shʿarawi al-islameyya, 1990 (= Ο σατανάς και ο άνθρωπος) Umar Sulaiman Al-Ashqar, ʿAlam al-mala īka al-abrar, Kweit: Maktabit al-falah, 1983 (= Ο κόσμος των δικαίων αγγέλων) - -, ʿAlam al-jinn w al-shayāṭīn, Kweit: Maktabit al-falah, 1984 (= Ο κόσμος των τζίνν και οι δαίμονες) 25