TO AMΦIAPEIO TOY ΩPΩΠOY. O αρχαίος Ωρωπός

BIBΛIOΓPAΦIA 1 1 TO AMΦIAPEIO TOY ΩPΩΠOY O αρχαίος Ωρωπός Σφηνωµένος στα σύνορα της Aττικής και της Bοιωτίας, εκεί όπου σήµερα είναι η Σκάλα Ωρωπού, βρισκόταν ο αρχαίος Ωρωπός, λιµάνι µε ιδιαίτερη σηµασία στα αρχαία χρόνια για την επικοινωνία µε την απέναντι Eύβοια, ειδικά για τους Aθηναίους που είχαν κτήσεις στο νησί αυτό. H σπουδαιότητα που είχε για τον εφοδιασµό της Aθήνας από την Eύβοια και το γεγονός πως η περιοχή του Ωρωπού όσες φορές ήταν στην κατοχή της Aθήνας χρησίµευε ως προχωρηµένο αµυντικό φυλάκιο της Aττικής προς τη µεριά της Bοιωτίας, ήταν ο λόγος που για αιώνες ο Ωρωπός υπήρξε αιτία διαµάχης ανάµεσα στους Bοιωτούς και τους Aθηναίους. Mόλις τις τρεις τελευταίες δεκαετίες άρχισε να γίνεται γνωστή η τοπογραφία του αρχαίου Ωρωπού. Tυχαία ευρήµατα στα οικόπεδα της Σκάλας Ωρωπού, που χτίστηκε στη θέση της αρχαίας πόλης, στη γύρω περιοχή και στα Nέα Παλάτια, µας αποκαλύπτουν πως ο τόπος ήταν κατοικηµένος από τα πολύ παλιά χρόνια. Kεραµεικά λείψανα της µεσοελλαδικής, της µυκηναϊκής, της πρωτογεωµετρικής, της γεωµετρικής και της αρχαϊκής εποχής αποδεικνύουν πως ο Ωρωπός είναι µια από τις παλιότερες πόλεις της αρχαίας Eλλάδας, µε συνεχή ζωή η οποία δεν διακόπηκε ούτε στα µεσαιωνικά χρόνια. Στην Iλιάδα (B 498) η περιοχή του Ωρωπού, που απλώνεται ανάµεσα στα ανατολικά όρια της Ωρωπίας και την Tανάγρα, ονοµαζόταν Γ ρ α ί α. O Θουκυδίδης (II, 23,3) ταυτίζει την Ωρωπία µε τη Γραία και ο Aριστοτέλης (στο λεξικό του Στεφάνου Bυζαντίου, λ. Ωρωπός) ειδικότερα µε την περιοχή που βρισκόταν κοντά στη θάλασσα, απέναντι από την Eρέτρια. Aπό την ονοµασία Γραία και τους κατοίκους της Γραίους παράγεται πιθανότατα το εθνικό Graeci, που χρησιµοποιήθηκε στην Kάτω Iταλία για να δηλώσει τους Έλληνες. Tούτο είναι ένδειξη εξάπλωσης, µε τον αποικισµό, των κατοίκων της Γραίας στην Iταλία. O προϊστορικός χάρτης του Ωρωπού δεν έχει ακόµη καταρτιστεί. Συνοικισµός µεσοελλαδικός (1900-1550 π.x.) και µυκηναϊκός (1550-1100) έχει διαπιστωθεί ανατολικά των Nέων Παλατιών και, σε µικρή απόσταση, τάφοι µυκηναϊκοί κοντά και BA. του Aµφιαρείου. Eρευνήθηκαν επίσης µυκηναϊκά λείψανα στον Παλιό Ωρωπό, το µεσαιωνικό χωριό, ενώ τις επόµενες ιστορικές φάσεις, πρωτογεωµετρική, γεωµετρική, αρχαϊκή, τις διαπιστώνουµε στη Σκάλα Ωρωπού. H µνεία του Ωρωπού στον Όµηρο, µε την ονοµασία Γραία, βασιζόταν στην πραγµατικότητα, δηλαδή στην ύπαρξη ενός

BIBΛIOΓPAΦIA 2 2 αρκετά εκτεταµένου οικισµού απέναντι από την Eρέτρια, µε σηµαντική θέση στον Eυβοϊκό κόλπο, γιατί κυριαρχούσε, όπως και η Eρέτρια, στο στενότερο σηµείο του Eυρίπου, στο τµήµα της κεντρικής και της νότιας Eύβοιας. O οικισµός αυτός βρέθηκε και ανασκάφηκε τα τελευταία χρόνια. Πρωτογεωµετρικός ανατολικά της Σκάλας, γεωµετρικός και αρχαϊκός δυτικά της Σκάλας. Γλωσσικές ενδείξεις, όπως η χρήση από τους Ωρωπίους κατά τον 4ο αι. π.x. της ιωνικής διαλέκτου µε ερετριακό ρωτακισµό (τροπή του σ σε ρ ανάµεσα σε δύο φωνήεντα, π.χ. δηµορίων αντί δηµοσίων), η παρουσία του ρωτακισµού στο αττικό γλωσσικό ιδίωµα των Ωρωπίων κατά τον 3ο αι. π.x., το όνοµα του ίδιου του Ωρωπού, το οποίο κατά νεότατη ιστορική άποψη δεν είναι παρά η ερετριακή µορφή του ονόµατος Aσωπός (Aσωπός / Aρωπός / Ωρωπός) και τέλος η µαρτυρία του Nικοκράτους, του οποίου κείµενο που σώθηκε σε πάπυρο αναφέρει πως Eρε]τριέων κτί[σµα είναι τον Ω]ρωπόν, δηλαδή ότι ο Ωρωπός ιδρύθηκε από την Eρέτρια, αποδεικνύουν ότι ώς το τέλος της αρχαϊκής εποχής ο Ωρωπός βρισκόταν υπό την άµεση επίδραση της Eρέτριας, πιθανότατα µάλιστα στην κατοχή της. O χαρακτηρισµός του Nικοκράτη ότι ο Ωρωπός ήταν κτίσµα της Eρέτριας δεν είναι στην κυριολεξία αληθινός, γιατί όπως είδαµε ο τόπος ήταν κατοικηµένος πριν ακόµη ιδρυθεί η Eρέτρια, σηµαίνει όµως πως βρέθηκε πολύ νωρίς στην κατοχή της. Aυτό είναι φυσικό γιατί η ευβοϊκή πόλη ήταν πλουσιότερη και ισχυρότερη και η απέναντί της ακτή, εύκολα προσιτή, της ήταν απαραίτητη για την επέκταση της εµπορικής της δραστηριότητας. Eίναι άλλωστε φανερό πως και η κτίση της Eρέτριας υπαγορεύτηκε από το γεγονός ότι η απέναντί της γη ήταν το πλησιέστερο σηµείο της ηπειρωτικής περιοχής, µε φιλόξενους κόλπους για τα πλοία της και οµαλές ακτές. εν είναι γνωστό πότε ο Ωρωπός ξέφυγε από την ερετριακή κυριαρχία και περιήλθε στην κατοχή της Aθήνας, πιθανόν το 506 π.x., µετά τη νικηφόρα εκστρατεία των Aθηναίων εναντίον των Bοιωτών ή µετά τα µηδικά, οπότε η Eρέτρια, ανίσχυρη ακόµη από τις καταστροφές που είχε υποστεί, αναγκάστηκε να τον παραχωρήσει στην Aθήνα ή ίσως σε κάποια σύγκρουση υπέστη ταπεινωτική ήττα από τους πανίσχυρους Aθηναίους και υποχρεώθηκε να εγκαταλείψει το στρατηγικό αυτό σηµείο για πάντα. Oι Ωρώπιοι λοιπόν γίνονται υπήκοοι των Aθηναίων αλλά όχι Aθηναίοι. Σ όλη τη διάρκεια του 5ου αι. π.x. ο Ωρωπός αναφέρεται λίγες φορές σε αθηναϊκά κείµενα, φαίνεται όµως πως είχαν εγκατασταθεί στην πόλη αθηναϊκές οικογένειες και ότι υπήρχε Aθηναίος διοικητής. Στο ανατολικό νεκροταφείο του Ωρωπού έχουν βρεθεί λευκές λήκυθοι, των γύρω στο 430 π.x. χρόνων που γνωρίζουµε πως αποτελούσαν κτερίσµατα των τάφων των Aθηναίων. Aπό κάποιο λόγο του ρήτορα Λυσία (υπέρ Πολυστράτου) µαρτυρείται πως ο Aθηναίος Πολύστρατος ήταν διοικητής του Ωρωπού στα πριν από το 411 π.x. χρόνια. Mεγάλο γεγονός για τον Ωρωπό υπήρξε η ίδρυση του Aµφιαρείου, η οποία έγινε στο τελευταίο τέταρτο του 5ου αι. π.x., κατά την αθηναϊκή κατοχή. Tο 411 π.x., κατά

BIBΛIOΓPAΦIA 3 3 τη διάρκεια του πελοποννησιακού πολέµου, οι Bοιωτοί µε τη συνεργασία Eρετριέων και Ωρωπίων αποσπούν τον Ωρωπό από τους Aθηναίους, γιατί εξ αιτίας της στρατηγικής του θέσης ήταν απαραίτητος στο πελοποννησιακό στρατόπεδο. H απόσπασή του από την Aθήνα και η νέα, πιθανώς ερετριακή, περίοδος κράτησε ώς το 402 π.x. Tότε, έπειτα από εσωτερικές ταραχές στις οποίες πρωταγωνιστούσε ο Ωρώπιος Tήλεφος, οι Θηβαίοι εκστρατεύουν εναντίον του Ωρωπού, κυριεύουν την πόλη και τη µεταφέρουν, για λόγους ασφαλείας, σε απόσταση επτά σταδίων από την ακτή, ίσως B της Σκάλας Ωρωπού, στη θέση Λαγοβούνι, όπου έχει ερευνηθεί σηµαντικό νεκροταφείο του τέλους του 5ου αι. π.x. Mετά από λίγα χρόνια, το 387/ 6 π.x., οι Θηβαίοι, αναγκασµένοι από τους όρους της ειρήνης του Aνταλκίδα, αφήνουν ελεύθερο τον Ωρωπό και οι κάτοικοί του ξαναγυρίζουν στην παλιά τους εστία. Πριν περάσουν όµως δέκα χρόνια, το 378/ 7 π.x., ο Ωρωπός γίνεται πάλι κτήση της Aθήνας, όπως φαίνεται από πληροφορίες των αρχαίων συγγραφέων. Tο 367/ 6 π.x. τον κυριεύει ο τύραννος της Eρέτριας Θεµίσων προσπαθώντας να τον ξαναπάρουν οι Aθηναίοι προκαλούν την επέµβαση των Θηβαίων, οι οποίοι και τον κρατούν τελικά για λογαριασµό τους. Φαίνεται όµως πως σύντοµα ο Ωρωπός απόκτησε πλήρη ελευθερία, όπως µπορούµε να συµπεράνουµε από τα τιµητικά ψηφίσµατά του που µας σώθηκαν και τα οποία δείχνουν πως είχε ανεξάρτητη πολιτική ζωή. H περίοδος που ξετυλίγεται από το 387 ώς το 338 π.x. είναι εποχή οργάνωσης για το Aµφιάρειο. H ακτινοβολία και η φήµη του αρχίζουν να απλώνονται στην Eλλάδα. Kτίζονται κτήρια σ αυτό και στήνονται αγάλµατα. Eξ άλλου ο ι ε ρ ό ς ν ό µ ο ς δείχνει πως το Iερό λειτουργεί µε βάση ένα σταθερό κανονισµό. Ένας κατάλογος νικητών της εποχής εκείνης φανερώνει πως γίνονταν τακτικά αγώνες, κάθε χρόνο τα A µ φ ι ά ρ ε ι α τ α M ι κ ρ ά και κάθε πέµπτο χρόνο τα A µ φ ι ά ρ ε ι α τ α M ε γ ά λ α. H µάχη της Xαιρωνείας, το 338 π.x., έχει δυσάρεστες συνέπειες για τον Ωρωπό, γιατί ο νικητής Φίλιππος της Mακεδονίας ή ο γιος του Aλέξανδρος τον παραχωρεί στους Aθηναίους, που µοιράζουν αµέσως την περιοχή του στις αθηναϊκές φυλές. Στη νέα αυτή περίοδο της ιστορίας του οι Aθηναίοι, στην προσπάθειά τους να αφοµοιώσουν οριστικά τη νέα τους κτήση, έδειξαν µεγάλη δραστηριότητα ως προς το Iερό, αναδιοργανώνοντας τις γιορτές και τους αγώνες, προσφέροντας αφιερώµατα στον Aµφιάραο και κατασκευάζοντας κτήρια. Tο 322 π.x. όµως, µετά τη µάχη της Kραννώνος, ο Ωρωπός βρίσκει και πάλι την ελευθερία του, την οποία διατηρεί µόνο ώς το 313 π.x. Tότε ο στρατηγός του Aντιγόνου του Mονοφθάλµου Πολεµαίος (ο Aντίγονος ήταν στρατηγός του Mεγάλου Aλεξάνδρου και µετά τον θάνατο του Mακεδόνα στρατηλάτη έγινε αρχηγός της στρατιάς της Aσίας και αργότερα βασιλιάς της Mακεδονίας) τον κυριεύει και τον εντάσσει στο K ο ι ν ό τ ω ν B ο ι ω τ ώ ν (πολιτική οµοσπονδία των βοιωτικών πόλεων), απ όπου το 304 π.x. τον αποσπάει και

BIBΛIOΓPAΦIA 4 4 τον ξαναδίνει στην Aθήνα ο γιος του Aντιγόνου ηµήτριος ο Πολιορκητής. Πότε ακριβώς ξέφυγε από τον ζυγό της Aθήνας ο Ωρωπός δεν είναι γνωστό. Πιθανόν να ξαναβρήκε την αυτονοµία του το 295 π.x., µε τη µεσολάβηση στον ηµήτριο του Eρετριέως φιλοσόφου Mενεδήµου, του οποίου η γυναίκα ήταν Ωρωπία. O ιογένης Λαέρτιος (II 141) µας διασώζει την πληροφορία πως ο Mενέδηµος θεωρήθηκε εµβριθέστατα πρεσβεύσαι προς ηµήτριον υπέρ του Ωρωπού (ότι ως πρεσβευτής προς τον ηµήτριο διαπραγµατεύτηκε µε µεγάλη σοβαρότητα το θέµα του Ωρωπού). Φυσικό είναι η συνηγορία προσώπου όπως ο Mενέδηµος να ήταν αποτελεσµατική για την πόλη. Kατά άλλη άποψη ο Ωρωπός έγινε ανεξάρτητος όχι το 295, χρονιά που ο ηµήτριος κατέλαβε την Aθήνα, αλλά το 287 π.x., όταν οι Aθηναίοι επαναστάτησαν εναντίον του ηµητρίου και έδιωξαν τις φρουρές του. Aπό το 295 π.x. λοιπόν (ή το 287 π.x.) ο Ωρωπός, µετά από µια πολύ σύντοµη πιθανώς περίοδο ανεξαρτησίας, γίνεται ισότιµο µέλος του K ο ι ν ο ύ τ ω ν B ο ι ω τ ώ ν, και η περίοδος αυτή, ώς το 146 π.x., είναι ίσως η ευτυχέστερη της ιστορίας του. Στο Iερό συχνάζουν πλήθη από ανθρώπους που έρχονται απ όλα τα µέρη του ελληνικού κόσµου, τα νησιά, τη Mικρά Aσία, ενώ πολλοί από τους επισκέπτες ευεργετούν τον Ωρωπό ή το Iερό µε χρηµατικές δωρεές. Άλλοι, λ.χ. ηθοποιοί ή λογοτέχνες, κάνουν δωρεάν θεατρικές επιδείξεις ή διαλέξεις. O Ωρωπός τιµάει τα πρόσωπα αυτά κάνοντάς τους προξένους του στις πατρίδες τους, αξίωµα που είχε κάποιο οικονοµικό και ηθικό όφελος για όσους απ αυτούς ήθελαν να εγκατασταθούν στον Ωρωπό. Tα λιµάνια του µικρού κράτους, η σηµερινή Σ κ ά λ α και το ε λ φ ί ν ι ο, λιµανάκι όπου αποβιβάζονταν οι προσκυνητές του Iερού, έδιναν αρκετά έσοδα στην πόλη. Ήταν µάλιστα φηµισµένη στους αρχαίους η απληστία των τελωνειακών υπαλλήλων της, οι οποίοι ξεπερνούσαν τα θεµιτά όρια στη δουλειά τους. Aλλά και οι µεγάλοι µονάρχες της Aνατολής, όπως λ.χ. ο Πτολεµαίος ο Φιλοπάτωρ, ευνοούν υλικά τον Ωρωπό, που ανταποδίδει την ευεργεσία στήνοντας στο Aµφιάρειο τους ανδριάντες του βασιλιά και της γυναίκας του Aρσινόης. Mε την Aθήνα πάλι, ο Ωρωπός διατηρεί φιλικές σχέσεις, που διαταράχθηκαν µόνο στο διάστηµα 156-149 π.x. εξ αιτίας µιας ληστρικής της επίθεσης εναντίον του. Oι Aθηναίοι λεηλάτησαν την Ωρωπία, έδιωξαν από τον Ωρωπό πολλούς σηµαίνοντες πολίτες µε τις οικογένειές τους και χρειάστηκε η υποστήριξη της Aχαϊκής Συµπολιτείας και ιδιαίτερα του Iέρωνος από την Aίγειρα για να ξαναβρεί ο Ωρωπός την ανεξαρτησία του και να επιστρέψουν οι διωγµένοι στις εστίες τους. Tο 146 π.x., χρονιά που ο Pωµαίος ύπατος Mόµµιος κατέστρεψε την Kόρινθο και υποδούλωσε την Eλλάδα, είναι ένα ορόσηµο στην ιστορία της πόλης, γιατί ο κατακτητής στρατηγός διέλυσε, για ευνόητους λόγους, όλες τις πολιτικές οµοσπονδίες και έτσι έπαψε η εξάρτηση, µ όλες τις ευνοϊκές της επιπτώσεις, του Ωρωπού από το Kοινό των Bοιωτών. Tο µικρό κράτος συνεχίζει τη ζωή του, όπως διαµορφώνεται από τη ρωµαϊκή κατοχή. Πολιτική δραστηριότητα δεν υπάρχει, τιµητικά ψηφίσµατα δεν

BIBΛIOΓPAΦIA 5 5 γράφονται, βουβαµάρα πέφτει εκεί όπου υπήρχε δράση και ζωή. Oι τιµητικές επιγραφές πάνω στα βάθρα των αγαλµάτων στο Aµφιάρειο, που ονοµάζουν σ ω τ ή ρ ε ς, ε υ ε ρ γ έ τ ε ς και π ά τ ρ ω ν ε ς διάφορους Pωµαίους αξιωµατούχους, δείχνουν πως ο Ωρωπός είναι «αυτόνοµος». H αυτονοµία του όµως περιορίζεται στην κοινοτική αυτοδιοίκηση, όπως λέµε σήµερα, η οποία στην πραγµατικότητα ήταν κατευθυνόµενη. Έτσι πολλοί απ αυτούς που τίµησε τα χρόνια εκείνα ο Ωρωπός, δεν φαίνεται, από τα στοιχεία τουλάχιστον που διαθέτουµε, να είχαν κάποια σχέση µαζί του ή µε το Aµφιάρειο. O Ωρωπός ακολουθούσε την αναγκαστική µόδα της εποχής, που επέβαλλε το λιβάνισµα όλων εκείνων που δυνάστευαν την Eλλάδα. Oι αγώνες όµως, και τούτο είναι χαρακτηριστικό, δείχνουν, χάρη στην ενίσχυση των Pωµαίων, µιαν ιδιαίτερη άνθηση, κατά τη διάρκεια µάλιστα του 1ου π.x. αι., όπως βλέπουµε στους καταλόγους των νικητών που σώθηκαν ώς σήµερα. H εντυπωσιακή πραγµατικά άνθηση των αγώνων οφείλεται στη δωρεά του Σύλλα στο Iερό των εισοδηµάτων που εισέπρατταν οι Pωµαίοι από την πόλη και τα λιµάνια του Ωρωπού, για να γίνονται αγώνες και θυσίες, όπως θα δούµε παρακάτω. Mε τα χρόνια που περνούν σταµατούν κι αυτές οι εκδηλώσεις και στις αρχές του 1ου µ.x. αι., στα χρόνια του αυτοκράτορα της Pώµης Aυγούστου (63 π.x. - 14 µ.x.), ο Ωρωπός γίνεται οριστικά πια κτήση της Aθήνας. Oι αναθηµατικές επιγραφές από τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, που σώθηκαν στο Aµφιάρειο, δείχνουν τους Aθηναίους να ασχολούνται µε το Iερό και να προσφέρουν αφιερώµατα στον Aµφιάραο. H επικράτηση του χριστιανισµού είχε ως αποτέλεσµα τη βαθµιαία εξαφάνιση της αρχαίας θρησκείας, η οποία χάνει τους πιστούς της και µαζί µ αυτούς τα υλικά µέσα που βοηθούσαν στη συντήρηση των ναών και των ιερών. Tο Aµφιάρειο, χαµένο µέσα στην ερηµιά, µακριά από πολιτείες, ερειπώνεται σιγά- σιγά, αφηµένο χωρίς φροντίδα κι ενδιαφέρον. Aλλά και µια άλλη αιτία προκάλεσε την εγκατάλειψη και την καταστροφή του Iερού: το αραίωµα του πληθυσµού της Eλλάδας, η ο λ ι γ α ν δ ρ ί α, που παρατηρείται σ εκείνα τα χρόνια. O Πλούταρχος λέει χαρακτηριστικά πως στις µέρες του µπορούσε κανείς να περπατάει ώρες ολόκληρες στη Bοιωτία και να µη συναντάει ψυχή, παρά πού και πού κανένα βοσκό. Έτσι, στο ερηµωµένο Aµφιάρειο η φύση ξαναπαίρνει αυτό που οι προσπάθειες των ανθρώπων της είχαν αφαιρέσει. Tα χώµατα που κυλούν από τους γύρω λόφους σκεπάζουν τα ερείπια και η πλούσια βλάστηση πληµµυρίζει τον τόπο όπου λατρευόταν ο Aµφιάραος, ο ήρωας εκείνος που ο Aισχύλος (επτά επί Θήβας 568) χαρακτηρίζει ως «άνθρωπο µε γνώση κι αντρεία ξεχωριστή». H πόλη του Ωρωπού όµως µε τη νέα θρησκεία δεν χάνει, αντίθετα µε το Aµφιάρειο, τη ζωή της. Στη θέση της παρακµασµένης αρχαίας πόλης χτίζεται ο παλαιοχριστιανικός και ο πρωτοβυζαντινός Ωρωπός, όπως µαρτυρούν πυκνά λείψανα (κτήρια και µια βασιλική), νοµίσµατα και τάφοι. H εγκατάλειψη της παραλίας θα γίνει αργότερα και για πολλά χρόνια ο σηµερινός Π α λ ι ό ς Ω ρ ω π ό ς, δυτικά της

BIBΛIOΓPAΦIA 6 6 Σκάλας και σε απόσταση από τη θάλασσα, θα αντικαταστήσει την αρχαία πόλη. Φράγκοι και Tούρκοι θα διαδεχθούν τους Ωρωπίους της βυζαντινής εποχής και µόλις µετά τα µέσα του 19ου αι. ο Ωρωπός θα αρχίσει να κατοικείται µε το όνοµα Σ κ ά λ α Ω ρ ω π ο ύ, ως λιµάνι δηλαδή του µεσαιωνικού χωριού, του Mυστρά της Aττικής, που µε τη σειρά του εγκαταλείφθηκε και αυτό για χάρη της αρχικής πόλης, που ξαναβρήκε τη σηµασία και το ρόλο τον αλλοτινό για την επικοινωνία της Aττικής µε την Eύβοια. H ίδρυση και η πολιτική σηµασία του Aµφιαρείου Oι πολιτικές περιπέτειες του Ωρωπού, που αναφέρθηκαν δεν θα ήταν αρκετές για να του δώσουν την αρκετά σηµαντική θέση που έχει στην ιστορία και την αρχαιολογία, αν δεν σωζόταν ώς τις µέρες µας, στην περιοχή του, το σπουδαιότερο στην αρχαιότητα ιερό του µυθικού ήρωα, µάντη και θεραπευτή A µ φ ι α ρ ά ο υ, το A µ φ ι ά ρ ε ι ο, που τα ερείπιά του βρίσκονται, κρυµµένα θαρρείς, ανάµεσα σε πλατάνια, πεύκα και πικροδάφνες, σε µια µικρή κοιλάδα νοτιοδυτικά της Σκάλας Ωρωπού, το M α υ ρ ο δ ή λ ε σ ι, που τη διασχίζει ένα ξεροπόταµο ( X α ρ ά δ ρ α λεγόταν από τους αρχαίους), συχνά αδιάβατο τον χειµώνα µετά από µεγάλες βροχές. Σήµερα είναι πολύ εύκολο να πάει κανείς στο Aµφιάρειο, είτε από τον Kάλαµο, είτε από το Mαρκόπουλο Ωρωπού, είτε από τη Σκάλα Ωρωπού. Tο Aµφιάρειο του Ωρωπού ιδρύθηκε στα τέλη του 5ου π.x. αι., µετά την παρακµή και την εγκατάλειψη του γνωστού απο τον ιστορικό Hρόδοτο (I, 52) Aµφιαρείου της Θήβας και σύµφωνα µε χρησµό που δόθηκε, όπως διηγείται ο Στράβων(404): εκ Kνωπίας δε της Θηβαϊκής µεθιδρύθη κατά χρησµόν δεύρο το Aµφιάρειον (από την Kνωπία της Θήβας µεταφέρθηκε και ιδρύθηκε εδώ (δηλ. στην Ωρωπία), σύµφωνα µε χρησµό, το ιερό του Aµφιαράου). Tο Aµφιάρειο σ όλο το διάστηµα της λειτουργίας του στάθηκε το εθνικό ιερό του Ωρωπού όπως το ιερό της Aθηνάς στην Aκρόπολη για τους Aθηναίους και συµµεριζόταν την πολιτική τύχη του. Kάθε φορά που ο Ωρωπός ήταν ανεξάρτητος ή µέλος του Kοινού των Bοιωτών, τη διοίκηση του Iερού την είχαν οι Ωρώπιοι, όταν όµως γινόταν κτήση της Aθήνας, την αναλάµβαναν οι Aθηναίοι. Tο Aµφιάρειο ήταν η έδρα της ανώτατης θρησκευτικής αρχής του µικρού κράτους. Eπειδή όµως ήταν και τόπος όπου συναθροιζόταν πολύς κόσµος, στο ιερό αυτό δηµοσίευαν οι Ωρώπιοι τις σηµαντικές τους αποφάσεις, τα γενικού ενδιαφέροντος δηµόσια έγγραφα, τις συνθήκες, τις προκηρύξεις, τα ψηφίσµατα µε τα οποία τιµούσαν κάποιον. Eκατοντάδες τέτοια έγγραφα µας σώθηκαν χαραγµένα πάνω στα βάθρα των αγαλµάτων που θα περιγράψουµε και σε ιδιαίτερες στήλες.

BIBΛIOΓPAΦIA 7 7 O µύθος του Aµφιαράου. H βάση για τη λατρεία του Aµφιαράου και για την ίδρυση του ιερού του δηµιουργήθηκε από τους µύθους γύρω από τον ήρωα, ο οποίος ήταν χθόνιος θεός, ανήκε δηλαδή στις θεότητες του κάτω κόσµου. Πάµπολλες είναι οι διηγήσεις των αρχαίων για τα περιστατικά της ζωής του. Σε γενικές γραµµές όµως ο µύθος του µας λέει τούτα: O Aµφιάραος, γιος του Oικλέους, ανήκε στη γενιά του Mελάµποδος, µάντη και θεραπευτή, και βασίλευε στο Άργος µαζί µε τον Άδραστο, που την αδελφή του Eριφύλη είχε πάρει γυναίκα. Όταν ο Πολυνείκης, γιος του Oιδίποδος, διωγµένος από τον αδελφό του Eτεοκλέα, ήλθε στο Άργος ζητώντας βοήθεια για να καταλάβει τη Θήβα, ο Aµφιάραος ξέροντας από πριν (αφού ήταν µάντης) πως όσοι θα έπαιρναν µέρος στην εκστρατεία αυτή θά βρισκαν τον χαµό τους, εκτός από τον Άδραστο, αρνήθηκε να πάει και προσπάθησε να παρασύρει και τους άλλους αρχηγούς που θα εκστράτευαν µαζί. Aλλά ο Πολυνείκης, χαρίζοντας το φηµισµένο περιδέραιο της Aρµονίας, της γυναίκας του βασιλιά της Θήβας Kάδµου, στην Eριφύλη, µπόρεσε µε τη µεσολάβησή της να αναγκάσει τον Aµφιάραο να πάρει µέρος στην εκστρατεία µε τους άλλους έξι αρχηγούς (τα περιστατικά της πολεµικής αυτής επιχείρησης και την άτυχη έκβασή της για τον Aµφιάραο και τους άλλους ζωντανεύει ο Aισχύλος µε την τραγωδία του E π τ ά ε π ί Θ ή β α ς ). Φεύγοντας όµως ο Aµφιάραος για τον πόλεµο άφησε εντολή στα παιδιά του, τον Aµφίλοχο και τον Aλκµαίωνα, να εκδικηθούν τον θάνατό του όταν µεγαλώσουν, πράγµα που έκανε τελικά ο Aλκµαίων, σκοτώνοντας τη µητέρα του Eριφύλη. Για την πράξη του αυτή µάλιστα δεν λατρευόταν από τους Έλληνες, αντίθετα προς τον Aµφίλοχο. Όπως πρόβλεψε ο Aµφιάραος, η εκστρατεία απέτυχε και από τους αρχηγούς της άλλοι σκοτώθηκαν κι άλλοι τράπηκαν σε φυγή. Aυτός, ανάµεσα στους τελευταίους που υποχώρησαν, φεύγει κατά την Aττική µε το άρµα του τη στιγµή όµως που ο διώκτης του, ο Περικλύµενος, ετοιµάζεται να τον σκοτώσει, ρίχνει ο ίας τον κεραυνό του, ανοίγει η γη και χάνεται µέσα της ο ήρωας µε το άρµα και τον ηνίοχό του Bάτωνα. O µύθος του Aµφιαράου, πλούσιος σε δραµατικά στοιχεία, στάθηκε πηγή έµπνευσης για τους αρχαίους ποιητές, όπως ο Aριστοφάνης, ο Φιλιππίδης, ο Kαρκίνος και ο Σοφοκλής. Ωραίους στίχους του αφιέρωσαν ο Πίνδαρος και ο Aισχύλος και πολλές φορές βρίσκουµε σκηνές από τον µύθο του να εικονίζονται σε αρχαία αγγεία, γλυπτά και µικροτεχνήµατα. ιοίκηση του Aµφιαρείου. Kάθε ιερό στην αρχαία Eλλάδα, ιδιαίτερα τα µεγάλα, είχε µόνιµο προσωπικό που το φρόντιζε. Oι ανάγκες των ιερών ήταν πολλές και συνεχείς, όπως λ.χ. η φροντίδα για τις θρησκευτικές τελετουργίες, τις θυσίες, τα πανηγύρια, τη συντήρηση των κτηρίων, την τήρηση της τάξης και της καθαριότητας, τη διαχείριση των εισοδηµάτων του ιερού, τη µέριµνα για τη διαµονή σ αυτό των επισκεπτών.

BIBΛIOΓPAΦIA 8 8 O σπουδαιότερος αξιωµατούχος του Aµφιαρείου ήταν ο ι ε ρ έ α ς, του οποίου γνωρίζουµε καλά τις δικαιοδοσίες και τις υποχρεώσεις από µια σπουδαία επιγραφή ( ι ε ρ ο ί ν ό µ ο ι ονοµάζονται του είδους αυτού οι επιγραφές που έχουν σχέση µε τα θρησκευτικά πράγµατα). Σύµφωνα µε τον κανονισµό που µας διέσωσε η επιγραφή αυτή, ο ιερέας είναι υποχρεωµένος να βρίσκεται στο Iερό από το τέλος του χειµώνα ώς την εποχή του οργώµατος. Στο διάστηµα αυτό δεν έχει δικαίωµα να απουσιάζει εξακολουθητικά περισσότερο από τρεις µέρες, η δε συνολική παραµονή του στο Aµφιάρειο στο διάστηµα ενός µήνα δεν επιτρέπεται να είναι µικρότερη από δέκα µέρες. O ιερέας είχε ακόµα δικαστικά καθήκοντα µέσα στο Iερό για µικρά αδικήµατα, έλεγε τις ευχές των θυσιών και έβαζε πάνω στον βωµό ό,τι θυσίαζαν οι ιδιώτες. Tις θυσίες που πρόσφερε η πόλη όµως τις έκανε οπωσδήποτε αυτός. Aπ αυτές τις δηµόσιες και τις ιδιωτικές θυσίες είχε δικαίωµα να πάρει ένα µέρος από το σφάγιο, το δέρµα και µιαν ωµοπλάτη. Aναπληρωτής του ιερέα, σε ορισµένα θέµατα, ήταν ο ν ε ω κ ό ρ ο ς, που τα κύρια καθήκοντά του ήταν η φύλαξη του Iερού, η φροντίδα για την καθαριότητά του και η µέριµνα για την, από θρησκευτική άποψη, κάθαρση των προσκυνητών. O νεωκόρος ήταν παρών όταν κατέθεταν οι άρρωστοι ή εκείνοι που ζήταγαν χρησµό την α π α ρ χ ή, δηλαδή ένα χρηµατικό ποσό εννιά οβολών που πλήρωναν προκαταβολικά έγραφε επίσης στο π έ τ ε υ ρ ο ν, την πινακίδα των ανακοινώσεων που βρισκόταν σε κοινή θέα µέσα στο Iερό, τα ονόµατα όσων ήταν να κοιµηθούν στο κ ο ι µ η τ ή ρ ι ο, όπως θα δούµε πιο κάτω. Eκτός όµως από τους ανώτερους υπαλλήλους και λειτουργούς που αναφέραµε, υπήρχαν και πολλοί άλλοι κατώτεροι, όπως και υπηρέτες, απαραίτητοι για την κανονική λειτουργία του Iερού. H θεραπεία των αρρώστων. Tο Aµφιάρειο ήταν κυρίως θεραπευτικό ιερό, όπως φαίνεται από τους καταλόγους των α ρ γ υ ρ ω µ ά τ ω ν (των αφιερωµάτων των πιστών από πολύτιµο µέταλλο) που µας σώθηκαν και από τις ιδιότητες που είχε, σύµφωνα µε τους αρχαίους, ο θεός. Όσοι έπασχαν από κάποια αρρώστια και ήθελαν να βρουν τη γιατρειά τους µε τη βοήθεια του θεού ή ήθελαν τη συµβουλή του για να λύσουν κάποιο σπουδαίο πρόβληµα που τους απασχολούσε, ακολουθούσαν ένα ορισµένο τυπικό, το οποίο γνωρίζουµε από τις επιγραφές του Aµφιαρείου και τους αρχαίους συγγραφείς. Όποιος έµπαινε στο Iερό (η περιοχή του οριζόταν µε ορόσηµα), για έναν από τους σκοπούς που αναφέραµε, πλήρωνε δικαίωµα εισόδου και για απόδειξη έπαιρνε πιθανόν ένα µολυβένιο εισιτήριο (µικρό έλασµα που έχει µήκος 55 χιλιοστά, πλάτος 15 χιλ. και πάχος 2 χιλ.) µε τις ανάγλυφες µορφές πάνω του Aµφιαράου, της Yγιείας και τις λέξεις IEPON AMΦIAPAOY YΓIEIA. Kατόπιν, σύµφωνα µε όσα λέει ο Παυσανίας

BIBΛIOΓPAΦIA 9 9 (I, 34, 1-5), έπρεπε ο άρρωστος ή εκείνος που ήθελε χρησµό να καθαρθεί θυσιάζοντας στον Aµφιάραο και στους σύµβωµούς του θεούς ένα κριάρι, πάνω στο νωπό δέρµα του οποίου κοιµόταν. Mέσα στον ύπνο του δεχόταν, σε όνειρο, τη συµβουλή του θεού για το πρόβληµα που τον απασχολούσε ή ακόµα και θεραπευόταν. Mας είναι γνωστή, από λόγο (Yπέρ Eυξενίππου) του ρήτορα Yπερείδου (389-322 π.x.), η ε γ κ ο ί µ η σ η στο Iερό του σπουδαίου Aθηναίου Eυξενίππου, που στάλθηκε στο Aµφιάρειο από τον αθηναϊκό δήµο, γύρω στο 335 π.x., µαζί µε άλλους δύο συµπολίτες του για να πάρει τη γνώµη του θεού σχετικά µε τη νοµιµότητα της µοιρασιάς από τους Aθηναίους των κτηµάτων του Iερού στις αθηναϊκές φυλές (δεν πρέπει να ξεχνάµε πως µετά τη µάχη της Xαιρωνείας, το 338 π.x., παραχώρησε ο Φίλιππος της Mακεδονίας ή ο Aλέξανδρος τον Ωρωπό στην Aθήνα). O Eυξένιππος είδε όνειρο αλλά ο αντίπαλός του Πολύευκτος Kυδαντίδης το κατάγγειλε ως επινόηµά του και χρειάστηκε την υπεράσπιση του Yπερείδου, ενός από τους δέκα µεγάλους Aθηναίους ρήτορες, για να αποφύγει την καταδίκη. Mια επιγραφή πάλι, από το Aµφιάρειο, του 3ου π.x. αιώνα, µας λέει για κάποιον Eβραίο δούλο που ελευθερώθηκε από τον κύριό του και τον οποίο πρόσταξαν, στον ύπνο του, ο Aµφιάραος και η Yγίεια να γράψει την πράξη της απελευθέρωσής του σε στήλη, την οποία να στήσει κοντά στον βωµό του Iερού. Mετά τη θεραπεία ή τον χρησµό έριχνε ο πιστός µέσα στην πηγή του Iερού χρυσά ή ασηµένια νοµίσµατα, συνήθεια που την είχε επιβάλει βέβαια το ιερατείο. Mετά την εκπλήρωση των υποχρεώσεων τις οποίες όριζε η επίσηµη διαδικασία της χρησµοδοσίας ή της θεραπείας, οι πιστοί αφιέρωναν διάφορα πράγµατα στον θεό, ασήµαντα ή και πολύτιµα. Tις περισσότερες φορές ήταν αντικείµενα µικρής αξίας, που αγόραζαν από τα µαγαζιά της δεξιάς όχθης του Iερού: µικρά πήλινα αγαλµατάκια όπως τα σηµερινά κουκλάκια, µαρµάρινα ανάγλυφα µε παραστάσεις σχετικές µε τον Aµφιάραο και τη λατρεία του, µικρά µαρµάρινα αγάλµατα ή, συνηθέστερα, µικρογραφίες ανθρώπινων µελών ( τ ύ π ι α ), πολλές φορές από πολύτιµο µέταλλο, όπως τα σηµερινά τάµατα που βλέπουµε στις εκκλησίες, πόδια, χέρια, µαστοί, ανάλογα µε ποιό µέλος θεράπευσε ο θεός. Όλα αυτά τα αφιερώµατα ήταν τοποθετηµένα, σε κοινή θέα, στο Iερό είτε στο ύπαιθρο ή µέσα στον ναό (τα πιο µικρά), πάνω στην τράπεζα που υπήρχε µπρος από το άγαλµα του Aµφιαράου, κρεµασµένα στους τοίχους του ή στα ξύλινα χωρίσµατα που υπήρχαν ανάµεσα στις εσωτερικές ιωνικές κολόνες του κτηρίου, ή ακόµη κολληµένα µε κερί πάνω στο λατρευτικό άγαλµα του θεού. Στο Aµφιάρειο βρέθηκαν πολλές επιγραφές, που αναφέρουν µε λεπτοµέρειες τα αφιερώµατα που γίνονταν στον θεό, ιδιαίτερα αυτά που ήταν από πολύτιµο µέταλλο, χρυσάφι ή ασήµι. Aπ αυτές µαθαίνουµε για τη µορφή των αφιερωµάτων, τη χρηµατική τους αξία και τα ονόµατα εκείνων που τα πρόσφεραν στον Aµφιάραο. Όταν µαζεύονταν πολλά απ αυτά, η βουλή και ο δήµος του Ωρωπού αποφάσιζαν το πούληµα ή το λιώσιµό τους και την κατασκευή µε το πολύτιµο µέταλλο άλλων αφιερωµάτων για

BIBΛIOΓPAΦIA 10 10 τον θεό. Mια τέτοια υπόθεση, γραµµένη µε λεπτοµέρειες, διαβάζουµε σε µια µεγάλη επιγραφή του Aµφιαρείου που βρίσκεται τώρα στο Bρετανικό Mουσείο. Ως αιτιολογία στο ψήφισµα αυτό αναφέρεται στην αρχή πως επειδή συµβαίνει τινά των επί της τραπέζης του Aµφιαράου αργυρωµάτων αχρεία γεγονέναι, τινά δε επισκευής χρείαν έχειν, είναι δε και των προς τοις τοίχοις ανακειµένων πεπτωκότα τινά, νόµισµά τε επίσηµον χρυσούν και αργυρούν και έτερα άσηµα ά εµ παραδοσίµοις έχουσιν οι ιεράρχαι, πεπονηκέναι δε και την φιάλην την χρυσήν την επί της τραπέζης ήι σπονδοποιείται ο ιερεύς και είναι αχρείαν (επειδή συµβαίνει µερικά από τα πολύτιµα αφιερώµατα που βρίσκονται πάνω στην ιερή τράπεζα του ναού να είναι άχρηστα πλέον, µερικά να έχουν ανάγκη επισκευής και ακόµη ορισµένα από εκείνα που κρέµονταν στους τοίχους να έχουν πέσει, δηλαδή χρυσά και ασηµένια νοµίσµατα και κοµµάτια πολύτιµου µετάλλου τα οποία οι ιεράρχες φυλάγουν για να παραδώσουν στους διαδόχους τους και έχει επίσης υποστεί φθορά και είναι άχρηστη η φιάλη η χρυσή που βρίσκεται πάνω στην ιερή τράπεζα και µε την οποία κάνει σπονδές ο ιερέας) αποφασίζεται να συσταθεί µια επιτροπή από τρεις πολίτες (ελέσθαι τρεις άνδρας εκ πάντων των πολιτών ), οι οποίοι θα παραλάβουν τα άχρηστα από πολύτιµο µέταλλο αφιερώµατα, θα επισκευάσουν όσα επισκευάζονται, θα λιώσουν τα υπόλοιπα και θα κατασκευάσουν αναθήµατα από πολύτιµο µέταλλο στον θεό (εγ δε των λοιπών ποιησάτωσαν αργυρώµατα τώι θεώι ) και νέα χρυσή φιάλη για τις σπονδές. Iδιαίτερο ενδιαφέρον για τον τρόπο της θεραπείας των αρρώστων παρουσιάζει ένα φηµισµένο ανάγλυφο του 4ου π.x. αιώνα, που βρέθηκε στο Aµφιάρειο σήµερα µπορεί κανείς να το δει στο Eθνικό Aρχαιολογικό Mουσείο (EAM 3369). Παριστάνει, στο αριστερό του µέρος, τον Aµφιάραο όρθιο να κάνει χειρουργική επέµβαση στον ώµο ενός νέου, του Aρχίνου από τον Ωρωπό. εξιά, εικονίζεται ο νέος σε στάση ικέτη και στη µέση της παράστασης βλέπουµε πάλι τον ίδιο να κοιµάται ξαπλωµένος σε κρεβάτι, ενώ ένα φίδι του γλύφει τον ώµο, όπου, όπως φαίνεται, έπασχε. Στον στυλοβάτη του αναγλύφου υπάρχει επιγραφή από την οποία µαθαίνουµε το όνοµα του αρρώστου που το αφιέρωσε στον θεό: Aρχίνος Aµφιαράωι ανέθηκεν. Tα µνηµεία του Aµφιαρείου H περιγραφή του Παυσανία. Πολύτιµη βοήθεια για την ερµηνεία των µνηµείων του Aµφιαρείου και για τη γνώση της λειτουργίας του δίνει η περιγραφή που µας άφησε ο Παυσανίας (I, 34, 1-5) στον 2ο µ.x. αιώνα. Aξίζει να παραθέσουµε, σε µετάφραση, ό,τι έγραψε ο σπουδαίος αυτός περιηγητής για το Iερό: «Tην περιοχή του Ωρωπού, αυτήν που βρίσκεται ανάµεσα στην Aττική και την Tανάγρα, η οποία ανήκε από τα πολύ παλιά χρόνια στη Bοιωτία, κατέχουν σήµερα οι

BIBΛIOΓPAΦIA 11 11 Aθηναίοι, που πολεµούσαν αδιάκοπα για να εξασφαλίσουν την κυριαρχία τους πάνω σ αυτήν τούτο το πέτυχαν χωρίς να υπάρχει αµφισβήτηση από κανένα, µόνο όταν τους την παραχώρησε ο Φίλιππος µετά την κατάληψη της Θήβας. O Ωρωπός είναι κτισµένος πλάι στη θάλασσα και δεν παρουσιάζει τίποτε που να αξίζει να µνηµονευθεί. Σε απόσταση δώδεκα σταδίων από την πόλη υπάρχει ιερό του Aµφιαράου. Σύµφωνα µε τον θρύλο, όταν ο Aµφιάραος τράπηκε σε φυγή, αφήνοντας πίσω του τη Θήβα, ανοίχθηκε στη γη χάσµα µέσα στο οποίο έπεσε, όπως ήταν, µε το άρµα του µερικοί όµως ισχυρίζονται πως το γεγονός αυτό δεν έγινε εδώ, γιατί υπάρχει ένας τόπος που ονοµάζεται Άρµα, πάνω στον δρόµο που οδηγεί από τη Θήβα στη Xαλκίδα. Πρώτοι οι Ωρώπιοι πίστεψαν στον Aµφιάραο σα θεό, µετά δε απ αυτούς τον λάτρεψαν και οι υπόλοιποι Έλληνες. Mπορώ ακόµα να αναφέρω κι άλλους ανθρώπους σύγχρονους του Aµφιαράου οι οποίοι λατρεύονταν από τους Έλληνες ως θεοί, σε µερικούς µάλιστα έχουν αφιερώσει και πόλεις στον Πρωτεσίλαο τον Eλεούντα στη Xερσόνησο, στον Tροφώνιο τη Λειβαδιά της Bοιωτίας. Oι Ωρώπιοι έχουν ναό του Aµφιαράου και µέσα σ αυτόν άγαλµά του από άσπρο µάρµαρο. O βωµός είναι χωρισµένος σε µέρη το πρώτο είναι αφιερωµένο στον Hρακλέα, τον ία και τον Aπόλλωνα Παιώνα, το δεύτερο σε ήρωες και στις γυναίκες τους, το τρίτο στην Eστία, στον Eρµή, στον Aµφιάραο και από τα δυο παιδιά του µόνο στον Aµφίλοχο, γιατί ο Aλκµαίων εξ αιτίας του εγκλήµατός του εναντίον της Eριφύλης δεν τιµήθηκε ούτε στο ιερό του Aµφιαράου ούτε µε τον αδελφό του Aµφίλοχο. Tο τέταρτο µέρος του βωµού είναι αφιερωµένο στην Aφροδίτη και στην Πανάκεια και ακόµα στην Iασώ, στην Yγίεια και στην Aθηνά Παιωνία το πέµπτο είναι αφιερωµένο στις νύµφες και στον Πάνα και στους ποταµούς Aχελώο και Kηφισό. Στον Aµφίλοχο µάλιστα έχουν αφιερώσει οι Aθηναίοι βωµό στην πόλη τους αλλά και στον Mαλλό της Kιλικίας υπάρχει µαντείο του, το πιο αξιόπιστο σήµερα. Kοντά στον ναό υπάρχει µια πηγή, την οποία οι Ωρώπιοι ονοµάζουν πηγή του Aµφιαράου. Σ αυτήν δεν θυσιάζουν ούτε χρησιµοποιούν το νερό της για καθαρµούς ή για να πλύνουν τα χέρια. Eίναι όµως καθιερωµένο, όταν κανείς θεραπευθεί από κάποιαν αρρώστια, µετά από µαντεία του θεού, να ρίχνει σ αυτήν ασηµένια και χρυσά νοµίσµατα, γιατί πιστεύεται πως απ την πηγή αυτή βγήκε ο Aµφιάραος σα θεός πια. Eξάλλου ένας από τους εξηγητές, ο Iοφών από την Kνωσό, δηµοσίευσε χρησµούς σε εξάµετρους στίχους, οι οποίοι είχαν δοθεί από τον Aµφιάραο, όπως έλεγε, στους Aργείους που είχαν εκστρατεύσει εναντίον της Θήβας. Tα ποιήµατα αυτά είχαν µεγάλη διάδοση στον πολύ κόσµο. Eκτός από κείνους τους οποίους, όπως λένε, εµπνέει ο Aπόλλων από τα πολύ παλιά χρόνια, κανείς από τους µάντεις δεν έδωσε χρησµούς. Aυτοί είναι καλοί στην εξήγηση των ονείρων, ερµηνεύουν το πέταγµα των πουλιών και διαβάζουν τα σπλάχνα των ζώων που θυσιάζονται. Πιστεύω πως ο Aµφιάραος ήταν ιδιαίτερα ειδικός στο να εξηγεί τα όνειρα τούτο άλλωστε είναι φανερό, γιατί µόλις έγινε θεός ίδρυσε ονειροµαντείο. Eκείνος που έρχεται

BIBΛIOΓPAΦIA 12 12 να ρωτήσει τον Aµφιάραο πρέπει να καθαρθεί ο καθαρµός γίνεται µε τη θυσία στον θεό. Θυσιάζουν όµως όχι µόνο σ αυτόν αλλά και σ όλους όσων τα ονόµατα είναι γραµµένα πάνω στον βωµό. Όταν γίνουν όλα αυτά τα προκαταρκτικά και θυσιάσουν (εκείνοι που ζητούν χρησµό) κριάρι και ξαπλώσουν πάνω στο δέρµα του, κοιµούνται περιµένοντας, µέσα στον ύπνο τους, το φανέρωµα του ονείρου». Oι νεότεροι περιηγητές έδειξαν µεγάλο ενδιαφέρον για το Iερό, κυρίως ο Leake, ο οποίος, βαθύς γνώστης του αρχαίου κόσµου, έδωσε σωστές πληροφορίες για ό,τι είδε. Mετά από αυτόν και άλλοι ερευνητές του 19ου αιώνα ενδιαφέρθηκαν για την ανακάλυψη και τη µελέτη του Aµφιαρείου (οι γνώµες τους δε συµφωνούσαν σχετικά µε τη θέση του αρχαίου Ωρωπού και του Aµφιαρείου). Xάρη όµως στην Aρχαιολογική Eταιρεία άρχισε το 1884 η συστηµατική του ανασκαφή από τον Bασίλειο Λεονάρδο, η οποία, µε διαλείµµατα, κράτησε ώς το 1929. H σηµαντική αυτή ανασκαφή αποκάλυψε τα µνηµεία που θα δούµε στις όχθες της ρεµατιάς του Mαυροδήλεσι και πολλές επιγραφές, που µας έδωσαν σπουδαίες πληροφορίες για την ιστορία του Ωρωπού, για το Iερό, τη διοίκησή του, τη λατρεία του Aµφιαράου και την ακτινοβολία του Aµφιαρείου στον αρχαίο κόσµο. H είσοδος του Iερού ήταν, στα αρχαία χρόνια, στην ανατολική του άκρη και από εκεί πρέπει να αρχίσει η εξέταση των µνηµείων που σώθηκαν για να µπορέσουµε να σχηµατίσουµε σωστή την εικόνα του. Tα λουτρά. Tο τετράγωνο κτήριο που βλέπουµε πρώτο, δεξιά καθώς προχωρούµε προς τα δυτικά, είναι λουτρά. Tα ερείπιά του ανήκουν σε δύο εποχές. Στην παλιότερη (4ος αι. π.x.) ανήκει το κάτω µέρος του τετράγωνου κτηρίου, που είναι κτισµένο µε κίτρινη και γαλάζια πέτρα της περιοχής. H κάθε πλευρά του έχει µήκος 16.67 µ. Tο µέγεθος της καταστροφής του όµως, από τους αρχαίους, δεν µας επιτρέπει να κάνουµε καµιά υπόθεση ούτε για την εσωτερική του διάταξη ούτε για την εξωτερική του µορφή. εν ξέρουµε επίσης ακόµα πότε καταστράφηκε ή αχρηστεύθηκε. Στα παλαιοχριστιανικά χρόνια ο χώρος ξαναχρησιµοποιήθηκε. Πάνω στα ερείπια του τετράγωνου κτηρίου κτίστηκαν διάφορα δωµάτια, επτά συνολικά, που σχηµατίζουν όπως είναι διαταγµένα το γράµµα L. H είσοδος του συγκροτήµατος τούτου βρισκόταν στη δυτική πλευρά. Tα επτά δωµάτια αποτελούσαν, όπως το παλιότερο κτήριο, µια λουτρική εγκατάσταση. ύο απ αυτά είχαν κτιστούς πάγκους για να κάθονται εκείνοι που περίµεναν να λουστούν, άλλο ήταν δεξαµενή νερού, δύο χρησίµευαν ως υπόκαυστα, δηλαδή κάτω από το δάπεδό τους κυκλοφορούσε ζεστός αέρας και ατµός που διοχετευόταν από πολλές τρύπες µέσα στα δωµάτια. Tο σύστηµα αυτό δεν διαφέρει καθόλου από τα σηµερινά χαµάµ και στην εποχή της ρωµαιοκρατίας και αργότερα ήταν πολύ της µόδας.

BIBΛIOΓPAΦIA 13 13 Tα λουτρά λειτουργούσαν έως ότου έπαψε να συχνάζει κόσµος στο Aµφιάρειο. Aπό µνείες των αρχαίων συγγραφέων φαίνεται πως ήταν φηµισµένα στην αρχαιότητα και πολλές φορές η φήµη τους επισκίαζε και τη φήµη του Iερού ακόµα. Ξακουστό επίσης ήταν και το νερό του Aµφιαρείου, στο οποίο οι αρχαίοι απέδιδαν καλές ιδιότητες. H µεγάλη στοά. Tο χαρακτηριστικότερο ίσως κτήριο για την αρχαία Eλλάδα, πολύ στενά δεµένο µε τις κοινωνικές και πνευµατικές συνήθειες των Eλλήνων, ήταν η σ τ ο ά, µακρύ και στενό οικοδόµηµα, µε τοίχους στα πλάγια και πίσω και µια σειρά κολόνες στην πρόσοψη που βαστούσαν τη στέγη από τη µεριά αυτή. Στοές υπήρχαν στα ιερά και στις αγορές, δηλαδή στα θρησκευτικά και στα εµπορικά κέντρα και ο σκοπός τους ήταν πολλαπλός. Προφύλαγαν τον κόσµο από την υπερβολική ζέστη ή την κακοκαιρία και του έδιναν συγχρόνως την ευκαιρία για συζήτηση και ανάπαυση. Eίναι χαρακτηριστικό για τη σηµασία της στοάς στην ελληνική ζωή πως ο φιλόσοφος Zήνων και οι διάδοχοί του, χρησιµοποιούσαν την Π ο ι κ ί λ η Σ τ ο ά στην Aγορά της Aθήνας για τη διδασκαλία τους και πως συχνά παρουσιάζονται οι στοές της Aθήνας στους διαλόγους του Πλάτωνος ως τόποι συζήτησης. Tο Aµφιάρειο δεν µπορούσε να είναι εξαίρεση στον κανόνα. Πλάι ακριβώς και δυτικά των λουτρών που περιγράψαµε είναι η µ ε γ ά λ η σ τ ο ά του Iερού. Tο µήκος της είναι εξωτερικά 110.15 µ., εσωτερικά 108.78 µ. το πλάτος της στο εσωτερικό είναι 10.78 µ. Στην πρόσοψη είχε 41 (ή 39) πώρινες δωρικές κολόνες. Mια δεύτερη κιονοστοιχία ιωνικού ρυθµού από 17 πώρινες κολόνες χώριζε το κτήριο στο µήκος σε δύο κλίτη. Kαι στις δύο άκρες του κτηρίου ένα τµήµα πλάτους 5.50 µ. χωριζόταν από την υπόλοιπη στοά µε δύο ιωνικές κολόνες τα κενά ανάµεσα στις κολόνες αυτές ήταν φραγµένα κι έτσι σχηµατίζονταν δύο δωµάτια αποµονωµένα. Mέσα σ αυτά γινόταν η ε γ κ ο ί µ η σ η των αρρώστων και γενικά εκείνων που έρχονταν να ζητήσουν συµβουλή από τον Aµφιάραο. Στην πρόσοψη τα δωµάτια δεν είχαν κολόνες αλλά τοίχο. Mέσα στη στοά, προσκολληµένο στους τοίχους της, υπήρχε ένα µαρµάρινο θρανίο για ν αναπαύονται οι επισκέπτες του Iερού. Tµήµατά του βλέπουµε ακόµα σε διάφορα σηµεία του κτηρίου. Oι τοίχοι της στοάς στο κάτω µέρος τους είναι από σκληρό ασβεστόλιθο ενώ στο ανώτερο µέρος ήταν, στα παλιότερα χρόνια, από ωµές πλίθες, που στη ρωµαϊκή εποχή αντικαταστάθηκαν από τον τοίχο που βλέπουµε, φτιαγµένον από πέτρες και κεραµίδια. H στοά κτίστηκε τον 4ο αι. π.x. για να αντικαταστήσει µια παλιότερη, που βρισκόταν στον χώρο των βάθρων. Όπως έχουµε κιόλας πει, σκοπό είχε, εκτός από την εγκοίµηση αυτών που ζήταγαν χρησµό ή θεραπεία, την άνετη διαµονή, την ηµέρα, των επισκεπτών του Iερού.

BIBΛIOΓPAΦIA 14 14 Tο θέατρο. Ένα άλλο οικοδόµηµα που είχε µεγάλη θέση στην πνευµατική ζωή των Eλλήνων είναι το θέατρο. Tα ιερά κατά γενικό κανόνα είχαν ένα θέατρο, που χρησίµευε, όταν γίνονταν γιορτές, πανηγύρια και αγώνες, για το παίξιµο θεατρικών έργων και για πολλές εκδηλώσεις, µουσικές και λογοτεχνικές. Eδώ το θέατρο βρίσκεται πίσω και ψηλότερα από τη µεγάλη στοά του Iερού. Παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον για τη µελέτη των όµοιων µνηµείων, επειδή σώθηκε µεγάλο µέρος από το οικοδόµηµα της σκηνής του. Στο θέατρο έφθανε κανείς από τις π α ρ ό δ ο υ ς, δηλαδή δύο διαδρόµους επικλινείς, από τις οποίες σήµερα µόνο η δυτική χρησιµοποιείται. Tο θέατρο αποτελείται από το σκαµµένο στην πλαγιά του λόφου κ ο ί λ ο ν, στο οποίο σώζονται ακόµα µερικά πώρινα θεµέλια για τους ξύλινους πάγκους που χρησίµευαν ως καθίσµατα των θεατών, από τη στρογγυλή ο ρ χ ή σ τ ρ α (διάµετρος 12.36 µ.) και τη σ κ η ν ή. Kοντά στην περιφέρεια της ορχήστρας είναι τοποθετηµένοι πέντε πλούσια στολισµένοι µαρµάρινοι θρόνοι. Όλοι τους έχουν µπροστά µια επιγραφή, και οι πέντε την ίδια: Nίκων Nίκωνος ιερεύς γενόµενος, Aµφιαράωι. O ιερέας Nίκων καταγόταν από καλή και πλούσια οικογένεια του Ωρωπού, όπως ξέρουµε, και τους θρόνους τούς αφιέρωσε στον Aµφιάραο τον 1ο π.x. αιώνα, συγκεκριµένα στα χρόνια του Σύλλα. Aπέναντι από την ορχήστρα και το κοίλο υψώνεται σήµερα η αναστηλωµένη κιονοστοιχία του π ρ ο σ κ η ν ί ο υ του θεάτρου µε οκτώ δωρικές µισές κολόνες ανάµεσα σε δύο παραστάδες. Στο επιστύλιο βλέπουµε χαραγµένη µια µεγάλη επιγραφή: [δείνα δείνος α]γωνοθετήσας το προσκήνιον και τους πίν[ακας Aµφιαράωι]. Aπό την επιγραφή αυτή µαθαίνουµε πως το προσκήνιο είχε κατασκευασθεί µε έξοδα κάποιου, άγνωστου τώρα, αφού το όνοµά του δε σώθηκε, α γ ω ν ο θ έ τ η (αξιωµατούχου του οποίου έργο ήταν η διοργάνωση και η διεύθυνση των αγώνων που γίνονταν προς τιµήν του Aµφιαράου), ευθύς µετά το 200 π.x. και πως τα κενά ανάµεσα στις δωρικές κολόνες κλείνονταν µε πίνακες, οι οποίοι, όπως ξέρουµε από φιλολογικές πηγές, παρουσίαζαν ζωγραφισµένες παραστάσεις σχετικές µε τα έργα που παίζονταν στο θέατρο. Πάνω από το προσκήνιο, όπως βλέπουµε στην αναπαράσταση του θεάτρου, υπήρχε ένας εξώστης και πιο µέσα, προς το µέρος της στοάς, ήταν η σ κ η ν ή, οικοδόµηµα που τη µορφή του δεν γνωρίζουµε ακριβώς. Ίσως είχε στην πρόσοψή της µια σειρά από έξι πεσσούς, που στήριζαν ένα δωρικό θριγκό, δηλαδή επιστύλιο, τρίγλυφα µε µετόπες και γείσα, όπως ακριβώς βλέπουµε στον αναστηλωµένο θριγκό του προσκηνίου. Στο επιστύλιο (στη µέση έλειπε όπως βλέπουµε στην αναπαράσταση) ήταν χαραγµένη µια µεγάλη επιγραφή : [δείνα δείνος ιερεύ]ς γενόµενος, την σκηνήν και τα θυρώµ[ατα Aµ]φιαράωι. Kαι πάλι η καταστροφή του επιστυλίου είναι η αιτία που δεν µας σώθηκε το όνοµα του δωρητή ιερέα, ο οποίος µε έξοδά του κατασκεύασε στα

BIBΛIOΓPAΦIA 15 15 µέσα του 2ου π.x. αι. το οικοδόµηµα της σκηνής και την πεσσοστοιχία, δηλαδή τα θ υ ρ ώ µ α τ α που λέει η επιγραφή. Ξέρουµε πως στα παλιότερα χρόνια τα θεατρικά έργα παίζονταν στην ορχήστρα, από τον χορό και τους ηθοποιούς. Aργότερα όµως, από τον 2ο π.x. αιώνα, που ο χορός σχεδόν εξαφανίσθηκε, οι ηθοποιοί έπαιζαν πάνω στον εξώστη της σκηνής, το λ ο γ ε ί ο ν. Oι αγώνες. Oι Ωρώπιοι τιµούσαν τον Aµφιάραο οργανώνοντας κάθε πέµπτο χρόνο µουσικούς, αθλητικούς και ιππικούς αγώνες ( A µ φ ι ά ρ ε ι α τ α M ε γ ά λ α ) στους οποίους έπαιρναν µέρος λόγιοι, ηθοποιοί και αθλητές απ όλη την Eλλάδα, την Iταλία και τη Mικρά Aσία. Ήταν δηλαδή πανελλήνιοι αγώνες, χωρίς όµως να έχουν το κύρος και την ακτινοβολία των αγώνων της Oλυµπίας, των ελφών ή άλλων τόπων και ιερών. Oι αγώνες αυτοί άρχισαν να γίνονται από τα τέλη του 5ου π.x. αιώνα, όπως συµπεραίνουµε από ορισµένα αρχαιολογικά ευρήµατα. Aπό τα µέσα όµως του 4ου π.x. αιώνα έχουµε γι αυτούς φιλολογικές και επιγραφικές µνείες. Mετά το 338 π.x. οι Aθηναίοι προσπάθησαν να τους δώσουν λαµπρότητα και όπως µαθαίνουµε από µια επιγραφή του Iερού, οι µεγάλες γιορτές είχαν το παρακάτω πρόγραµµα: 1) π ο µ π ή, 2) α γ ώ ν α ς γ υ µ ν ι κ ό ς, 3) α γ ώ ν α ς ι π π ι κ ό ς, 4) α π ό β α σ η. Aργότερα το πρόγραµµα των αγώνων πλουτίσθηκε µε ποιητικά και µουσικά αγωνίσµατα. Έχουν βρεθεί στο Iερό πολλοί κατάλογοι νικητών στα Aµφιάρεια, του 4ου και κυρίως του 1ου π.x. αιώνα. Σ αυτούς βλέπουµε πως οι αθλητές, όχι µόνον οι άντρες αλλά και οι έφηβοι και τα παιδιά, αγωνίζονταν σ όλα τα αθλήµατα που όριζαν οι κανονισµοί των αγώνων, τρέξιµο, πάλη, πυγµαχία, παγκράτιο, πένταθλο, οπλιτοδροµία. Oι µουσικοί αγώνες γίνονταν στο θέατρο του Iερού και περιλάµβαναν ποιητικές και µουσικές εκτελέσεις και απαγγελίες λόγων (π.χ. προσοδίου ποιητής, ανήρ αυλωδός, σοφιστής, λένε οι κατάλογοι µε τα ονόµατα των νικητών). Eκεί επίσης διδάσκονταν τραγωδίες και κωµωδίες (π.χ. ποιητής τραγωδίας, ποιητής κωµωδίας, ποιητής Σατύρων) και γίνονταν διάφορες καλλιτεχνικές επιδείξεις που είχαν σχέση µε τη µουσική ή τον έντεχνο λόγο (π.χ. σαλπιστής, κήρυξ, εγκώµιον λογικόν, εγκώµιον επικόν, ραψωδός, υποκριτής τραγωδίας, υποκριτής κωµωδίας). Oι αθλητικοί αγώνες διεξάγονταν στο στάδιο του Aµφιαρείου, που βρισκόταν πιθανότατα µπροστά από τη µεγάλη στοά. Kαθίσµατα δεν υπήρχαν και οι θεατές κάθονταν στο χώµα ή στα σκαλοπάτια της στοάς. Eδώ οι αθλητές ήταν πολλοί γιατί έπαιρναν µέρος, όπως είπαµε, και τα παιδιά και οι έφηβοι (π.χ. παίδας πένταθλον, αγενείους πυγµήν, άνδρας παγκράτιον). Tελευταίοι γίνονταν οι ιππικοί αγώνες. Ως ιππόδροµος χρησίµευε η µικρή πεδιάδα που βρίσκεται βόρεια του Iερού, το α υ λ ο τ ό π ι όπως την ονοµάζουν οι

BIBΛIOΓPAΦIA 16 16 ντόπιοι, σήµερα γεµάτη αµπέλια κι άλλες καλλιέργειες. Oι αγώνες τούτοι ήταν ιδιαίτερα λαµπροί µε τα ωραία και διαλεχτά άλογα και τα πλούσια στολισµένα άρµατα. Kαι σ αυτούς τα αγωνίσµατα ήταν πολλά και διάφορα (π.χ. ίππω κέλητι, άρµατι τελείω, άρµατι πωλικώ, κέλητι πολεµιστηρίω, ζεύγει ποµπικώ ). Tελευταίο και πολύ δύσκολο αγώνισµα ήταν η απόβασις, όπου ο επιβάτης άρµατος, που το οδηγούσε βέβαια ο ηνίοχός του, κρατώντας ασπίδα έπρεπε να κατεβαίνει από το άρµα, ενώ τούτο έτρεχε, και κατόπιν να το προφταίνει και να πηδά επάνω του, να ξανακατεβαίνει κ.ο.κ. Tο αγώνισµα αυτό εικονίζεται σε δύο ωραία ανάγλυφα από το Aµφιάρειο το ένα βρίσκεται τώρα στο Bερολίνο και το άλλο στο Eθνικό Aρχαιολογικό Mουσείο. Mε τη δωρεά του δικτάτορα Σύλλα προς το Aµφιάρειο, για την οποία γίνεται λόγος παραπάνω, οι αγώνες αποκτούν µεγαλύτερη λαµπρότητα και παίρνουν το όνοµα A µ φ ι α ρ ά α κ α ι P ω µ α ί α. Bλέπουµε όµως σ αυτούς ένα νέο αγώνισµα, τα ε υ α γ γ έ λ ι α τ η ς P ω µ α ί ω ν ν ί κ η ς, χαρακτηριστικό για την εποχή και την πολιτική θέση των Eλλήνων. Kατά καλή τύχη µας σώθηκε χαραγµένος σε στήλη ο κατάλογος των νικητών των πρώτων αγώνων µε τη νέα ονοµασία. H αρχή της σπουδαίας αυτής επιγραφής είναι η ακόλουθη: Iερέως του Aµφιαράου Eυθυδήµου του Σωσθένο[υ], αγωνοθετούντος τα πρώτα Aµφιαράα και Pωµαί[α] 3 Oλυµπίχου του Eρµοδώρου, οίδε ενίκω[ν]. Σαλπικτής Kλεί[τ]ων Aπολλοδώρου Ωρώπ[ι]ο[ς] 6 Kήρυξ Πλουτιάδ[ης] Πλουτιάδου [I]ασεύ[ς] Eγκώ[µιο]ν εις τ[ον θ]εό[ν κ]αταλογάδην 9 ηµ[ή]τ[ριος] A[φ]ροδ[ι]σ[ίο]υ Xαλκιδ[εύς] [εγκω]µίου [ε]πικού Oλυµπ[ί]ων Zήνωνος Xαλκιδεύς 12 επών ιερός ραψωιδός Bίοττος [M]ε[ν]ελ(ά)ου Xαλκιδεύ[ς] Aκολουθούν στη συνέχεια της επιγραφής και άλλα µουσικά αγωνίσµατα και κατόπιν έρχονται τα αθλητικά και τα ιππικά µε τελευταία την αρµατοδροµία. Tο επίθετο ι ε ρ ό ς του στίχου 12 σηµαίνει πως κανείς από όσους αγωνίστηκαν στον διαγωνισµό των επών δεν κρίθηκε άξιος να πάρει το βραβείο, το οποίο αφιερώθηκε στον θεό.

BIBΛIOΓPAΦIA 17 17 Λόγω της σηµασίας των αγώνων, την οργάνωσή τους αναλάµβαναν σπουδαίοι και πλούσιοι πολίτες του Ωρωπού. O αγωνοθέτης εδώ είναι ο Oλύµπιχος, του οποίου ο πατέρας Eρµόδωρος, ιερέας του Aµφιαράου και πρεσβευτής του Ωρωπού στη Pώµη το 73 π.x., είχε την εύνοια των Pωµαίων, οι οποίοι την έδειξαν έµπρακτα µε το να του κάνουν µεγάλες φορολογικές απαλλαγές. Aυτού του Eρµοδώρου, του διά τέλους εν τη φιλία του δήµου του Pωµαίων µεµενηκότος, όπως λέει η σχετική επιγραφή, η οικογένεια ήταν πολύ παλιά και πλούσια, µε τελευταίο της εκπρόσωπο τον αγωνοθέτη Oλύµπιχο. H σειρά των βάθρων των αγαλµάτων. υτικά της µεγάλης στοάς του Iερού υπάρχει έκταση που ορίζεται στις τρεις της πλευρές, BA, B και N, από ισχυρούς αναληµµατικούς τοίχους, οι οποίοι συγκρατούν τα χώµατα του βουνού. Στον χώρο αυτό υπήρχε, πριν από το κτίσιµο της µεγάλης στοάς, όπως συµπεραίνουµε από θεµέλια που βρέθηκαν εκεί, µια άλλη στοά, απλούστερη στη µορφή και στην κατασκευή, το κ ο ι µ η τ ή ρ ι ο του Iερού, όπως το ονοµάζει κάποια επιγραφή. Σήµερα η έκταση που καταλάµβανε η στοά αυτή είναι γεµάτη µε µια σειρά από µνηµειώδεις βάσεις αγαλµάτων. Tα αγάλµατα που ήταν στηµένα πάνω στις βάσεις, χάλκινα ή µαρµάρινα, εικόνιζαν πολίτες του Ωρωπού ή σηµαντικά πρόσωπα της αρχαιότητας, των οποίων τα ονόµατα µαθαίνουµε από τις αφιερωµατικές επιγραφές που είναι χαραγµένες στην πρόσθια όψη των βάθρων. Eκτός από αυτές τις επιγραφές βλέπουµε στις όψεις των βάθρων και άλλες χαραγµένες µε µικρά γράµµατα. Πρόκειται για προξενικά ψηφίσµατα του Ωρωπού κυρίως, αποφάσεις δηλαδή µε τις οποίες διάφοροι ξένοι, φίλοι της πόλης, γίνονταν πρόξενοι, επίσηµοι αντιπρόσωποι του Ωρωπού στην πατρίδα τους. Aυτοί υποδέχονταν εκεί, φιλοξενούσαν και περιποιούνταν τους πρεσβευτές και τους πολίτες του Ωρωπού, τους προστάτευαν και τους βοηθούσαν στις υποθέσεις τους. Oι πρόξενοι είχαν κάποια προνόµια στον Ωρωπό, τα οποία µνηµονεύονται ρητά στα ψηφίσµατα. Kατάλογος Aµφιαρείων και Pωµαίων. Tο πρώτο βάθρο (1), ξεκινώντας από τ ανατολικά, έχει το ασυνήθιστο σχήµα του T. Στη δυτική πλευρά του υπάρχει µια πολύστιχη επιγραφή, η οποία είναι κατάλογος νικητών στα Aµφιάρεια και Pωµαία του 1ου αι. π.x. H αρχή της, η οποία δεν σώζεται αλλά µας είναι γνωστή από αντίγραφα παλιών αρχαιολόγων, είναι τούτη: [ Άρχοντος δείνος, ιερέως δε του Aµφιαράου Aλεξιδήµου του Θεοδώρου, αγωνοθετούντος] / [των Aµφιαράων και Pωµαίων Aλεξιδήµου του ηµοφώντος, οίδε ενίκων]. Άγαλµα Φιλοναύτου. Στο βάθρο που ακολουθεί (2) ήταν στηµένο, σύµφωνα µε την επιγραφή του, το άγαλµα κάποιου Ωρώπιου: [Φι]λονα[ύ]την Eρµο[γέν]ου Kα[λ]λιγείτων [Πύθ]ωνο[ς] Aµφιαράωι. Aπό το σχήµα των γραµµάτων η ανάθεση τούτη χρονολογείται στα τέλη του 3ου αι. π.x., όπως και του διπλανού βάθρου (3), όµοιου σχεδόν στο µέγεθος, όπου ήταν στηµένο το άγαλµα της Bοιδίου, κόρης του

BIBΛIOΓPAΦIA 18 18 Φιλοναύτου και ίσως γυναίκας του κοινού αναθέτη Kαλλιγείτωνος: Bοίδιον Φιλοναύτου Kαλλιγείτων Πυθωνος Aµφιαράωι. Tο επόµενο βάθρο (4) έχει το σχήµα του Γ και τούτο οφείλεται στη µορφή του συντάγµατος των αγαλµάτων τα οποία ήταν ιδρυµένα πάνω σ αυτό. H αναθηµατική επιγραφή ήταν χαραγµένη στην πρόσθια όψη του επικράνου, που έχει χαθεί και µόνο τιµητικά ψηφίσµατα σώζονται στην όψη του βάθρου για ξένους οι οποίοι πρόσφεραν υπηρεσίες στην πόλη του Ωρωπού και το Kοινό των Bοιωτών. Aγάλµατα Πτωΐωνος και Aριστονίκης. Στο διπλανό βάθρο (5) υπήρχαν δύο αγάλµατα, το ένα ήταν του Πτωίωνος Σκυθρίωνος, ανάθηµα της γυναίκας του: A[ρι]στονίκη Φιλοκύδου τον άνδρα [Π]τωίωνα Σκυθρίωνος Aµφιαράωι. Tο δεύτερο άγαλµα εικόνιζε τη σύζυγο, αφιέρωµα της κόρης του ζευγαριού: Tιµαγόρα Πτωίωνος την µητέρα Aριστονίκην Φιλοκύδου Aµφιαράωι. Kαι ο Πτωίων και η Aριστονίκη είναι γνωστοί και από άλλες επιγραφές που µαρτυρούν για την καλή οικονοµική τους κατάσταση και την ευσέβειά τους προς το Iερό. Aγάλµατα οικογενείας Θεοδώρου. Όµοιας µορφής αλλά µακρύτερο είναι το βάθρο που ακολουθεί (6), όπου ήταν στηµένα τα χάλκινα αγάλµατα του Θεοδώρου Aρχιλόχου, ιερέα του Aµφιαράου, και του εγγονού του Θεοδώρου ηµαινέτου. Kαι σ αυτό το βάθρο είναι χαραγµένες δύο αναθηµατικές επιγραφές. Tο κείµενο της πρώτης είναι ηµοκρίτη Θεοδώρου τον αυτής πατέρα Θεόδωρον Aρχιλόχου Aµφιαράωι και της δεύτερης ηµοκρίτη Θεοδώρου τον υιόν Θεόδωρον ηµαινέτου Aµφιαράωι. H οικογένεια του ιερέα Θεοδώρου ήταν, από όσα ξέρουµε, η πιο σπουδαία του Ωρωπού και πολλά µέλη της έπαιξαν σηµαντικό ρόλο στην ιστορία του µικρού κράτους. Tα χάλκινα αγάλµατα του βάθρου όµως δεν ήταν δύο, όπως θα µπορούσε κανείς να συµπεράνει µόνο από τις αναθηµατικές επιγραφές, αλλά όπως προκύπτει από το επίκρανο του βάθρου, στο οποίο σώζονται οι κοιλότητες για τα πόδια των αγαλµάτων, πέντε τουλάχιστον, τα οποία αποτελούσαν εντυπωσιακό σύµπλεγµα, έργο (τέλος 3ου αι. π.x.) του Bοιωτού γλύπτη ιονυσίου Aρίστωνος, όπως µνηµονεύει άλλη επιγραφή κάτω από τις δύο αναθηµατικές: ιονύσιος Aρίστωνος επόησε. O γιος του ιονυσίου Aγάθαρχος, γλύπτης επίσης, είχε κι αυτός εργαστεί στο Aµφιάρειο. Aγάλµατα ιοδώρου και Φανοστράτης. Στην ίδια εποχή µε το βάθρο, που µόλις είδαµε, ανήκει και το επόµενο (7), που έφερε δύο αγάλµατα, το ένα του ιερέα του Aµφιαράου ιοδώρου και το δεύτερο της γυναίκας του Φανοστράτης, αφιερώµατα και τα δύο των παιδιών τους Mνασέου και Nικαίας στον θεό. Tο άγαλµα του πατέρα το αφιέρωσε ο γιος: Mνασέας ιοδώρου τον πατέρα ιόδωρον Mνασέου, ιερέα γενόµενον Aµφιεράωι ανέθηκεν. Tο άγαλµα της µητέρας αφιερώθηκε κι από τα δύο παιδιά: Mνασέας, Nικαία ιοδώρου τηµ µητέρα Φανοστράτην Aργείου Aµφιαράωι. εν υπάρχει αµφιβολία πως το µεγαλύτερο µέρος της δαπάνης για την κατασκευή των αγαλµάτων θα βάρυνε τον γιο, έτσι τουλάχιστον φαίνεται από τις δύο επιγραφές.

BIBΛIOΓPAΦIA 19 19 Άγαλµα ύπατου Πόλχρου. Tο βάθρο που ακολουθεί (8) είχε κατασκευαστεί για να δεχθεί το έφιππο άγαλµα κάποιου προσώπου, που έζησε στον 3ο αι. π.x. Στα µέσα όµως του 1ου αι., γύρω στο 50 π.x., έσβησαν οι Ωρώπιοι την αφιερωµατική επιγραφή και χάραξαν νέα, αυτήν που βλέπουµε: ο δήµος Ωρωπίων Άππιον Kλαύδιον Aππίου υόν Πόλχρον Aµφιαράωι. Έτσι τιµήθηκε ο Pωµαίος ύπατος Άππιος Kλαύδιος Πούλχρος, ο ίδιος που κατασκεύασε τα Mικρά Προπύλαια του ιερού της ήµητρος στην Eλευσίνα. Aπό την παλιά ανάθεση σώζεται µόνο το όνοµα του γλύπτη που έφτιαξε το άγαλµα, του πρώτου προσώπου που τιµήθηκε και του ιερέα του Aµφιαράου, στη χρονιά του οποίου αφιερώθηκε: Aγάθαρχος ιονυσίου Bοιώτιος επόησε, επί ιερέως Ωρωποδώρου. H επιγραφή αυτή θα προκαλούσε κάποιες σκέψεις σ όσους τη διάβαζαν, γιατί έδειχνε πόσο ψεύτικη ήταν η τιµή που γινόταν στον ισχυρό Pωµαίο. Mετεπιγραφή αγαλµάτων. Eδώ πρέπει να εξηγηθεί πως στα χρόνια της ρωµαϊκής κυριαρχίας της Eλλάδος, οι Έλληνες µε τη φτώχεια που είχαν δεν µπορούσαν, όπως είναι φυσικό, να φτιάχνουν πολυέξοδα αγάλµατα κάθε φορά που ήταν ανάγκη, για να τιµήσουν κάποιο πρόσωπο. H συνηθέστερη λύση ήταν τούτη: διάλεγαν το βάθρο µε το άγαλµα ενός προσώπου που δεν υπήρχε πια, έσβηναν την αφιερωµατική επιγραφή και χάραζαν νέα µε το όνοµα του ανθρώπου που ήθελαν να τιµήσουν αφήνοντας απείραχτο το άγαλµα. Kαµιά φορά προχωρούσαν περισσότερο. Aν το άγαλµα ήταν µαρµάρινο, κατάστρεφαν τα χαρακτηριστικά του και λάξευαν καινούργια ή ακόµα άλλαζαν εντελώς το κεφάλι. Έτσι λοιπόν όπου γίνεται λόγος για σβήσιµο αφιερωµατικής επιγραφής και χάραξη στη θέση της νέας, πρέπει να έχουµε υπόψη µας αυτή τη συνήθεια των αρχαίων, που οι ίδιοι την ονόµαζαν µετεπιγραφή. Aπό την τακτική αυτή δεν γλύτωσαν ούτε τα ενδοξότερα πρόσωπα της ελληνικής ιστορίας. O Παυσανίας διηγείται πως στο πρυτανείο της Aθήνας είχε δει τις εικόνες του Mιλτιάδου και του Θεµιστοκλέους να έχουν χαραγµένα επάνω τους τα ονόµατα ενός Pωµαίου και ενός Θράκα, το ίδιο δε διηγείται ο Πλούταρχος για τα κολοσσικά αγάλµατα των βασιλέων Eυµένους και Aττάλου, τα οποία οι Aθηναίοι µετεπέγραψαν σε αγάλµατα του Mάρκου Aντωνίου, του αντιπάλου τού Oκταβιανού Aυγούστου. Aγάλµατα Πτολεµαίου ' Φιλοπάτορος και Aρσινόης. Tο µεγαλύτερο βάθρο του Iερού ήταν εκείνο (9) πάνω στο οποίο οι Ωρώπιοι είχαν στήσει τα αγάλµατα των βασιλέων της Aιγύπτου Πτολεµαίου του Φιλοπάτορος (221-204 π.x.) και της γυναίκας του Aρσινόης, από το οποίο µας σώθηκε ένα µέρος του µόνο µε λειψή την αναθηµατική επιγραφή: Bασίλισσαν Aρ[σινόην - - - - - ]. O Πτολεµαίος, όπως ξέρουµε και από ψήφισµα που είναι χαραγµένο στο βάθρο τούτο, είχε δείξει κάποια εύνοια προς τον Ωρωπό, έτσι οι άρχοντές του δεν έχασαν καιρό για να του εκφράσουν την ευγνωµοσύνη τους. Άγαλµα ιοµήδους Tροιζηνίου. Σχήµα τόξου έχει το βάθρο (10), που συναντάµε σε µικρή απόσταση καθώς προχωράµε πάντα προς τον ναό. Πάνω σ αυτό είχε στηθεί, γύρω στο 275 π.x., το άγαλµα του ιοµήδους από την Tροιζήνα, ανάθηµα

BIBΛIOΓPAΦIA 20 20 των συµπατριωτών του στον Aµφιάραο για την απελευθέρωση της πατρίδας του από τον σπαρτιατικό ζυγό, γιατί µεταξύ 280-275 π.x. η Tροιζήνα είχε καταληφθεί από τον Kλεώνυµο της Σπαρτης. Στην όψη του βάθρου είναι χαραγµένο ένα επίγραµµα, δυσδιάκριτο σήµερα, µε το οποίο εξιστορείται η αιτία της ανάθεσης του αγάλµατος του ιοµήδους: Eπί ιερέως Oλυµπίχου Tηλόθεν ισταµένωι ιοµήδεα χαλκός αϋτεί Άνθα απ ευσήµου κεκριµένον γενεάς όµ παρά δυσµενέων Tροζήνιοι άστυ λαβόντα και πάλιν αρχαίοις εύ περιθέντα νόµοις τοµ πολύν εστήσαντο µένειν χρόνον εγ δ ενός οίκου Tροζήν δις πατ[ρί]ωι τείχει ενηυγάσατο τώι σε κατ αµφότερον σέβεται πατρίς, άνδρα και ήρω φθεγγοµένα πλείστας αίτιον ευνοµίας. Ξενοκράτης Aθηναίος εποίησε Tο επίγραµµα είχε τη θέση της αναθηµατικής επιγραφής των άλλων βάθρων, χαραγµένο όµως µε πολύ µικρά γράµµατα δεν είναι εύκολο να διαβαστεί σήµερα. Tο µέγεθος το βάθρου και το σχήµα του µας οδηγούν στο συµπέρασµα πως πάνω σ αυτό δεν ήταν ιδρυµένο µόνο το άγαλµα του ιοµήδους αλλά ολόκληρο σύµπλεγµα, στο οποίο ο ιοµήδης θα εικονιζόταν σε κάποια χαρακτηριστική στιγµή των αγώνων του για την απελευθέρωση της Tροιζήνος ή σε τελετουργική στάση, να στεφανώνεται λ.χ. όπως ο Λύσανδρος στο ανάθηµα των Aιγός Ποταµών στους ελφούς. Mεταφρασµένο το επίγραµµα αποδίδεται κάπως έτσι: Aπό µακριά δείχνει στον θεατή τον επιφανή ιοµήδη από το έξοχο γένος του Άνθα, το χάλκινο άγαλµα που οι Tροιζήνιοι έστησαν για να µείνει αιώνια, επειδή είχε απελευθερώσει την πόλη από τους εχθρούς και την είχε κοσµήσει µε τους παλιούς νόµους χάρη στα κατορθώµατα µιας οικογένειας η Tροιζήνα λαµπρύνθηκε δυο φορές µέσα στα προγονικά τείχη γι αυτούς τους δυο λόγους η πατρίδα τον τιµά ως άνδρα και ήρωα εξυµνώντας τον ως δηµιουργό άριστου πολιτεύµατος. Άγαλµα Tιµάρχου Θεοδώρου. Kαι στο βάθρο του ιοµήδους χαράχτηκε, πολύ αργότερα, στην αριστερή άκρη της όψης, η ακόλουθη ανάθεση: ο δήµος Ωρωπίων Tίµαρχον Θεοδώρου αρετής ένεκεν και ευνοίας τής εις εατόν Aµφιαράωι. O Tίµαρχος διετέλεσε ιερέας του Aµφιαράου στα µέσα του 2ου αι. π.x. Eπειδή υπήρξε σηµαντικό πρόσωπο, φαίνεται πως ο Ωρωπός τον τίµησε µε τη µέθοδο της µετεπιγραφής, που αναφέρθηκε παραπάνω. εν σβήστηκε το επίγραµµα στην όψη του βάθρου ή επειδή δεν διακρινόταν πια ή ίσως από σεβασµό προς τη φήµη του ιοµήδους ή ακόµη από