Ε Ξ Ι Π Ρ Ο Σ Ε Γ Γ Ι Σ Ε Ι Σ

Η Β Ι Β Λ Ι Ο Θ Η Κ Η Τ Ο Υ Σ Τ Ρ Α Τ Η Τ Σ Ι Ρ Κ Α Ε Ξ Ι Π Ρ Ο Σ Ε Γ Γ Ι Σ Ε Ι Σ Φίλιππος Παππάς Ο ι α φ ι ε ρ ώ σ ε ι ς σ τ α β ι β λ ί α ηµήτρης Καλλιάρας Ο ι µ ε λ έ τ ε ς τ η ς β ι β λ ι ο θ ή κ η ς Αγγέλα Γιώτη Β ι β λ ί α ε λ λ η ν ι κ ή ς π ε ζ ο γ ρ α φ ί α ς Όλγα Κοµιζόγλου Β ι β λ ί α ε λ λ η ν ι κ ή ς π ο ί η σ η ς Γιούλα Μπούνταλη Η γ α λ λ ι κ ή κ α ι γ α λ λ ό φ ω ν η λ ο γ ο τ ε χ ν ί α Μανόλης Καρτεράκης Σ τ α ί χ ν η ε ν ό ς φ ι λ ό τ ε χ ν ο υ λ ο γ ο τ έ χ ν η. Αναζητώντας τη σχέση του Στρατή Τσίρκα µε τις εικαστικές τέχνες όπως φαίνεται µέσα από τη βιβλιοθήκη του 1

Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ Κατά το ακαδηµαϊκός έτος 2003-2004 ένα µεταπτυχιακό σεµινάριο στο µάθηµα της Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Τµήµα Φιλολογίας του Πανεπιστήµιου Κρήτης είχε ως θέµα ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ. Το αντικείµενο ήταν κυρίως οι παλαιότερες ελληνικές βιβλιοθήκες, του 18 ου και του 19 ου αιώνα, και γύρω από αυτές ήταν τα πρώτα εισαγωγικά µαθήµατα. Όταν ήρθε η ώρα της επιλογής των εργασιών, ένας φοιτητής ζήτησε να ασχοληθεί µε τη βιβλιοθήκη του Στρατή Τσίρκα, ο κατάλογος της οποίας είχε µόλις εµφανισθεί στο διαδίκτυο, κι αυτό ερέθισε τη φαντασία και των υπόλοιπων πέντε. Συζητήσαµε και συµφωνήσαµε να ασχοληθούν όλοι µε την ίδια βιβλιοθήκη, εξετάζοντας διαφορετικές πλευρές-της. Η βιβλιογραφία για το θέµα ήταν, φυσικά, ανύπαρκτη. εν ξέρω πώς θα κρίνουν οι αναγνώστες τα αποτελέσµατα, αλλά για τον καθηγητή ήταν εξαιρετικά ευχάριστα: οι φοιτητές ένωσαν περισσότερη ευθύνη και πήραν πολύ ζεστά τον καινούριο ρόλο-τους η αίσθηση ότι θα έπρεπε ν αναµετρηθούν µε κάτι απολύτως πρωτόγνωρο, ότι εγκατέλειπαν τη θέση του µαθητή, τους ενθουσίασε. ούλεψαν µε πάθος, παρά τις δυσκολίες έπρεπε να ταξιδέψουν στην Αθήνα, έπρεπε να τρέχουν στην Πολιτεία (ή αν θέλετε στον Κοκκιναρά) όπου φυλαγόταν τότε η Βιβλιοθήκη Τσίρκα, έπρεπε να λύσουν µόνοι-τους ένα σωρό ζητήµατα, εφόσον ο καθηγητής δεν ήξερε τίποτα περισσότερο από αυτούς. Βρήκαν βέβαια την αµέριστη συµπαράσταση από τον διευθυντή του Ε.ΚE.ΒI. Χρήστο Λάζο, και την κυρία Ρένα Πατρικίου-Σταυρίδη, που ήταν τότε επικεφαλής του οργανισµού. Τώρα που η βιβλιοθήκη του Τσίρκα µετακόµισε στο κέντρο της Αθήνας, σκεφτήκαµε µήπως δεν θα ήταν περιττό να µπορούν οι χρήστες να συµβουλευθούν, κοντά στον ηλεκτρονικό-της κατάλογο, και τις µελέτες αυτές. Επικοινώνησα µε την καινούρια διευθύντρια, την κυρία Κατρίν Βελισσάρη, που πολύ πρόθυµα δέχτηκε να φιλοξενηθούν οι εργασίες αυτές στον δικτυακό τόπο του Ε.ΚE.ΒI. Την ευχαριστούµε κι αυτήν, καθώς και τον πρόεδρο του ιοικητικού Συµβουλίου, τον κύριο ηµήτρη Νόλλα. Εννοείτε ότι οι παλιοί πια τώρα έχουν όλοι πάρει το µεταπτυχιακό-τους δίπλωµα φοιτητές, επεξεργάστηκαν ξανά τις εργασίες-τους. Εννοείται επίσης ότι ορισµένοι σκέφτονται να τις δηµοσιεύσουν και έντυπα, κι εποµένως διατηρούν τα πνευµατικά-τους δικαιώµατα. Εννοείται επίσης ότι ο καθηγητής µπορεί να διόρθωσε κατά τη διάρκεια της εκπόνησης τα σεµινάρια, ή να υπέδειξε βελτιώσεις, αλλά στο τελικό κείµενο, αυτό δηλαδή που παραδόθηκε τώρα στο διαδίκτυο οι επεµβάσεις περιορίστηκαν στην τυπογραφική ενοποίηση και σε κάποιες προσαρµογές στην στίξη και στον τρόπο παραποµπών, ώστε να αποκτήσουν τα κείµενα ενιαία µορφή. Παρέµειναν βέβαια κάποια λάθη, που ενίοτε οφείλονται σε άγνοιες, ενίοτε στις ατελείς περιγραφές του αρχικού καταλόγου, και οπωσδήποτε οι έµπειροι αναγνώστες θα διακρίνουν σε αρκετά σηµεία ότι οι εργασίες βγήκαν από τα χέρια φοιτητών. Ωστόσο το ζωντανό σκυλί είναι πάντα καλύτερο από το πεθαµένο λιοντάρι, και καθώς ο χώρος των βιβλιοθηκών είναι σε µεγάλο βαθµό ακαλλιέργητος, νοµίζω πως η πρωτοβουλία-µας δεν θα κριθεί αυστηρά. Ας σηµειωθεί πως οι ίδιοι οι φοιτητές ήταν πολύ πιο διστακτικοί από εµένα η µία µάλιστα προτίµησε αντί για την εργασία να δώσει µιαν απλή περίληψη, ελπίζω όµως ότι σύντοµα η περίληψη θ αντικατασταθεί από το πλήρες κείµενό-της. Με την ελπίδα αυτή άφησα τον γενικό τίτλο ΕΞΙ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ και δεν τον παράλλαξα σε ΕΞΙ ΠΑΡΑ ΜΙΑ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ. Ο υπεύθυνος του σεµιναρίου Αλέξης Πολίτης 3

Φίλιππος Παππάς Ο Ι Α Φ Ι Ε Ρ Ω Σ Ε Ι Σ Σ Τ Α Β Ι Β Λ Ι Α Εδώ ειν οι κήποι, οι ναοί και η αιτία που υπάρχουν οι ναοί η µουσική που πρέπει, τα λόγια τα σωστά τα εξηντατέσσερα εξάγραµµα τελετουργίες η µοναδική σοφία που το Στερέωµα παραχωρεί στους ανθρώπους η εξουσία εκείνου του αυτοκράτορα που αντανακλούσε τη γαλήνη του στον κόσµο τον καθρέφτη του, έτσι που να καρπίσουν τα χωράφια και να µην ξεχειλίσουν τα ποτάµια από τις όχθες τους, ο πληγωµένος µονόκερος που ξαναγύρισε για να σηµάνει το τέλος, οι µυστικοί αιώνιοι νόµοι, η αρµονία του κόσµου ολα αυτά ή η ανάµνησή τους, βρίσκονται εδώ µες στα βιβλία που φυλάω σ αυτόν τον πύργο Jorge Luis Borges Ο φύλακας των βιβλίων (µετάφραση ηµήτρης Καλοκύρης) Από τον τόµο Περί Βιβλιοθηκών, Άγρα, 1993 5

Εθιµοτυπικό συµπλήρωµα κάθε σαλονιού, µέσο επίδειξης ανύπαρκτων τάσεων φιλοµάθειας πίσω από δερµατόδετους τόµους, απόληξη της µανίας εύπορων συλλεκτών, αµήχανη κληρονοµιά, απαύγασµα αναγνωστικών προτιµήσεων βιβλιόφιλου, καλαίσθητο δείγµα ελαφρού φετιχισµού; Χρηστική, διακοσµητική, επιστηµονική; Μικροαστική, στολισµένη µε εγκυκλοπαίδειες, τη Βίβλο άντε κι έναν Παπαρρηγόπουλο ή Καζαντζάκη πού χει ξεµείνει από προηγούµενη γενιά; Βαρύγδουπη, γεµάτη τόµους που τα ακριβά δέρµατα που τους περικλείουν δεν ανοίχτηκαν ποτέ τα τελευταία πενήντα χρόνια; «Ποπ», γεµάτη σύγχρονη ελληνική πεζογραφία, εναλλακτικές θεραπείες, άρωµα ανατολής και µεταφυσικές τάσεις; Φοιτητική, γεµάτη συγγράµµατα και λίγες λογοτεχνίζουσες νησίδες; Πολλές µπορεί να είναι οι διαστάσεις, άρρητη η προέλευση και ποικίλες οι λειτουργίες µιας βιβλιοθήκης. Και λέγοντας «βιβλιοθήκη» εν προκειµένω εξυπακούεται πως δεν αναφέροµαι στο έπιπλο που «φιλοξενεί» τα βιβλία ούτε στη βιβλιοθήκη-κτίριο, την πανεπιστηµιακή, τη δηµόσια, τη σχολική, αλλά στο σύνολο των βιβλίων που συλλέγει κι «εκθέτει» σε κάποιο δωµάτιο του σπιτιού του ο επώνυµος ή ανώνυµος άνθρωπος. Σε µια βιβλιοθήκη µπορεί να υπάρχει η λειτουργία της «χρήσης», της «µελλοντικής χρήσης», της επίδειξης κ. ά. 1. Είναι πολύ ελκυστικό όχι µόνο να ρίξει κανείς µια µατιά στα βιβλία της οποιασδήποτε ιδιωτικής βιβλιοθήκη, αλλά και να προσπαθήσει να συναγάγει συµπεράσµατα για τον πνευµατικό κόσµο του κτήτορά της. Μια βιβλιοθήκη µπορεί να είναι καθρέφτης της εποχής, του µορφωτικού επιπέδου του κατόχου της, των ιδεολογικοπολιτικών τάσεων που τον διέπουν, του λογοτεχνικού του γούστου, της αισθητικής του γενικότερα, και πολλών ακόµη. Ακόµα πιο γοητευτική είναι, φυσικά, η «πρόκληση» στην περίπτωση που ιδιοκτήτης της βιβλιοθήκης που µελετάµε είναι κάποιος συγγραφέας ή πνευµατικός άνθρωπος εν γένει. Η µελέτη των βιβλιοθηκών είναι ένα δευτερεύον, µεν, αλλά πολύ ενδιαφέρον και µάλλον υποτιµηµένο ερευνητικό εργαλείο. Σε πρώτη φάση µπορούµε να κάνουµε στατιστική µελέτη της βιβλιοθήκης του, χρονοδιαγράµµατα, οµαδοποιήσεις κ.ά. Ακολούθως µπορούµε να δούµε τι είδους αναγνώστης είναι ο χι συγγραφέας ή λόγιος (αν π.χ. διαβάζει λίγο από πολλά, πολλά από λίγα, ακολουθεί κάποιο κανόνα, έχει ποικίλα ενδιαφέροντα, «χρησιµοποιεί» τρόπον τινά τα αναγνώσµατά του). Η πράξη της ανάγνωσης, εξάλλου, µπορεί θεωρηθεί ότι εκτός από την αναφορική και τη φατική λειτουργία, ενεργοποιεί κατεξοχήν την ποιητική λειτουργία της γλώσσας στον υποψιασµένο αναγνώστη λογοτεχνικών βιβλίων. Η βιβλιοθήκη µάς επιτρέπει θολές συνδέσεις µε τον πνευµατικό κόσµο του όποιου πνευµατικού ανθρώπου κι ακόµη αχνότερες µε τα συγγραφικά αποτελέσµατά του. Ειδικά σε ό,τι αφορά παλαιότερες εποχές, για τις οποίες οι πηγές µας είναι πολύ πιο περιορισµένες, η χρήση του τεκµηρίου «βιβλιοθήκη» για κάποιον συγγραφέα είναι πολύτιµη. Τότε τα βιβλία ήταν πολύ πιο περιορισµένα, οι λόγιοι ανήκαν σε πολύ πιο συγκεκριµένες οµάδες, και τα αναγνώσµατα τους πρόδιδαν σε µεγάλο βαθµό όχι µόνον την ταυτότητα της εποχής και του περιβάλλοντός τους, αλλά και τον διανοητικό τους κόσµο. Φυσικά όλα αυτά µπορούν ενδεχοµένως να συµβούν στο βαθµό που δε χρησιµοποιούµε τη βιβλιοθήκη ενός συγγραφέα ή λογίου µε τρόπο παλαιοµοδίτικο, ασπαζόµενοι δηλαδή έναν εξιδανικευµένο βιογραφισµό µε σκοπό να εξυψώσουµε υπέρ το δέον την προσωπικότητα του όποιου πνευµατικού ανθρώπου και δε φενακίζουµε προσπαθώντας να ανασυνθέσουµε µια αγγελικά πλασµένη εποχή υψηλών λογοτεχνικών επιτευγµάτων. Θα πρέπει, αντίθετα, να αντιληφθούµε τη χρήση της βιβλιοθήκης ως ένα εργαλείο λογοτεχνικής πρόσληψης και λογοτεχνίας, στο οποίο ο συγγραφέας θα παίζει πρωτευόντως το ρόλο του αναγνώστη, µε τις κλίσεις και τις αδυναµίες του, φορέας και δέσµιος των επιταγών και των τάσεων της εποχής του, ακολουθώντας µεταξύ άλλων και σαφή ιδεολογικά κριτήρια. Πιο επιστηµονικά µιλώντας, η δουλειά στη βιβλιοθήκη όπως κι η 1 Πληροφορίες αντληµένες φυλλάδιο παραδόσεων του Αλέξη Πολίτη Βιβλία, Βιβλιοθήκες και Αναγνώσεις στον 18 ο και τον 19 ο αιώνα. 7

δουλειά στο αρχείο µάς βοηθά «στην αξιολόγηση των κριτηρίων που θα επέτρεπαν να ανακατασκευάσουµε τους πρακτικούς, αισθητικούς και διανοητικούς ορίζοντες των ερµηνευτικών αναγνώσεων του παρελθόντος» 2. Μέσω των αφιερώσεων π.χ., που είναι και το θέµα της εργασίας µου, µπορούµε ενδεχοµένως «να διακρίνουµε την πρόσληψη του έργου ενός συγγραφέα εντός άλλων έργων και εξετάζοντας τις παρατηρήσεις που γίνονται να τολµήσουµε έστω αµυδρά να εικάσουµε την αντίδραση του αναγνώστη, του δόκιµου, καταξιωµένου αναγνώστη στη νέα παραγωγή» 3. Βέβαια ελλοχεύει ένας ακόµη κίνδυνος, ότι υπάρχει πιθανώς µεγάλη αναντιστοιχία ανάµεσα στα βιβλία που υπάρχουν στη βιβλιοθήκη και στα βιβλία που έχουν διαβαστεί, µε το βάρος είτε στη µία είτε στην άλλη πλευρά. Εξηγούµαι: πολλά βιβλία που έχει διαβάσει ο συγγραφέας (ή ο οποιοσδήποτε) ενδεχοµένως να µην τα έχει αποκτήσει ποτέ. Μπορεί να τα έχει δανειστεί ή να τα διάβασε σε βιβλιοθήκες. Ακόµη, µπορεί να τα είχε και να τα έχασε Κανείς δεν µπορεί να αγνοήσει συγκυρίες της κάθε εποχής ή τις ιδιοτροπίες της τύχης. Από την άλλη, πολλά από τα βιβλία που διαθέτει είναι πιθανό, σίγουρο σχεδόν, ότι είναι αδιάβαστα. Η κατάσταση των βιβλίων, αν είναι δηλαδή σηµειωµένα ή όχι, αν είναι κοµµένα ή άκοπα, αν έχουν αφιερώσεις, επίσης µας λέει πολλά. Μας αποκαλύπτουν κατά πόσο επίµονος αναγνώστης ήταν κάποιος ή, από την άλλη, κατά πόσο αντιµετώπιζε τη βιβλιοθήκη του από τη σκοπιά του συλλέκτη. Ο καθρέφτης της οποιασδήποτε βιβλιοθήκης µπορεί άρα να είναι (και) παραµορφωτικός. Η περίπτωση της βιβλιοθήκης του Στρατή Τσίρκα είναι ιδιόµορφη δεν ξέρουµε ακριβώς πόσα από τα βιβλία του Τσίρκα περιέχει. Κι αυτό γιατί το καλοκαίρι του 1963 αναγκάζεται ξαφνικά να εγκαταλείψει την Αλεξάνδρεια και να έρθει στην Αθήνα, µετά τη «Μουασάσα», την εκτεταµένη κρατικοποίηση που επιβάλλει ο Νάσερ στις εταιρίες που λειτουργούσαν στην Αίγυπτο 4. Όπως φαίνεται καθαρά στον πίνακα 1 του δεύτερου επιµέτρου η δυσαναλογία των βιβλίων µε ηµεροµηνία έκδοσης πριν από το 1963 σε σχέση µε αυτά που χρονολογούνται ύστερα είναι έντονη. Ο λόγος τους είναι 1:2. Κι ας µην ξεχνάµε πως ο Τσίρκας το 63 είναι ήδη 52 χρόνων. Από τη µια θα πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη, βέβαια, ότι ο Τσίρκας µετά τις Ακυβέρνητες Πολιτείες άρχισε να αναγνωρίζεται ευρέως, φτάνοντας στη δεκαετία του 70 να είναι τόσο σηµαντική µορφή των ελληνικών γραµµάτων, ώστε όλοι σχεδόν οι άνθρωποι των γραµµάτων, πεζογράφοι, ποιητές και κριτικοί, νεότεροι και παλαιότεροι, να θεωρούν κάτι σαν χρέος να του στέλνουν τα βιβλία τους. Οπότε λογικό είναι ένα µείζον µέρος της βιβλιοθήκης του να το αποτελούν βιβλία χρονολογηµένα πριν από το 1970 (βλ. πάλι τον ίδιο πίνακα). Κι έπειτα θα πρέπει να έχουµε κατά νου ότι απ ό,τι φαίνεται από τις επιστολές του, ο Τσίρκας ήταν επιλεκτικός κι όχι πολυσυλλεκτικός αναγνώστης, ένας διανοούµενος µε συγκεκριµένες προτιµήσεις και φυσικά όχι κανένας µανιώδης συλλέκτης. Επίσης, ας ληφθεί υπόψη ότι στην Αλεξάνδρεια υπήρχαν πολλές βιβλιοθήκες, π.χ. του Γαλλικού Ινστιτούτου, καθώς και πολλές συντροφιές Ελλήνων που συνευρίσκονταν συχνά 5 κι έκαναν πιθανότατα εφικτή την ανάγνωση ενός βιβλίου χωρίς να είναι απαραίτητο να αγοραστεί. Τέλος, καθόλου δεν αποκλείεται η κυρία Αντιγόνη Τσίρκα να κράτησε κι αυτή κάποια παλιά αγαπηµένα τους βιβλία για την ίδια, πριν χαρίσει τη βιβλιοθήκη του συζύγου της στο Ε.ΚΕ.ΒΙ. Πάντως τα στατιστικά στοιχεία µάς ωθούν να συµπεράνουµε ότι ένα µεγάλο µέρος της βιβλιοθήκης του Τσίρκα µάλλον παρέµεινε στην Αίγυπτο. εν είναι µόνο η µεγάλη δυσαναλογία που προανέφερα, καθώς και το ότι είναι δύσκολο να πιστέψει κανείς ότι ο Τσίρκας αποκτούσε τόσο λίγα βιβλία το χρόνο, είναι η απουσία βιβλίων που ξέρουµε ότι κατείχε και διάβαζε (π.χ. Η προσωπική Μοίρα της Έλσα Τριολέ 6 ) ή βιβλία του Μ. Μ. 2 Μίλτος Πεχλιβάνος και Παναγιώτης Παντζαρέλας, «Εννέα Επιστολές του Νίκου Παντελίδη στον Στρατή Τσίρκα: Τεκµήρια µιας αναγνωστικής ανταπόκρισης», Κονδυλοφόρος, 2 (2003) σ. 166-168. 3 Ό.π. 4 Είναι πληροφορίες που µου έδωσε ο γαµπρός του συγγραφέα, κύριος Παύλος Μαλουκάτος, τον οποίο ευχαριστώ πολύ. 5 Σύµφωνα µε τον κο Μαλουκάτου ο Τσίρκας συγκεντρωνόταν µε την παρέα του συχνά στη Λέσχη του «Έλληνα» στην Αλεξάνδρεια. 6 Βλ. Στρατής Τσίρκας, Τα Ηµερολόγια της Τριλογίας, Αθήνα (Κέδρος) 1973, σ. 11-14. 8

Παπαϊωάννου, καθώς και η έλλειψη ονοµάτων του παγκόσµιου και νεοελληνικού λογοτεχνικού κανόνα κι είναι σχεδόν αδύνατο να σκεφτούµε ότι ο Τσίρκας ποτέ δεν απέκτησε βιβλία τους, από τον Παπαδιαµάντη και τον Κοσµά Πολίτη µέχρι τον Ουγκώ και τον Ντοστογιέφσκι. Όσο κι αν θεωρήσουµε τον Τσίρκα επιλεκτικό, δύσκολο αναγνώστη µε πολύ συγκεκριµένες προτιµήσεις, µου είναι αδύνατο να πιστέψω, µε βάση την ανάλυση αυτών των ποιοτικών και ποσοτικών στοιχείων, ότι η βιβλιοθήκη του Τσίρκα που µπορεί να δει κανείς σήµερα περιέχει όλα τα βιβλία που είχε αγοράσει πριν από το 1963. Με κάθε εύλογη επιφύλαξη πάντα, υποθέτω ότι αυτό που σήµερα είναι στη διάθεση του ερευνητή, δεν είναι παρά ένα µεγάλο έστω µέρος της εν δυνάµει βιβλιοθήκης Τσίρκα και όχι ολόκληρη. Σε κάθε περίπτωση, πάντως, µελετώντας την υπάρχουσα βιβλιοθήκη µπορεί να εξάγει κανείς ορισµένα συµπεράσµατα για την αναγνωστική ταυτότητα του Τσίρκα. Η λογοτεχνία δεσπόζει φυσικά. Τα γαλλικά βιβλία είναι πάρα πολλά, ενώ αρκετά είναι και τα αγγλικά. Ποίηση και πεζογραφία µοιράζονται τον ίδιο περίπου αριθµό. Οι ξένοι συγγραφείς που συναντάµε πιο συχνά στη βιβλιοθήκη του είναι ο Σταντάλ 7, ο Αραγκόν, ο Μπωντλαίρ, ο Χεµινγουέι, ο Έλιοτ (φανερή η εκτίµηση του Τσίρκα από πολλές αναφορές στις Ακυβέρνητες Πολιτείες), ο Φώκνερ (τον µνηµονεύει και στα ηµερολόγια), ο Ρίλκε, ο Προυστ, ο Λόρκα, ο Φόρστερ κι ο Ντάρελ (λόγω της σχέσης τους, αποικιακής και µετααποικιακής µε την Αίγυπτο κιόλας). Η σχέση Τσίρκα-Ντάρελ είναι προφανής, και αρκετά έχουν γραφεί για το θέµα. Οι Έλληνες που έχουν περισσότερους τίτλους είναι ο Καβάφης (φυσικά), ο Ρίτσος, ο Σεφέρης, ο Βάρναλης, ο Σινόπουλος, η Λεία Χατζοπούλου-Καραβία και διάφοροι άλλοι ελάχιστα ή καθόλου γνωστοί (π.χ. η Ρόη Παπαγγέλου). Είναι επίφοβο, όµως, να βασιστούµε στον αριθµό των βιβλίων Ελλήνων λογοτεχνών σύγχρονων ή νεότερων από τον Τσίρκα πολλά βιβλία τους ήταν σίγουρα χαρισµένα. Το κύριο, όµως, θέµα της εργασίας µου, θα είναι οι αφιερώσεις των βιβλίων που βρίσκονται στη βιβλιοθήκη του Στρατή Τσίρκα. Και λέγοντας «αφιερώσεις» δεν εννοώ φυσικά τις τυπωµένες, εκείνες που βρίσκονται σε όλα τα βιβλία που εκδίδονται, αυτές που ο Gerard Genette ονοµάζει dedicaces d exemplaire 8, ανάµεσα στον ψευδότιτλο και τη σελίδα τίτλου, αλλά τις ιδιόχειρες, αυτές που απευθύνονται προσωπικά από έναν ας πούµε δωρητή σ έναν ας πούµε αποδέκτη. Εδώ αποδέκτης όλων των αφιερώσεων, ή µάλλον σχεδόν όλων 9 όσων πρόλαβα να εποπτεύσω στις λίγες επισκέψεις µου στη βιβλιοθήκη Τσίρκα, είναι φυσικά ο ίδιος ο συγγραφέας, είτε ο «Γιάννης» είτε ο «Στρατής» είτε σπανιότερα και πολύ αιχµηρά ή γλαφυρά, ο Μάνος. Το ενδιαφέρον στρέφεται εύλογα στο ποιοι είναι οι δωρητές, ποιοι είναι αυτοί που αφιερώνουν βιβλία στον Τσίρκα, καθώς συνήθως είναι οι ίδιοι οι συγγραφείς των δωριζόµενων βιβλίων ποιητές, πεζογράφοι, ιστορικοί, κριτικοί, συχνά νεαροί εκκολαπτόµενοι λογοτέχνες, στη συντριπτική τους πλειοψηφία, όµως, επώνυµοι, αναγνωρίσιµοι, η ελίτ, θα µπορούσε να πει κανείς, των ανθρώπων των ελληνικών γραµµάτων από τις πρώτες δεκαετίες του σύντοµου αιώνα µέχρι τη γενιά του 70, από τον Καβάφη και τον Νικολαΐδη και τον Μαλάνο της Αλεξάνδρειας, στον Σεφέρη, τον Ρίτσο και τον Θεοτοκά. Κι από κει στον Αναγνωστάκη, τον Γ. Π. Σαββίδη και τον Τάσο Βουρνά έως τον Γιάννη Κοντό, τον Στέφανο Μπεκατώρο και τη Μάρω ούκα µε πολλές και ποικίλες ενδιάµεσες «στάσεις» φυσικά. ε λείπουν και εκπλήξεις στις υπογραφές που συναντά κανείς στα βιβλία του Τσίρκα. Π.χ. ο Elia Kazan ή o Gilles Deleuze. Προχωρώντας σ έναν ορισµό αντιγράφω τον Νικόλαο Ν. Βάρθη από το σχετικό µε τις αφιερώσεις βιβλίο του Κυριάκου Ντελόπουλου 10 : «είθισται, ως γνωστόν, από των αρχαιοτάτων χρόνων πάν έργον ν αφιερούται υπό του γράφοντος εις πρόσωπο τι εξέχον, ή 7 Μεγάλη ήταν η εκτίµηση του Τσίρκα για τον Ανρί Μπελ.. Ο κύριος Μαλουκάτος που διηγήθηκε ότι τα βιβλία του δέσποζαν στο σπίτι του Τσίρκα στην Αλεξάνδρεια κι ότι ο Τσίρκας δεν παρέλειπε να µιλά συχνά γι αυτόν. Στο «Εργαστήρι του Μυθιστοριογράφου» ( ιαβάζω, τχ. 171, 1987, σ.26-37) ο Τσίρκας µιλά για την τεχνική του Σταντάλ, την pilotis. 8 Gerard Genette, Seuils, Παρίσι (Éditions du Seuil) 1987, σ.139. 9 Υπάρχουν στη βιβλιοθήκη Τσίρκα κάποια παλαιότερα βιβλία που αφιερώνονται σε άλλα πρόσωπα, π.χ. ένα βιβλίο του Βενέζη είναι αφιερωµένο στην οικογένεια Καραπαναγιώτη. 10 Κυριάκος Ντελόπουλος, Αφιερώσεις, Αθήνα (ΕΛΙΑ) 1981, σ. 51. 9

προσφιλές, είτε πόλιν ή οµάδα ή γεγονός τι τέλος σηµαντικόν του βίου της πατρίδος». H αφιέρωση είναι ένα ιδιόµορφο και περιορισµένο είδος έκφρασης, που λίγο έχει απασχολήσει τους φιλολόγους. Λογικά θα πει κανείς, αφού στο µικρό της χώρο, στις λίγες κατά κανόνα αράδες της, δεν είναι δυνατό να αναζητήσουµε ούτε βαθιά νοήµατα, ούτε µεγάλη πρωτοτυπία, ούτε σπουδαία ειλικρίνεια. Σύντοµη, διεκπεραιωτική, τυπική, ενίοτε µε ενισχυµένες κολακείες, ιδίως όταν ανώνυµος αφιερώνει σε επώνυµο, συχνά νοτισµένη µε ισχυρές δόσεις αφέλειας κι ανοησίας και διόλου σπάνια εκφρασµένη µε λογής ασυναρτησίες κι ασάφειες 11, µια «µέσου τύπου» αφιέρωση όντως δε φαίνεται να έχει ιδιαίτερη σηµασία ή να προσφέρεται για εξαγωγή πολλών και ασφαλών συµπερασµάτων. Αν προστεθεί δε και η τυπικότητα, η επαγγελµατικότητα των δόκιµων συγγραφέων, η οποία φαίνεται στη µετρηµένη, ήπια, λιτή και καλά ελεγχόµενη διατύπωση, στο περιεχόµενο και στην αυστηρότητα της γραφής των περισσοτέρων αφιερώσεών τους, αναρωτιέται κανείς ποιος είναι ο λόγος να εγκύψουµε σε αφιερώσεις, έστω γνωστών προσώπων. Η απάντηση δεν είναι µία, αλλά στοιχειοθετείται από τη σύνθεση πολλών και διαφορετικών παραµέτρων της έννοιας «αφιέρωση» στην προκειµένη περίπτωση, στην περίπτωση του Στρατή Τσίρκα δηλαδή. Καταρχάς, οι αφιερώσεις προσφέρονται για να αναζητηθούν οι όροι και τα όρια της κοινωνικής ζωής του Τσίρκα, στον πνευµατικό κυρίως χώρο. Πιστοποιώντας την τυχόν ευρύτητα και την ποικιλοµορφία του κύκλου αυτού, µπορούµε να ανιχνεύσουµε την πνευµατική του εµβέλεια, και κυρίως τη συγγραφική του αναγνωρισιµότητα καθώς και το πώς αυτή αναπτύσσεται και εξελίσσεται µε την πάροδο των ετών, όσο εκδίδονται και άλλα έργα του, όσο ο Τσίρκας τείνει να γίνει αναπόσπαστο µέρος του κανόνα της µεταπολεµικής µας πεζογραφίας. Μέσω των επαφών του είναι, πιστεύω, θεµιτό κι ένα ήπιο φιλολογικό κους-κους όταν π.χ. διαπιστώσουµε τη διακοπή των αφιερώσεων του Τίµου Μαλάνου, ή όταν διαβάσουµε τους υπαινιγµούς της Λείας Χατζοπούλου-Καραβία ή της Κατερίνας Πλασσαρά, µπορούµε ενδεχοµένως διακριτικά και µε λίγες ενοχές να εισβάλουµε για λίγο και στα χωράφια των διαπροσωπικών σχέσεων του Τσίρκα και να δούµε πώς κατά καιρούς διαµορφώνονται. Ακόµη, µπορούσε να διακρίνουµε το ιδεολογικό στίγµα του συγγραφέα και την ιστορική στιγµή, κρίνοντας µε βάση το πού ανήκουν πολιτικά πολλοί από τους γνωστούς και µη εξαιρετέους που αφιερώνουν στον Τσίρκα και µελετώντας τον τρόπο µε τον οποίο αυτοί σχολιάζουν ενδεχοµένως την επικαιρότητα. Τέλος, άλλη µια διάσταση των αφιερώσεων µπορεί να είναι γραφολογική ή ακόµη και υφολογική: είναι «ζεστό» ή τυπικό το ύφος όσων απευθύνονται στον Τσίρκα; Πόσα κλισέ υποκρύπτει; Είναι φροντισµένο, λογοτεχνίζον, καθηµερινό, ατηµέλητο; Ο γραφικός χαρακτήρας αυτών που αφιερώνουν είναι ιδιαίτερος, προσεγµένος, καλλιτεχνικός, δυσανάγνωστος, τα γράµµατα έντονα, απρόσωπα, βιαστικά, γωνιώδη, µικροσκοπικά; Μπορούν όλα αυτά να µας πουν κάτι για την προσωπικότητα τόσων σηµαντικών ανθρώπων; Είναι φανερό ότι όσον αφορά τις αφιερώσεις και τη µελέτη τους το βάρος της εστίασης µοιράζεται από τη µία πλευρά βρίσκεται ο Τσίρκας µε την ενδιαφέρουσα προσωπικότητα, µε τις προτιµήσεις, την ιδεολογία του, τους κύκλους του, τη δεδοµένη αποδοχή του από την άλλη πολλοί κύκλοι, πολλές γενιές, πολλοί ξεχωριστοί συγγραφείς και διανοούµενοι, άνθρωποι µε σηµαίνουσα θέση στην ιστορία των Γραµµάτων και των Ιδεών της νεότερης Ελλάδας, οι οποίοι µε µια αφιέρωση λίγων αράδων φανερώνουν ψήγµατα της προσωπικότητάς τους και της σχέσης τους µε τον συγγραφέα µε τρόπο λιγότερο ή περισσότερο άµεσο κι αποκαλυπτικό. Το παιχνίδι των αφιερώσεων προϋποθέτει οπωσδήποτε δύο, λοιπόν, έναν ποµπό κι ένα δέκτη, χωρίς πάντα να είναι σαφής η ποιότητα των σχέσεών τους, κι αυτό είναι και το πολύ ενδιαφέρον στοιχείο του. Και πέρα από τους δύο που εµπλέκει, και το ίδιο το προφανές µήνυµα που περιλαµβάνει, το περιεχόµενό της δηλαδή, η αφιέρωση µάς αποκαλύπτει, µε κάθε δυνητικό «ζεύγος» ποµπού και δέκτη, έναν διαφορετικό κώδικα, µια ποικιλία ως προς το είδος της επαφής τους, µια ενίοτε ενισχυµένη φατική ή 11 βλ. και Ντελόπουλος, ό.π., σ. 15. 10

µεταγλωσσική ειδικά στην περίπτωση που το ζεύγος συνδέεται µε φιλική σχέση γλωσσική λειτουργία του γραπτού λόγου (για να µεταχειριστώ, έστω καταχρηστικά για την περίπτωση, τους όρους του Roman Jacobson), η οποία εξελίσσεται και παραλλάσσεται στον άξονα του χρόνου. Βαθυστόχαστα πορίσµατα µπορεί να µην είναι δυνατό να εξαχθούν, αφού είναι γεγονός πως ελάχιστα µπορούν να µας διδάξουν οι αφιερώσεις για τους όρους και τα µέσα της συγγραφικής πορείας του Στρατή Τσίρκα. Ωστόσο, αυτό το οποίο µπορούµε εν µέρει να ανασυνθέσουµε είναι την ευρύτερη πνευµατική υπόσταση του Τσίρκα, να τον δούµε π.χ. ως µέλος συγκεκριµένων φιλολογικών οµάδων, κοινωνικών κύκλων, ως φίλο, «σύντροφο» στον αγώνα της Αριστεράς, ως επαγγελµατία αναγνώστη, ως σεβάσµιο κριτή, ως αναγνωρισµένη συγγραφική αξία κ.ά. Νοµίζω, πάντως, ότι η βιβλιοθήκη Τσίρκα, µε δεδοµένους και τους ευνοϊκούς όρους που προσφέρει στον ερευνητή (από την άποψη της ποσότητας και ποιότητας των αφιερώσεων που περιέχει), µπορεί να µας οδηγήσει σε κάποια συµπεράσµατα, σ ένα στοιχειώδες έστω απείκασµα κάποιων διαστάσεων σχετικών µ αυτές που ανέφερα πιο πάνω, τόσο του ίδιου όσο και των χαριστών του. Η περιπλάνηση στις αφιερώσεις ξεκινά χρονολογικά, από τον κύκλο της Αιγύπτου 12. Υπάρχει µάλιστα και αφιέρωση του Καβάφη το 1929 στον νεαρό Γιάννη. Όπως συµβαίνει και µε τα ίδια τα βιβλία, οι αφιερώσεις της αιγυπτιώτικης περιόδου είναι πολύ περιορισµένες σε σχέση µε την περίοδο µετά το 1963. Με τα γνωστά του γράµµατα ο Κ. Π. Καβάφης αφιερώνει στον «νεαρό λογοτέχνη Γιάννη Χατζηανδρέα» την έκδοση των ποιηµάτων του από το τυπογραφείο του Καΐρου του 1926. Εντυπωσιακό ότι σε τόσο µικρή ηλικία ο Τσίρκας χαρακτηρίζεται λογοτέχνης. Ο νεαρός συγγραφέας πρέπει να είναι τότε το πολύ στα 16, αφού τότε δηµοσιεύει παίρνοντας πολύ καλές κριτικές µάλιστα τα πρώτα του ποιήµατα. Αυτή η ιδιαίτερα σηµαντική αφιέρωση είναι και η πρώτη χρονολογικά, µε µεγάλη διαφορά από την επόµενη, η µόνη που κατέχει ο Τσίρκας ως έφηβος. Ο Νίκος Νικολαΐδης, ο Κύπριος µποέµ συγγραφέας της αλητογραφίας, που τόσο θαύµαζε ο Στρατής Τσίρκας, του γράφει µια λιτή αφιέρωση µε τρεµουλιαστό κάπως γραφικό χαρακτήρα: «Στο Στρατή Τσίρκα». ύο αιγυπτιώτες διανοούµενοι, µε τους οποίους ο Τσίρκας θα αποκτήσει, λόγω του Καβάφη, κάκιστες σχέσεις δίνουν επίσης το παρών. Ιδιαίτερα µε τον Τίµο Μαλάνο, η σχέση του Τσίρκα θα γίνει σχέση σχεδόν µίσους. Στις Αναµνήσεις ενός Αλεξανδρινού ο Μαλάνος αναφέρει τον Τσίρκα ως ακατονόµαστο, ενώ ο Τσίρκας χαρακτηρίζει «βλάκα» τον Μαλάνο στα marginalia ενός βιβλίου. Οι έριδες πηγάζουν βέβαια από τον Πολιτικό Καβάφη, και από το γεγονός ότι ανάµεσα στους δύο Αλεξανδρινούς σοβεί η αγωνία για το ποιος θα αναδειχθεί πιο άξιος και έγκυρος µελετητής του Καβάφη, ο παραδοσιακός Μαλάνος ή ο πιο καινοτόµος µα και πολιτικοποιηµένος Τσίρκας; Στις αφιερώσεις του, που είναι πάντως τέσσερις, παρουσιάζεται συγκρατηµένος και επίσηµος. Σφιγµένος και κάπως συντηρητικός φαντάζει κι ο γραφικός του χαρακτήρας, παρότι είναι ευανάγνωστος. Με τον Μανόλη Γιαλουράκη, απ όσο ξέρω η σχέση του δεν ήταν τόσο ταραγµένη. Μάλιστα ο Γιαλουράκης το 1960 του στέλνει το βιβλίο του. Μάλλον δεν υποπτεύεται πόσες φορές ο Τσίρκας τον έχει χαρακτηρίσει «βλάκα» και πόσο οργισµένος είναι που «δεν καταλαβαίνει τίποτα απ όσα λέω», όπως διαβάζουµε σε marginalia των βιβλίων και δελτία της βιβλιοθήκης του. Πριν τον ερχοµό του στην Ελλάδα, το 1963, και πριν την έκδοση της Λέσχης, που περίπου συµπίπτει, ο Τσίρκας δεν έχει και πολλές επαφές µε τους εν Ελλάδι ανθρώπους των γραµµάτων. Είναι όµως φίλος καρδιακός µε τον Νίκο Καββαδία 13, τον αγαπηµένο του Κόλλια. Είναι γνωστή η επιστολή του Τσίρκα που ανακοινώνει στον Καββαδία ότι ο Κ. Θ. ηµαράς τον συµπεριέλαβε στην Ιστορία του και προσθέτει «δεν καταλαβαίνει τίποτα ο βλάκας». Ο Καββαδίας έχει δυσανάγνωστο γραφικό χαρακτήρα, τα γράµµατά του µοιάζουν 12 ε θα παραθέτω στο κείµενο πλην λίγων περιπτώσεων τις αφιερώσεις. Υπάρχει αλφαβητικός πίνακας στο τέλος της εργασίας. Πιστεύω ότι το κείµενο ρέει καλύτερα µε αυτόν τον τρόπο, καθώς κακά τα ψέµατα οι περισσότερες αφιερώσεις δεν έχουν και τόσο µεγάλο ενδιαφέρον, και δε νοµίζω ότι έχουν θέση σε κάτι περισσότερο από το επίµετρο. 13 Για περαιτέρω πληροφορίες βλ. Χριστίνα Ντουνιά «Αδελφέ Κόλλια, Αδελφέ Giovanni: Τεκµήρια µιας θερµής φιλίας», Βιβλιοθήκη, τχ. 132, σ. 14-15. 11

λίγο µε εφήβου. Ο τόνος του είναι ευαίσθητος, εγκάρδιος, κάπως αυτοϋπονοµευτικός και µεµψίµοιρος, ενώ το περιεχόµενό τους είναι συχνά κάπως αινιγµατικό. Η επαφή τους, όπως φανερώνεται και από τις έξι εκτενείς αφιερώσεις του Καββαδία από το 1946 µέχρι το 1976 είναι γνήσια φιλική, ζεστή και ειλικρινής. εν είναι τυχαίο ότι ο Τσίρκας είναι πάντα «Γιάννης» στις περισσότερες µνηµονεύεται και η Αντιγόνη. Οι πρώτες δύο είναι του 1947, όταν εκδίδεται το Πούσι και ξαναβγαίνει το Μαραµπού: «Χρόνια τώρα Γιάννη που προσπαθώ να περπατήσω µε τα δύο πόδια τα καταφέρνω πού και πού στην Αλεξάνδρεια» (Μαραµπού), και η αινιγµατική «Άλλοι τρεις. Μαζί τους κι εσύ Αντιγόνη κι ο Κωστής. Πέντε δάχτυλα να µετράω, να µ αγαπάτε και να µε µουντζώνετε» (ακατανόητη µπορώ να πω!). Συνεχίζει σε παρόµοιο τόνο: «Στον αγαπηµένο µου, τον πολύτιµο, τον ξεχωριστό µου Γιάννη και στην αδελφούλα µας την Αντιγόνη την πιο ευγενική ψυχή που έχω γνωρίσει µε µιαν αγάπη που δεν µπορώ να δείξω µε λόγια». Εν συνεχεία η παρόµοια «Της Αντιγόνης, του Γιάννη και του Κωσταντή του καλύτερου µου φίλου», µετά «Του Γιάννη του καλύτερου µου φίλου κι ας µην το πιστεύει» και, τέλος, άλλη µία το 1973, δυο χρόνια πριν πεθάνει: «Του Γιάννη του αδερφού µου». Ο Θεοδόσης Πιερίδης, ο Κύπριος ποιητής, που ήταν φίλος του από την Αλεξάνδρεια, µέλος κι αυτός του εκεί Κ.Κ.Ε., παραδόξως δεν του αφιερώνει στα περισσότερα από τα έντεκα βιβλία που έχει στην κατοχή του ο Τσίρκας. Όταν το κάνει το κάνει µε πολύ λιτό τρόπο και σε ό,τι εκδίδει µετά το 60. εν ξέρω τι µπορεί να συναγάγει κανείς απ αυτό. Ίσως ότι ο Τσίρκας έσπευδε να αγοράζει τα βιβλία του φίλου του. Και στις αφιερώσεις του Πιερίδη βλέπουµε ότι ο Τσίρκας είναι Γιάννης, πρώτα φίλος και µετά συγγραφέας, ενώ και πάλι µνηµονεύεται η Αντιγόνη. Πριν ο Τσίρκας αποκτήσει την ιδιότητα του έµπειρου καταξιωµένου πεζογράφου, οι άνθρωποι που του αφιερώνουν στα βιβλία τους, είναι µεν πολύ λιγότεροι αλλά το κίνητρο της αφιέρωσης είναι η προσωπική τους σχέση µε τον Γιάννη και την οικογένειά του. ωρίζουν τα βιβλία σ έναν φίλο κι όχι σ έναν πνευµατικό άνθρωπο ο οποίος θα τους τα κρίνει, θα τους γράψει κάτι και, στην ευκταία περίπτωση, θα τους προωθήσει. Ο Γιάννης Ρίτσος είναι ο συγγραφέας που αφιερώνει τα περισσότερα βιβλία (30 τον αριθµό!) στον Τσίρκα. Η πληθωρικότητα και ο βερµπαλισµός της ποίησής του αντανακλάται και στις αφιερώσεις. Η πρώτη αφιέρωση χρονολογείται το 1954, τότε που ο Τσίρκας είχε δηµοσιεύσει µόνο ποιήµατα και διηγήµατα. Μάλλον το νήµα που τους συνδέει έχει να κάνει µε την ιδεολογία τους ένας νεαρός ποιητής από την Αλεξάνδρεια, σηµαίνον στέλεχος της αιγυπτιώτικης Αριστεράς, µε συµµετοχή σε διάφορα συνέδρια, λογικά γνωριζόταν µε τον Ρίτσο. Αν και στην πορεία, η ιδεολογία τους ακολουθεί φυγόκεντρες τάσεις: σε µια πρόσκληση, που βρήκα στη βιβλιοθήκη, σταλµένη από τον ποιητή για µια εκδήλωση των «Ελλήνων φίλων του Στάλιν», στον οποίο προήδρευε ο ίδιος ο Ρίτσος, ο Τσίρκας δεν µπήκε καν στον κόπο να ανοίξει το φάκελο. Η πρώτη αφιέρωση είναι του 1956, για µια επανέκδοση του Επιταφίου, κι είναι η πιο µεγάλη: «Αγαπηµένα µου αδέρφια Στρατή και Αντιγόνη, πώς θα σας φανεί ύστερα από 20 χρόνια τούτο το ποίηµα που γράφτηκε για τη µεγάλη καπνεργατική απεργία, όταν είδα τη φωτογραφία µιας µάνας που έκλαιγε καταµεσίς του δρόµου το σκοτωµένο της γιο τότε το Μάη του 36. Τι λέτε, άντεξε καθόλου στο χρόνο; Ο αδερφός σας Γιάννης». Κι άλλες φορές είναι σαν να τον προκαλεί για κάποιο σχόλιο: «Του Γιάννη τούτα τα µικρά ποιήµατα που αυτός ξέρει αν είναι µικρά». Αξιοσηµείωτο είναι ότι συνήθως ο Ρίτσος προσφωνεί τον Τσίρκα «Στρατή» και όχι «Γιάννη». Οι αφιερώσεις του Ρίτσου, πάντως, είναι γλυκύτατες («Στα πολυαγαπηµένα µου αδέρφια...»), εγκαρδιότατες («µε όλη µου την καρδιά»), µε µεγάλη οικειότητα («τα φιλιά µου στον Κωστάκη»), µε κάποιο ιδεολογικό υπόβαθρο φυσικά («της συντρόφισσας Αντιγόνης»), ενίοτε µε σαφείς αναφορές στην άσχηµη ιστορική συγκυρία («...για την ακριβή µας συνάντηση που συνεχίζεται από µακριά και µες στη σιωπή αδηµονώντας να χαρώ το νέο µεγάλο έργο του»). Εκφράζουν πολύ συχνά εκτίµηση και θαυµασµό («στον Τσίρκα περιµένοντας µε λαχτάρα τα νέα µεγάλα έργα του», «...για τη µεγάλη αισθητική χαρά που µας χαρίζει µε τα µυθιστορήµατα τα διηγήµατα του, τα ποιήµατά 12

του και τις µελέτες του...»), ενώ κι οι υπερβολές δε λείπουν, όπως είναι φυσικό: («Στον ξεχωριστό µου φίλο, τον Μεγάλο Τεχνίτη του Λόγου Στρατή Τσίρκα που ξεπερνάει πάντα τις µεγαλύτερες προσδοκίες µας»). Εκτός αυτών, µας φανερώνουν βέβαια τον ιδιαίτερο και απίστευτης οµορφιάς (καλλι)γραφικό χαρακτήρα του Ρίτσου, ο οποίος µοιάζει να τον χρησιµοποιεί άνετα µε δεδοµένο ότι οι αφιερώσεις του είναι τόσο πολλές και εκτενείς. Γράµµατα σαν καλλιτέχνηµα, τα πιο εντυπωσιακά όσων είδα από αυτό το πανόραµα των Ελλήνων συγγραφέων ανάµεσα στο 20 και το 70. Ρόλο ανάλογης σηµασίας µε τον Ρίτσο για την Αριστερά και τους Αριστερούς συγγραφείς θα πρέπει να κατείχε και ο, σαφώς γηραιότερος βέβαια, Κώστας Βάρναλης. Ο Τσίρκας και µ αυτόν θα πρέπει να είχε αρκετά στενούς δεσµούς και πριν την οριστική του εγκατάσταση στην Αθήνα, όπως µαρτυρούν και φωτογραφίες από τη δεκαετία του 50. Ήδη από το 1956 ο Βάρναλης του αφιερώνει: («Στον αγαπητό φίλο και συγγραφέα Στρατή Τσίρκα»). Άλλη µία δυσανάγνωστη αφιέρωση υπάρχει το 1972. Τα γράµµατα του Βάρναλη, παρότι δύσκολα διαβάζονται, είναι ιδιαίτερα, πολύ προσωπικά, αποπνέουν αέρα ανθρώπου που έχει γράψει πολύ. Αξιοσηµείωτο είναι, πάντως, ότι στα υπόλοιπα, µη αφιερωµένα βιβλία του Βάρναλη, οκτώ τον αριθµό, ο Τσίρκας κρατάει σηµειώσεις. Η µεγάλη εµβέλεια, η σχεδόν µυθική υπόσταση του Βάρναλη στους κύκλους της Αριστεράς, από ένα σηµείο κι έπειτα, δεν άφησε ανέγγιχτο τον Τσίρκα, ο οποίος έµµεσα µας φανερώνει την εκτίµηση, το θαυµασµό του για τον ποιητή, αφού για κανέναν άλλον συγγραφέα δεν κρατάει τόσες σηµειώσεις και αποκόµµατα εφηµερίδων (µία µάλιστα είναι η «ηµοκρατία» του 1926!). Σ ένα βιβλίο του Βάρναλη, ο Τσίρκας θα γράψει στη σελίδα τίτλου: Tu ne mourras jamais. Ίσως να το έγραψε τιµής ένεκεν όταν ο Βάρναλης πέθανε, το 1974. Έντονες και µε διακυµάνσεις είναι η σχέση του και µε άλλα πρόσωπα της αριστερής διανόησης εκείνης της περιόδου. Ο Μάρκος Αυγέρης, κριτικός µε ειδικό βάρος αλλά και όργανο της σταλινίζουσας κοµµουνιστικής Αριστεράς, ανακαλεί τρόπον τινά σε κάποια φάση µέσω της Επιθεώρησης Τέχνης την οξεία επίθεση που έχει κάνει στον Τσίρκα για την Αριάγνη. Γνωρίζοντας κάτι τέτοιο, δε µας κάνει µεγάλη εντύπωση ότι αµέσως µετά σπεύδει να του χαρίσει και να του αφιερώσει δυο βιβλία εκφράζοντας την τιµή και την εκτίµησή του µάλιστα. Αντίστροφη είναι η πορεία της σχέσης του Τσίρκα µε τη Μέλπω Αξιώτη, την οποία θα πρέπει να εκτιµούσε ιδιαίτερα, κρίνοντας τόσο από τα Ηµερολόγια της Τριλογίας όσο και από κάποια δελτία που ανακάλυψα στη βιβλιοθήκη του, γεµάτα σηµειώσεις για τα έργα της. Η επίθεση που εξαπολύει η Αξιώτη κατά των Ακυβέρνητων είναι µοιραία και για την δια των αφιερώσεων επαφή τους. Εντούτοις, ο Τσίρκας εξακολουθεί να συλλέγει τα βιβλία της. Η σχέση τους, πάντως, όπως πηγάζει από τις αφιερώσεις ήταν µέχρι εκείνο το σηµείο στενή, φιλική: («Στο φίλο µου Γιάννη Τσίρκα πάντα µε πολλή πολλή αγάπη»). Εξαιρετική, από την άλλη η σχέση του µε τον Παύλο Α. Ζάννα, ο οποίος θα του χαρίσει ένα από τα λίγα βιβλία για κινηµατογράφο που βρίσκονται στη βιβλιοθήκη. Με τον Τάσο Βουρνά υπάρχει πολύ ζεστή επαφή, πράγµα που µοιάζει λογικό, αφού ο Βουρνάς είναι φιλόλογος, ιστορικός και βασική ιδεολογική φωνή του µεταπολιτευτικού Κ.Κ. Εσωτερικού και της Αυγής. Όχι τυχαία, το πρώτο βιβλίο που του δωρίζει αφιερωµένο είναι η Πάπισσα Ιωάννα. Εκτός από τη δήλωση της αγάπης και της φιλίας του, ο Βουρνάς τον χαρακτηρίζει «κορυφαίο των γραµµάτων». Πρόχειρα, γρήγορα γραµµένα, και αντρικά µοιάζουν τα γράµµατά του. ιακριτικότατη είναι η παρουσία των ηγητόρων της γενιάς του 30 στη βιβλιοθήκη Τσίρκα. Καθοριστικό πρέπει να ήταν, εκτός από το γεωγραφικό, και το ιδεολογικό χάσµα που τους χώριζε. εν είναι τυχαίο π.χ. ότι ο Τσίρκας διαθέτει στη βιβλιοθήκη του ένα µόνο βιβλίο του Ελύτη και ούτε ένα π.χ. του Μυριβήλη. Εντύπωση, πάντως, µου προκαλεί η πλήρης απουσία του Κοσµά Πολίτη συγγραφέα µε κάποια ιδεολογική και πνευµατική συγγένεια µε τον Τσίρκα. Ο Τσίρκας, εξάλλου, γράφει βιβλιοκρισία στον Ταχυδρόµο για το Στου Χατζηφράγκου. Με τον µόνο που ασχολείται επισταµένως είναι ο Γιώργος Σεφέρης, ο οποίος του προσφέρει και πολλά βασικά στοιχεία έµπνευσης καθώς και τον ίδιο τον τίτλο, 13

καθώς και moto, για τις Ακυβέρνητες Πολιτείες. Στα δεκάδες βιβλία του υπάρχουν δύο µόνο αφιερώσεις, ίσως γιατί εκτιµούσαν ο ένας τον άλλον, αλλά δεν συµπαθιούνταν και τόσο πολύ, ίσως επειδή τους χώριζαν πολλά χιλιόµετρα, ίσως γιατί ο Τσίρκας έσπευδε να αγοράσει τα βιβλία του Σεφέρη. Η µία από τις δύο αφιερώσεις του Σεφέρη, οι οποίες δεν παρουσιάζουν από άποψη ύφους ή περιεχοµένου κανένα ενδιαφέρον, βρίσκεται σ ένα βιβλίο του Άγγελου Σεφεριάδη χαρισµένο από τον Σεφέρη, ο οποίος ως γνωστόν προσπαθούσε απεγνωσµένα να αναδείξει το ποιητικό ταλέντο του αδερφού του. Ο γραφικός του χαρακτήρας µε τα µακριά και δυσανάγνωστα γράµµατα, παρότι µου ήταν ήδη οικείος, µε απογοήτευσε κάπως. Άπαντες οι λοιποί ποιητές λάµπουν δια της απουσίας τους. Εµπειρίκο και Εγγονόπουλο έχει ο Τσίρκας, χωρίς όµως αφιέρωση. Ο Γιώργος Θεοτοκάς θα του αφιερώσει το µοναδικό βιβλίο του που διαθέτει ο Τσίρκας µε τόνο αρκετά συγκρατηµένο αλλά και οικείο. Ξενίζει κάπως η αρκετά θερµή αφιέρωση του Ανδρέα Καραντώνη, («µε εξαιρετική εκτίµηση και φιλικά αισθήµατα») σ ένα βιβλίο του µάλιστα για τον Παπαδίτσα, ο οποίος ήταν από τους λίγους ποιητές της πρώτης µεταπολεµικής γενιάς του που δεν απασχόλησε καθόλου τον Τσίρκα. Την απάντηση για την αφιέρωση του υπερσυντηρητικού Καραντώνη µας τη δίνει µάλλον η όψιµη χρονολογία του βιβλίου, τότε που ο Τσίρκας ήταν πια ένας καταξιωµένος πεζογράφος, πρώτα απ όλα, και µετά ένας σεσηµασµένος Αριστερός διανοούµενος. Άλλοι λόγιοι και επιστήµονες αυτής της ηλικίας αλλά διαφορετικών προσανατολισµών δίνουν το ισχνό «παρών» τους. Π.χ. ο Εµµανουήλ Κριαράς που προτάσσει τη λογοτεχνική πλευρά του Τσίρκα, ή ο Φοίβος έλφης, για το έργο του οποίου Ρήγας Γκόλφης ο λυρικός της εποχής του, ο Τσίρκας έγραψε κριτική την Πρωτοχρονιά του 1953 στην εφηµερίδα Φωνή του Καΐρου. Η µοντερνιστική πλευρά, όµως, της γενιάς του 30 είναι παρούσα. Εκτός από την Αξιώτη, δύο Θεσσαλονικιοί λογοτέχνες στέλνουν αρκετά βιβλία τους αφιερωµένα. Ο Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης στέλνει τις πιο παράξενες αφιερώσεις απ όλους, το ύφος της πρώτης, σε βιβλίο του 1950 µάλιστα, είναι από περίεργο έως σχεδόν ειρωνικό: «Εγκάρδια στον Στρατή Τσίρκα το συγγραφέα που τόσο πολύ λίγο διάβασε». Ιδιόµορφος είναι κι ο γραφικός του χαρακτήρας τα γράµµατα του θυµίζουν κάπως µαθητή του δηµοτικού. Στη συνέχεια αποδίδει τιµές κι ευχαριστίες, εκφράζοντας µε µια περίεργη µεταφορά το πόσο άξιο και καλό φίλο τον θεωρεί: «Εγκάρδια στον διαλεχτό πεζογράφο Στρατή Τσίρκα, τον κριτικό που τα λόγια του µε βοήθησαν σηµαντικά, τον καλό φίλο που πληρώνει και δίνει την απόδειξη» (Το µυθιστόρηµα της κυρίας Έρσης). Οι δύο επόµενες είναι πιο κοινότοπες η µία εκφράζει ευχαριστίες, επειδή ο Τσίρκας του θύµισε ότι εξακολουθεί να τον διαβάζει. Παράδοξο κάπως πάντως το ύφος των αφιερώσεών του, βρίσκεται θα έλεγα τρόπον τινά σε αντιστοιχία µε το ιδιόµορφο λογοτεχνικό του ιδίωµα. Λιγότερο πρωτότυπες αλλά αρκετές στον αριθµό οι αφιερώσεις του Γιώργου έλιου, όπου µαζί εκφράζει την εκτίµησή του (και για τον κριτικό Τσίρκα) µαζί µε τη φιλία και τα πολλά αισθήµατα. Mε την λίγο µεταγενέστερη Αριστερή πλευρά της λογοτεχνίας, η επαφή του καλλιεργείται κυρίως µετά το 1963. Ο Μανόλης Αναγνωστάκης ήδη το 56 έχει αφιερώσει στον Τσίρκα τη συλλογή των ποιηµάτων του. Ο τόνος του είναι πολύ φιλικός στη δεύτερή του αφιέρωση, του 1979 («στον πεζογράφο που αγαπώ, τον άνθρωπο και φίλο»). Τα γράµµατά του είναι δυσανάγνωστα, ταιριαστά σ έναν γιατρό! Όλα τα ονόµατα των µεταπολεµικών πολιτικών ποιητών που µας έρχονται στο νου στέλνουν βιβλία τους αφιερωµένα πλην του «εξόριστου» Άρη Αλεξάνδρου. Ο Κλείτος Κύρου φαίνεται πως έχει εγκάρδιες, φιλικές («στον καλό κι αγαπητό µου φίλο») σχέσεις µε τον Τσίρκα. Η αφιέρωση του 76 («στον φίλο πια µιας ανάµνησης») έχει κάπως αινιγµατικό περιεχόµενο, υπονοώντας µάλλον πόσο έχουν αραιώσει οι επαφές τους. Πιο τυπική φαίνεται η σχέση µε τον Θανάση Κωσταβάρα, ενώ επίσηµος είναι ο τόνος του ηµήτρη ούκαρη, µε τον οποίο υποθέτω πως δε θα γνωρίζονταν. 14

Αγαστές και έντονες µοιάζουν και οι σχέσεις του µε τον σηµαντικό, κυρίως λόγω της Επιθεώρησης Τέχνης, εκφραστή των πνευµατικών αναζητήσεων της Αριστεράς, Κώστα Κουλουφάκο: 1966 «Του Τσίρκα» (Ερµηνείες νεοελληνικών κειµένων) «Του Τσίρκα µε την αγάπη µου» (Κείµενα και αναλύσεις). Λιτός είναι ο Τίτος Πατρίκιος το 74. Φανερώνει, πάντως, οικειότητα µε µια του αφιέρωση, αφού προσφωνεί τον Τσίρκα «Γιάννη». Στη Μαθητεία του ίδιου ποιητή υπάρχει µια περίεργη, φαινοµενικά άσχετη, αφιέρωση: «Στην Τώνια». Το µόνο που µπορώ να εικάσω, µπαίνοντας σε απαγορευµένα, εδάφη, είναι ότι η Τώνια, είναι η Τώνια Καράλη, για ένα διάστηµα ερωµένη του Τσίρκα, απ ό, τι ξέρω, αλλά καλύτερα να µην σχολιάσω περαιτέρω µπαίνοντας στις ανάξιες λόγου περιοχές του φιλολογικού κους-κους. Ο Πάνος Θασίτης του στέλνει δύο βιβλία µε αφιερώσεις που αποπνέουν οικειότητα. Τέλος ο Μιχάλης Κατσαρός, στη µία αφιέρωσή του, θα εκφράσει την αγάπη για το έργο του Τσίρκα. Η ονοµαζόµενη πρώτη µεταπολεµική γενιά ποιητών (γεννηµένων δηλαδή µεταξύ 1918 και 1928), δίνει πάντως στο σύνολό της, και όχι µόνο στο αριστερό παρακλάδι της, βροντερό παρών στη βιβλιοθήκη Τσίρκα, σαφώς περισσότερο απ όλες τις άλλες, προηγούµενες και µεταγενέστερες. Με τον Τάκη Σινόπουλο η «επικοινωνία» µέσω των αφιερώσεων είναι συχνότατη, αρχής γενοµένης από το 1961 («µε βαθειά εκτίµηση κι αγάπη»), τότε που ο Τσίρκας µένει ακόµα στην Αίγυπτο, ή εγκάρδιο αντίδωρο: «Στον Στρατή Τσίρκα» (Το άσµα της Ιωάννας και του Κωνσταντίνου). Ο Σινόπουλος έχει προφανώς ιδιαίτερα φιλικές σχέσεις µε τον Τσίρκα, εξού κι είναι ο ποιητής της γενιάς του µε την πιο συχνή παρουσία στη βιβλιοθήκη του. Επίσης είναι ο µόνος µαζί µε τον Αναγνωστάκη που του αφιερώνει βιβλίο πριν από την οριακή ηµεροµηνία του 1963. Οι αφιερώσεις του Σινόπουλου, εκτός από τον φιλικό τόνο («Στον καλό µου φίλο») και την εγκαρδιότητά τους (δεν τον λέει πάντως Γιάννη), εκφράζουν και ιδιαίτερη εκτίµηση του Σινόπουλου για το έργο («το µεγάλο έργο») του Τσίρκα (του «µεγάλου» Έλληνα πεζογράφου). Παράλληλα µας δίνουν µια ένδειξη («εγκάρδιο αντίδωρο») ότι ανταλλάσσανε τα βιβλία τους. Πλάι στον Σινόπουλο αρκετοί άλλοι: ιδιαίτερα πυκνή µετά το 1976 (τα εκαοχτώ Κείµενα επηρέασαν;) είναι η παρουσία του Θ.. Φραγκόπουλου, όχι τόσο ως ποιητή αλλά ως κριτικού. Η επαφή αυτή µου προξενεί κάποια εντύπωση µε δεδοµένο το ιδεολογικό χάσµα που τους χωρίζει, το οποίο όµως, µε την πάροδο των ετών ελάχιστη σηµασία θα πρέπει να είχε πια, καθώς ο Φραγκόπουλος διανύει ολόκληρο τον διαθέσιµο ιδεολογικό χώρο ξεκινώντας από την παραδοσιακή εξιά για να φτάσει, περνώντας από το ΠΑΣΟΚ και καταλήγοντας να γράφει σταλινίζοντα άρθρα τη δεκαετία του 80. Άλλωστε, µε ασφυκτικούς ιδεολογικούς όρους πώς µπορεί να εξηγήσει κανείς την τόσο στενή επαφή του Τσίρκα µε συγγραφείς που αναµφισβήτητα ανήκουν στη κεντροδεξιά, π.χ τον Αλέξανδρο Κοτζιά ή τον Ρόδη Ρούφο; Ο Φραγκόπουλος συνδυάζει την έκφραση της εκτίµησης και της αγάπης του («...µε την αδελφική µου αγάπη») εκδηλώσεις θαυµασµού µε χαρακτηρισµούς στα ιταλικά («il materno in prosa..., miglior fabbro...»). Προφανώς έχουν κάποια µεταφορική σηµασία και στην αφιέρωση της Τειχοµαχίας ο Φραγκόπουλος θέλοντας να γίνει πιο συναισθηµατικός, µάλλον ακούσια, αφήνει µια δισηµία που τελικά δεν είναι και πολύ κολακευτική για τον συγγραφέα Τσίρκα: «Για τον Στρατή Τσίρκα άξιο λογοτέχνη, αξιώτερο άνθρωπο, αξιώτατο µαχητή». ιακριτική η παρουσία, µε µία µόνο αφιέρωση για τον Μίλτο Σαχτούρη, το βιβλίο του οποίου θα µείνει µάλιστα άκοπο. Αντίθετα, ο ηµήτρης Χριστοδούλου εµφανίζεται πολύ συχνά µε αφιερώσεις τυπικές, επαναλαµβανόµενες, που η µόνη τους ιδιαιτερότητα είναι ότι ορισµένες ανακαλούν κάποιες κοινές τους ηµέρες στο Παρίσι («...µνήµη του Παρισιού», «ανάµνηση των ηµερών στο Παρίσι», κ.ά.). Με τη γνωστή ποµπώδη ευφράδεια που τον χαρακτηρίζει («του πνευµατικού πρωτοπόρου...», «...του µαχητή δηµιουργού και κριτικού που ορθοτοµεί»), διαποτίζονται οι αφιερώσεις του Γιάννη άλλα. Έχει εντούτοις ενδιαφέρον το πώς ο Τσίρκας αλλάζει ιδιότητα σε κάθε αφιέρωση αρχικά «Μαχητής», έπειτα «δηµιουργός και κριτικός», µετά πνευµατικός πρωτοπόρος. Και ο άλλας αναφέρει ένα αφιερωµένο του βιβλίο ως αντίδωρο, 15

οπότε πιθανολογώ ότι και αυτοί οι δύο αντάλλασσαν τα βιβλία τους. Η γόνιµη ενασχόληση τους µε τον Καβάφη ενισχύει την πιθανότητα αυτή. Το στίγµα του δίνει και ο πρεσβύτερος της γενιάς αυτής, Τάκης Βαρβιτσιώτης, θερµότερος στην πρώτη, τυπικότερος στη δεύτερη, χωρίς πάντως οι αφιερώσεις του να έχουν ιδιαίτερα πρωτότυπο ύφος. Ένα σύντοµο πέρασµα κάνουν και άλλοι περισσότερο ή λιγότερο σηµαντικοί ποιητές της γενιάς ο Κώστας Στεργιόπουλος, µε την ιδιότητα του φιλολόγου, όµως η Όλγα Βότση, µε σεβασµό και θαυµασµό ο Γιώργης Παυλόπουλος µε διάθεση φιλική και ολόθυµη η Λυντία Στεφάνου ηµιεπίσηµα ο Γιώργος Σαραντής µε τρόπο θερµό, που εµπίπτει, όµως, στα κλισέ του είδους «αφιέρωση» το τοπικό στοιχείο «Προς τον συν-αλεξανδρέα» υπερτονίζει και στις δύο αφιερώσεις του ο Αντώνης εκαβάλλες τυπικός και περιεκτικός ο Έκτωρ Κακναβάτος µε υπενθύµιση («που άλλοτε τα διάβασε µε αγάπη») µιας προηγούµενης κριτικής του Τσίρκα στον Ταχυδρόµο για µια συλλογή του (το Εν Ερηµίαις και σκολιαίς και πάλι στις 15-5-1965), τέλος, συµπληρώνει τη θερµή του προσφώνηση ο Σταύρος Βαβούρης. Οι περίπου συνοµήλικοι του πεζογράφοι είναι επίσης παρόντες, σχεδόν άπαντες. Οι πιο πολλοί φαίνεται εύλογα να τον γνωρίζουν και προσωπικά. Ο ηµήτρης Χατζής του αφιερώνει ένα µόνο βιβλίο, παρότι η σχέση του µε τον «αγαπηµένο φίλο και συνοδοιπόρο» είναι αρκετά στενή, φανερώνοντας τα πολύ φιλικά του αισθήµατα: «Στον έξοχο συνάδελφο Στρατή Τσίρκα, τον αγαπηµένο µου Γιάννη, φίλο και συνοδοιπόρο, µ όλη µου την αγάπη» (Το διπλό βιβλίο). Ο λίγο προγενέστερος Γιάννης Μπεράτης του αφιερώνει ένα βιβλίο του 1946. Υποθέτω πως δε θα του τό χε χαρίσει από τότε, αλλά ποιος ξέρει. Οι αφιερώσεις του δεν είναι πολύ πρωτότυπες. Ο Τσίρκας γράφει στον «Ταχυδρόµο» για το Πλατύ Ποτάµι στις 3-7-1965. Πιο αποστασιοποιηµένη η τυπική αφιέρωση του Ανδρέα Φραγκιά, 1962: «Στον Στρατή Τσίρκα µε βαθύτατη εκτίµηση» (Η καγκελόπορτα). Ενώ, η ιδεολογική του απόσταση από τον Αλέξανδρο Κοτζιά διόλου δεν επηρεάζει, όπως ήδη ανέφερα, την δια των αφιερώσεων «επικοινωνία» τους. Και δεν είναι τα εκαοχτώ Κείµενα ή κάποιας άλλης µορφής συνεργασία που τους φέρνει κοντά, αφού η πρώτη αφιέρωση βρίσκεται σ ένα βιβλίο µε την εντυπωσιακά πρόωρη ηµεροµηνία 1959. Ιδιαίτερα ζεστή δεν φαίνεται η επαφή τους περισσότερο µια αίσθηση σεβασµού κι εκτίµησης διέπει το πνεύµα των αφιερώσεων του Κοτζιά. Η λίγο νεαρότερη γενιά µεταπολεµικών συγγραφέων είναι επίσης σύσσωµη παρούσα. Αναπόσπαστο µέλος µιας παρέας που απάρτιζαν ακόµα ο Νίκος Καββαδίας, ο Τσίρκας και άλλοι, ο Θανάσης Βαλτινός εκφράζεται µε θέρµη, άνεση, οικειότητα («Στο Γιάννη») και ιδιαίτερη ευγνωµοσύνη («Στο Γιάννη δυο φορές δάσκαλο...», «...µε τις σχετικές πάντα οφειλές...»). Η ιδιότητα του «δυο φορές» δασκάλου που αποδίδει ο Βαλτινός στον Τσίρκα είναι κάπως δυσερµήνευτη σηµαίνει πνευµατικός και πολιτικός ίσως; Ο πρόωρα χαµένος Μάριος Χάκκας χαρίζει ένα βιβλίο µε αφιέρωση στον Τσίρκα µε τόνο στερεότυπο αλλά και οικείο. Ένας άλλος συγγραφέας που έφυγε νωρίς, ο «λεπιδοπτερολόγος της αγωνίας», ο Νίκος Καχτίτσης θα γράψει µια απ τις πιο ενδιαφέρουσες αφιερώσεις που βρήκα, µε αφορµή τον Ήρωα της Γάνδης, το 1968: «Στον κύριο Στρατή Τσίρκα µε θερµές ευχαριστίες για το άρθρο που αφιέρωσε στον Εξώστη µου και µε θερµούς φιλικούς χαιρετισµούς. Λυπάµαι που δεν ήξερα τη διεύθυνση σας για να σας το στείλω αµέσως όταν βγήκε» (Ο ήρωας της Γάνδης). Η ιδιότητα του Τσίρκα ως λογοτεχνικού κριτικού, επαγγελµατία αναγνώστη, παράγοντα ενδεχοµένως για την εξέλιξη και διάδοση κάποιου νεαρού λογοτέχνη, φανερώνεται ανάγλυφα εδώ. Η παρουσία του στον ελλαδικό πνευµατικό χώρο, µετά και την Αριάγνη, µοιάζει σηµαίνουσα. Ο Καχτίτσης µοιάζει µέσα στην ευγνωµοσύνη του σχεδόν έκπληκτος για την υποδοχή που του επιφύλασσε ο Τσίρκας γράφοντας κριτική για τον Εξώστη και την Περιπέτεια ενός Βιβλίου ο µικρογράµµατος γραφικός χαρακτήρας του Καχτίτση είναι µεν ευανάγνωστος, αλλά και από την άλλη είναι κάπως παιδικός, διστακτικός. Τυπικότερος είναι στις αφιερώσεις του ο Βασίλης Βασιλικός. Ο Μένης Κουµανταρέας µετά την πρώτη επίσηµου τόνου αφιέρωσή 16

του, αρχίζει τις εκδηλώσεις θαυµασµού και τις ευχές σε εγκάρδιο ύφος, συνήθως συνδυάζοντας το χάρισµα ενός αφιερωµένου καινούριου βιβλίου του µε την Πρωτοχρονιά. Συχνός «επισκέπτης» των βιβλίων του Τσίρκα είναι κι ο Γιώργος Ιωάννου. Η επαφή τους εξελίσσεται κάπως στην πάροδο των ετών, η φιλία («βαθιά φιλία») γίνεται αγάπη («βαθιά αγάπη»), µοιάζουν δύο άνθρωποι µε στέρεες και φιλικές σχέσεις σ ένα µεγάλο διάστηµα ετών (1963-1976). Για το Για ένα φιλότιµο ο Τσίρκας γράφει κριτική στον Ταχυδρόµο στις 13-3-1965. Πολύ πυκνή είναι κι η παρουσία του Γιώργου Χειµωνά που, όπως και αρκετοί άλλοι, ξεκινά επίσηµα για να «λυθεί» κάπως στην πορεία, χωρίς να αθετήσει, πάντως, εντελώς τον λιτό και κοινότοπο τρόπο του, όπου σε µια γραµµή εναλλάσσονται συνήθως η αγάπη κι η εκτίµηση. Πολύ ενδιαφέρων έχει ο πολύ προσωπικός γραφικός του χαρακτήρας µε τα ιδιαίτερα γωνιώδη γράµµατα. Σε πιο µεγάλη απόσταση στέκεται ο Αντώνης Σαµαράκης, ο οποίος διατηρεί το «κύριος» στις εστιασµένες σε δύο χρόνια αφιερώσεις του. Ένα πέρασµα-τεκµήριο µιας πολύ καλής σχέσης κάνει κι ο Σπύρος Πλασκοβίτης, εστιάζοντας τις προσφωνήσεις και τα αισθήµατά του τόσο στη διάσταση «συγγραφέας» όσο και στη διάσταση «άνθρωπος-φίλος». Η Τατιάνα Γκρίτση- Μιλλίεξ του αφιερώνει ένα βιβλίο µόνο «µε αγάπη». Μία και εγκάρδια συγκρατηµένη η αφιέρωση του Αριστοτέλη Νικολαΐδη. Ο Τηλέµαχος Αλαβέρας, ο Μήτσος Αλεξανδρόπουλος, ο Νίκος Κάσδαγλης και ο Πέτρος Αµπατζόγλου είναι µάλλον τυπικοί, µε τον Αµπατζόγλου να έχει την πιο στενή και µε τη µεγαλύτερη οικειότητα παρουσία. Αρκετές αφιερώσεις κι από τον Ασηµάκη Πανσέληνο, οµοϊδεάτη, µέσες-άκρες, µε τον Τσίρκα. «Φίλο και δάσκαλο» τον αποκαλεί. Πέρα από φίλος ο Τσίρκας τείνει να παίρνει ενίοτε και το ρόλο του δασκάλου γι αυτήν τη γενιά πεζογράφων. Η καταξίωση µε την ολοκλήρωση της τριλογίας, τη µετάφραση και βράβευσή της, δηµιούργησαν όσο νά ναι ένα διαφορετικό συγγραφικό status. Το ρόλο αυτό του δασκάλου, του πολύ σπουδαίου αναγνώστη πιστοποιεί κι η πρώτη από τις αφιερώσεις της Κωστούλας Μητροπούλου, του 1964: «Στον Στρατή Τσίρκα µε εµπιστοσύνη και εκτίµηση στην κρίση του. Φιλιά. Υ.Γ. Κάποτε παληά συναντηθήκαµε. Άγνωστοι και µιλήσαµε για ένα πρωτόλειο βιβλιαράκι. Θυµάµαι πάντα τα λόγια: Θα καταλάβετε σε λίγα χρόνια. Νοµίζω πως κατάλαβα» (Πολιτεία χωρίς ήρωες). άσκαλο και φίλο τον χαρακτηρίζει κι ο Στρατής Χαβιάρας. ιακριτός είναι ο θαυµασµός που αναδύεται από τις αφιερώσεις που του γράφουν η Λιλή Ζωγράφου: «Στον φίλτατο Στρατή Τσίρκα που πολύ θαυµάζω, µε την αγάπη µου» (Μικαέλ) κι ο Φώντας Κονδύλης: π.χ., «Στον µεγάλο πεζογράφο και άνθρωπο Στρατή Τσίρκα µε βαθιά τιµή µικρή προσφορά εκτίµησης», «Στον εκλεκτό πεζογράφο µε την προσδοκία να µε διαβάζει». Τυπικές τέλος είναι η Γαλάτεια Σαράντη και η Μαρία Ιορδανίδου. Για τη Λωξάνδρα ο Τσίρκας έχει γράψει βιβλιοκρισία στον Ταχυδρόµο στις 28-10-1963. Η λεγόµενη δεύτερη µεταπολεµική ποιητική γενιά δίνει κι αυτή το στίγµα της στη βιβλιοθήκη του Τσίρκα. Κυρίαρχη των αφιερώσεων η Λεία Χατζοπούλου-Καραβία, η οποία του στέλνει ούτε λίγο ούτε πολύ δώδεκα βιβλία µε αφιερώσεις της. Όπως φαίνεται του στέλνει τα πάντα. εν παραλείπει να του στείλει και το Καλοκαίρι του 1958 αναδροµικά, µε σχόλιο «Κάλλιο αργά παρά ποτέ». Η αρχή γίνεται µε το υο στιγµές σιδήρου το 1960, στο οποίο, όπως και στα τρία επόµενα, επισυνάπτει µια επίσηµη αφιέρωση «του λογοτέχνη κ. Στρατή Τσίρκα». Ύστερα ο κ. Στρατής Τσίρκας γίνεται Γιάννης και οι αφιερώσεις γράφονται µε τόνο οικείο, φιλικό («Του Γιάννη άλλο ένα σηµάδι αγάπης από τη Λεία»), χιουµοριστικό («Της φαµίλιας Στρατή Τσίρκα χωρίς σταλιά εκτίµηση το γραψα 200 φορές και το σιχάθηκα µα µε πολλή πολλή αγάπη»), προς το τέλος συχνά παραπονιάρικο ή πικραµένο («µε την παλιά µου φιλία», «του Γιάννη µ ευχές για την καινούρια χρονιά, µε λύπη που δεν κάνει ένα σινιάλο στη φίλη του», «Του Γιάννη, όπως τον ήξερα φίλο»). Η βιβλιοκρισία του Τσίρκα στον Ταχυδρόµο για το Οι καρποί του πικρού δέντρου είναι η µόνη ένδειξη ανταπόδοσης που διαθέτω. 17

Ο Γιάννης Νεγρεπόντης έχει επίσης πυκνή παρουσία µε αφιερώσεις πληθωρικές. Θα αρχίσει «µε συγκίνηση για την προσωπική πια γνωριµία». Θα συνεχίσει δίνοντάς µας µε τον υπαινιγµό του πληροφορίες για τους δυσµενείς όρους της ξαφνικής φυγής του Τσίρκα από την Αίγυπτο: «Του φίλου Στρατή Τσίρκα µε την αγάπη µου (κουράγιο Στρατή και σε φιλώ)». Χιουµοριστική νότα χρησιµοποιεί στην επόµενη, όπου φανερώνει ότι µε τον Τσίρκα ανταλλάσσανε τα βιβλία τους: «Στον Στρατή Τσίρκα χωρίς επιφύλαξη µιας και το µέλλον είναι δικό µας. Ο πονηρός ας µην πονηρεύεται για τα συναισθήµατά µου». Η Αντιγόνη µνηµονεύεται κάποιες φορές. Εγκάρδιες είναι και οι τελευταίες του αφιερώσεις. Στην πρώτη από τις δύο αφιερώσεις του, για µια ποιητική του συλλογή ο ηµήτρης ασκαλόπουλος θα εκθειάσει την πλευρά του καβαφιστή Τσίρκα, στη δεύτερη, στη Βιβλιογραφία Σεφέρη, θα τονίσει το πρόσφατο γεγονός της γνωριµίας τους. Ο Ανέστης Ευαγγέλου του γράφει αρκετές ηµιεπίσηµες αφιερώσεις, επαναλαµβάνοντας τον χαρακτηρισµό «εκλεκτό πεζογράφο» χωρίς να αγωνιά ιδιαίτερα για την πρωτοτυπία του. Θαυµασµό και εκτίµηση εκφράζει η Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ, η οποία, κάπως υπερβολικά, πιστεύω, χαρακτηρίζει τον Τσίρκα «συγγραφέα της αγάπης». Φίλος του Τσίρκα ο Σπύρος Τσακνιάς εκφράζει το θαυµασµό και την αγάπη του, τονίζοντας τόσο την πνευµατική όσο και την κοινωνική του διάσταση: «Στον Στρατή Τσίρκα τον µεγάλο άσκαλο κι αγαπηµένο φίλο- µε θαυµασµό και πολλή αγάπη» (Εν Αυλίδι, 1976). Ο Θανάσης Τζούλης γράφει στον Τσίρκα ότι χάρη σε εκείνον επανέρχεται µετά από 15 χρόνια πνευµατικής απουσίας. Ίσως επειδή εκδίδει το βιβλίο του στον Κέδρο. Αρκετοί ποιητές της γενιάς αυτής δωρίζουν τα βιβλία τους αφιερωµένα στον Τσίρκα, κρατώντας τους τύπους κι έναν τόνο επίσηµο, φανερώνοντας µας έτσι ότι µάλλον δεν τον γνώριζαν. Παραθέτω τα ονόµατα χωρίς περαιτέρω σχολιασµό: Γιώργος ανιήλ, Ζέφη αράκη, Νανά Ησαΐα, Γιώργης Μανουσάκης, Πρόδροµος Μάρκογλου, Ματθαίος Μουντές, Κυριάκος Χαραλαµπίδης. Η πανσπερµία από αφιερώσεις ποιητών της καλούµενης γενιάς του 70 είναι εντυπωσιακή. Και σ αυτήν την περίπτωση όλα σχεδόν τα αναγνωρίσιµα σήµερα ονόµατα που ξεπήδησαν στη δεκαετία του 70 χαρίζουν βιβλία τους αφιερωµένα βέβαια στον Τσίρκα, επισυνάπτοντας συνήθως και τις διευθύνσεις τους. Η προσδοκία τους βέβαια είναι να διαβαστούν, να εκτιµηθούν και να ακουστούν όσο γίνεται περισσότερο, κι αυτό τους κάνει να στραφούν σ ένα µάτι έµπειρο, σ έναν καθ όλα αξιοσέβαστο πνευµατικό µαικήνα σαν τον Τσίρκα, συγγραφέα πια σχεδόν καθολικής αποδοχής, σηµαίνοντα κριτικό και σύµβουλο έκδοσης στον Κέδρο, παρότι η τελευταία ιδιότητά του σχετίζεται κυρίως µε την πεζογραφία. Το περιεχόµενο των αφιερώσεων δεν έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον παραθέτω απλώς τα ονόµατα των ποιητών: Νάσος Βαγενάς, Βερονίκη αλακούρα, Αλέξανδρος Ίσαρης, Γιώργος Καραβασίλης, Μαρία Κυρτζάκη, Μαρία Λαϊνά, Χριστόφορος Λιοντάκης, Τζένη Μαστοράκη, Παυλίνα Παµπούδη, Όλγα Πλαστήρα, Λεφτέρης Πούλιος, Μανόλης Πρατικάκης, Βασίλης Στεριάδης, και οι ανθολόγοι της γενιάς, Στέφανος Μπεκατώρος (και Αλέκος Ε. Φλωράκης). Ο Γιάννης Κοντός είναι αυτός που µοιάζει να έχει κάπως πιο στενή σχέση, ίσως λόγω του Κέδρου («Στον αγαπηµένο µου συγγραφέα Στρατή Τσίρκα»). Μάλιστα σε µια πρόσκλησή του, συνηµµένη σ ένα βιβλίο του, καλεί τον Τσίρκα να βγουν µια µέρα για φαγητό µαζί µε τον Αλέξανδρο Αργυρίου. Η περίπου αντίστοιχη γενιά πεζογράφων αφιερώνει επίσης σε αρκετά βιβλία. Η σχέση τους µε τον συγγραφέα µοιάζει όµως πολύ πιο ουσιαστική, πράγµα το οποίο εξηγείται πολλαπλά η πεζογραφία είναι το λογοτεχνικό είδος που κατεξοχήν υπηρετεί ο Τσίρκας παρακολουθεί και ασχολείται. Κριτικός σε περιοδικά, σύµβουλος στον Κέδρο, συγγραφέας καθολικής αποδοχής, έχει όχι µόνο την τάση να παρακολουθεί το πεζογραφικό γίγνεσθαι αλλά και την ισχύ και το κύρος να αναδεικνύει ονόµατα. Στον Κέδρο εξάλλου εξέδιδε η συντριπτική πλειοψηφία των νεότερων πεζογράφων, οπότε σε καµιά περίπτωση δεν τιθόταν θέµα αγοράς των βιβλίων. Η περίπτωση του Χριστόφορου Μηλιώνη είναι ενδεικτική. Όπως αναφέρει κι ίδιος, το 71 του στέλνει το Πουκάµισο του Κενταύρου, το 76 ο Τσίρκας του ζητάει να δει το καινούριο του βιβλίο (Ακροκεραύνια) πριν το εκδώσει και, αφού το διαβάζει, 18

πληροφορεί τον Μηλιώνη ότι τού χει κλείσει ραντεβού µε τον Λάµπη Ράππα, βασικό στέλεχος του Κέδρου της εποχής 14. ε χρειάζεται µεγάλη σοφία για να καταλάβει κανείς τη σηµασία της συνάντησης αυτής για τη µετέπειτα αποδοχή του συγγραφέα Μηλιώνη, ο οποίος εκδίδει έτσι επίσηµα το πρώτο του βιβλίο και παράλληλα αποκτά στενή σχέση µε την παρέα του Κέδρου: «Στον συγγραφέα Στρατή Τσίρκα τιµητική προσφορά» (Το πουκάµισο του Κένταυρου, 1971), «Στον κ. Στρατή Τσίρκα θερµές ευχαριστίες για την υπερπολύτιµη συµπαράσταση» (Ακροκεραύνια, 1976), «Στον αγαπηµένο µου Στρατή Τσίρκα το δάσκαλό µου» (Τα διηγήµατα της δοκιµασίας, 1978). Σε κάτι παρόµοιο µάλλον προσδοκά κι ο Γιώργης Γιατροµανωλάκης, όταν, µε αφορµή το Λειµωνάριο, στέλνει από το εξωτερικό µια επιστολή, όπου καλεί τον Τσίρκα να του κάνει τις παρατηρήσεις του για τη λογοτεχνική του αξία. Η επόµενη αφιέρωση δε συνάπτεται µε κάποιο γράµµα ή διεύθυνση. Σε πολύ στενή απ ό,τι φαίνεται από τις αφιερώσεις («Στο Γιάννη όλη την αγάπη µου», «Στον Στρατή Τσίρκα τα λίγα που µπορούσα µε πολλή αγάπη να προσφέρω) πως εξελίχθηκε η σχέση του µε την Κατερίνα Πλασσαρά, η οποία, βέβαια επιµελήθηκε και την βιβλιογραφία του. Αρκετά ιδιόµορφη σε ύφος και σηµαινόµενα είναι αυτή της Μάγισσας: «Στον Στρατή Τσίρκα που του χρωστάω τα παραµύθια και τα όνειρα της ζωής µου, µην έχοντας άλλο τι τους εφιάλτες µου ταπεινά αποθέτω». Την αγάπη, το θαυµασµό της («µε πολλή-πολλή αγάπη κι απερίφραστο θαυµασµό») και τις ευχαριστίες («...µ ένα µεγάλο ευχαριστώ» «...ελάχιστο δείγµα για όλα») εκφράζει στις αφιερώσεις η Μάρω ούκα. Ο τόνος της είναι ζεστός και φιλικός, µε ενθουσιώδη αποδοχή της Χαµένης Άνοιξης («µ όλο µου το θαυµασµό για τη Χαµένη Άνοιξη), η οποία µε τα σηµερινά δεδοµένα φαντάζει υπερβολική. Κινούµενη σε παραπλήσιους ιδεολογικούς και πνευµατικούς χώρους µε τον Τσίρκα, παρότι ήταν τριάντα περίπου χρόνια νεότερή του, απ όσο γνωρίζω ήταν όντως φίλη του. Παιδί του Κέδρου κι αυτή, είχε οπωσδήποτε βοηθηθεί στη συγγραφική της καριέρα από την εκτίµηση που της έτρεφε ο Τσίρκας. ε θα πρέπει να άρεσε και πολύ στον Τσίρκα η ταύτιση µε το Μάνο («Στον Στρατή Τσίρκα ή καλύτερα στον Μάνο») που του επιφυλάσσει η Ρούλα Κακλαµανάκη, η οποία τη δεύτερη φορά υπογράφει µια από τις πιο καλολογικά φορτισµένες και αποθεωτικές αφιερώσεις που βρήκα: «Στον Στρατή Τσίρκα ένα από τα λίγα ινδάλµατα που πέρασε τη γέφυρα της δοκιµασίας για παντοτινό θαυµασµό». Μάλλον αδιάφορες και τυπικές είναι οι αφιερώσεις άλλων εκπροσώπων της νεότερης πεζογραφικής γενιάς, όπως η Έρση Λάγκε, ο Φίλιππος ρακονταειδής, ή ο Περικλής Σφυρίδης, ο οποίος του χαρίζει ένα ποιητικό του βιβλίο. Ο µόνος θεατράνθρωπος από την πιο φρέσκια φουρνιά που κατέχει ο Τσίρκας (Μάρκαρης, Ζιώγας, Σκούρτης κ.ά.), ο οποίος του αφιερώνει ένα βιβλίο είναι ο ηµήτρης Κεχαΐδης, χωρίς πάντως κάτι το ιδιαίτερο στην αφιέρωσή του. Μια νεότερη γενιά κριτικών και φιλολόγων γεννηµένοι στις δεκαετίες 20, 30 και 40 επίσης εµφανίζεται αφιερώνοντας βιβλία στον Τσίρκα, κυρίως όταν αυτός έχει επιστρέψει. Η πιο ενδιαφέρουσα σχέση που φανερώνεται µέσα από τις αφιερώσεις και τις σηµειώσεις είναι αυτή µε τον Γ. Π. Σαββίδη. Κινούµενοι σε διαφορετικούς χώρους, ο ένας στέλεχος του Κοµµουνιστικού Κόµµατος Αιγύπτου, ο άλλος αστός, βασικός συνεργάτης της υπό την Ιντέλιτζενς Αγγλοελληνικής Επιθεώρησης, θα καλλιεργήσουν σιγά-σιγά την επαφή τους, η οποία θα ξεκινήσει διστακτικά από τον νεαρότερο Σαββίδη το 1962: «Για τον κύριο Στρατή Τσίρκα, οφειλέτης και φίλος». Την ίδια περίοδο ο Τσίρκας, κατατρυχόµενος πάντα από το άγχος του ειδήµονα περί τα καβαφικά, θα σχολιάσει αρκετά απαξιωτικά πολλά σηµεία της έκδοσης του Σαββίδη, όπως µαρτυρούν τα marginalia του. Η συνέχεια, όµως, θα αποκαλύψει µια στενή, φιλική σχέση µεταξύ τους. Τα γράµµατα του Σαββίδη είναι ευανάγνωστα, προσεγµένα, έντονα. Στις αφιερώσεις του ο Σαββίδης δεν παραλείπει να εκφράζει, εκτός από τα αισθήµατά του («Για τον Γιάννη και την Αντιγόνη το πρώτο αντίτυπο της καρδιάς»), και 14 Χριστόφορος Μηλιώνης «Ένας βαθύτατος σεβασµός», Η Λέξη, τχ. 136 (1996) σ.768-769 19

την ευγνωµοσύνη του («Για τον Γιάννη που µου παραστάθηκε µέχρι τέλους», Γιώργος Σεφέρης, Άσµα Ασµάτων, 1966). Τη φιλικότατή τους επαφή πιστοποιεί και η συνεχής αναφορά στην Αντιγόνη, όπως και η νύξη που γίνεται στα Πάνω Νερά, όπου αναφέρεται ότι το ζεύγος «πρωτοδιάβασε» τα άρθρα. Σχετικά πρωτότυπο αλλά και εύλογο, εάν αναλογιστούµε την ιδιότητα του Σαββίδη, είναι το γεγονός ότι δεν του χαρίζει αφιερωµένα µόνο δικά του βιβλία, αλλά και τις εκδόσεις του Καρυωτάκη και του Σεφέρη. «Γιάννη» προσφωνεί τον Τσίρκα και ο. Ν. Μαρωνίτης, πράγµα που σηµαίνει ότι είχαν κι αυτοί αρκετά στενή προσωπική σχέση («...ξαναζεσταµένο αλλά ελπίζω καλό»). Η αφιέρωση στην Ποιητική και Πολιτική Ηθική είναι άλλη µια πηγή που µας αποκαλύπτει την πρόθεση του Τσίρκα να εντάξει τη Χαµένη Άνοιξη σε µια νέα τριλογία: «Στο Γιάννη Τσίρκα µ όλες µου τις ευχές για τη συνέχεια της δεύτερης τριλογίας του». Τυπικότερος αλλά όχι επίσηµος ο Γιώργος Βελουδής. Με τη φιλολογική του ιδιότητα παρουσιάζεται ο Αντρέας Λεντάκης, ο οποίος δεν παραλείπει, στην ιδιαίτερα κολακευτική κι εγκάρδια αφιέρωσή του, να κάνει σαφή αναφορά στις συνθήκες της χούντας. Θα ήταν απίθανο να µην υπάρχει τέτοιο σχόλιο εξάλλου η ιδεολογία τούς ένωνε. Έχει ενδιαφέρον πάντως ότι στη δυσανάγνωστη αφιέρωση του Λεντάκη, ο Τσίρκας παρουσιάζεται ως έχων εφηβική καρδιά ενώ στη λογοτεχνία του αποδίδεται ένας ρόλος λυτρωτικός, υπερβατικός: «Στο Στρατή Τσίρκα τον ζωντανό άνθρωπο µε την εφηβική καρδιά και το πάντα ανοιχτό µυαλό που η πένα του µας ανοίγει κόσµους στον κόσµο φυλακή που ζούµε. Με πολλή πολλή αγάπη» (Παλατινή Ανθολογία, 1972). Πολύ τυπικότεροι ο Κωστής Μοσκώφ και η Σόνια Ιλίνσκαγια πιο διαχυτικός και οικείος ο τόνος του Τάσου Κόρφη, στον οποίο πιθανώς ο Τσίρκας έχει δωρίσει βιβλία του 15. Το θέµα που διαπραγµατεύεται ο Κόρφης στη µελέτη του (Καββαδίας) δεν µπορεί παρά να ενδιέφερε τον Τσίρκα: «Στον ξεχωριστό συγγραφέα Στρατή Τσίρκα µε τις ευχαριστίες µου για τα διηγήµατα του, µε µεγάλη ευχαρίστηση» (Νίκος Καββαδίας). Η Νόρα Αναγνωστάκη είναι πολύ κολακευτική κι αρκετά ευρηµατική («Γιάννη σε σένα που τόσα χρωστάµε για τις αιώνια ακυβέρνητες πολιτείες και την άνοιξη που µας υποσχέθηκες...»). Ο Κίµων Φράιερ υιοθετεί έναν συγκρατηµένα οικείο τόνο. Οι δύο εκπλήξεις που συνάντησα φυλλοµετρώντας τα ξενόγλωσσα βιβλία είναι οι αφιερώσεις του Elia Kazan και του Gilles Deleuze. εν ξέρω πού είχαν γνωριστεί, οµολογώ ότι εντυπωσιάστηκα πάντως. Ως προς το περιεχόµενο µε ξάφνιασαν για την οικειότητα που αποπνέουν ειδικά στην περίπτωση του Deleuze. Τα γράµµατα του Kazan, βιαστικά µα και σίγουρα, µοιάζουν σαν να υπογράφουν αυτόγραφο, ενώ του Deleuze είναι ιδιάζοντα και ενδιαφέροντα. Αφιερωµένα βιβλία, µε αφιερώσεις κατά βάση τυπικές, στέλνουν επίσης λιγότερο γνωστοί συγγραφείς (Μαργαρίτα αλµάτη, Πέπη αράκη, Άγγελος Καρούσος, Γιάννης Κουφόπουλος, Γιώργος Μανιάτης, Κώστας Γ. Μίσιος, Μάκης Πανώριος). Υπάρχουν και άλλοι όχι ιδιαίτερα γνωστοί. Μπήκα, πάντως, στον πειρασµό, εντελώς τυχαία, να κοιτάξω κάποιες αφιερώσεις τους. Τους παραθέτω απλώς: Κώστας Ασηµακόπουλος, Χρήστος Βαλαβανίδης, Κώστας Βογιατζόγλου, Μιχάλης Γρηγορίου, Μαρία αράκη-μαλλέ, Οδ. Κ. Εξαρχάκης, Βασίλης Ευαγγέλου-Γαζής, Ελένη Μανέτα, Γιώργος Τ. Μεϊµαρίδης, Μανόλης Μιχαλάκης, Γιόνα Μικέ Παϊδούση, Ρόη Παπαγγέλου, Νίκος Πλατής, Βαλεντίνη Ποταµιάνου, Παύλος Πρόγιας, Νάσος Φλογάς, κ.ά. Η µόνη περίπτωση που χρειάζεται ιδιαίτερη αναφορά είναι του Μανόλη Μιχαλάκη, παντελώς άγνωστου λογοτέχνη και παλιού θυρωρού του Τσίρκα έχοντας όσο λίγοι το άγχος να γίνει γνωστό το πεζογράφηµά του, το στέλνει µε διάφορες δικαιολογίες τρεις φορές στον Τσίρκα. Την τρίτη φορά µάλιστα τον παρακαλεί να µεσολαβήσει στην Καλιανέση µπας και το εκδώσει στον Κέδρο! Είναι από τις λίγες φορές που βλέπουµε τόσο απροκάλυπτα, γραφικά σχεδόν, τη σχέση που µπορεί να υποκρύπτει ένα χαρισµένο βιβλίο, την απόγνωση του 15 Η λίστα των ανθρώπων στους οποίους ο Τσίρκας στέλνει βιβλία, η οποία θα ήταν πολύτιµο στοιχείο για όποιον ήθελε να κάνει περαιτέρω έρευνα, υπάρχει στο αρχείο του, στο ΕΛΙΑ. 20