ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΙΡΗΝΗ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Γιώργου Τσακίρη Καθηγητή Ε.Μ.Π. 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η Ολοκληρωμένη Διαχείριση των Υδατικών Πόρων (Integrated water resources management) (ΔΥΠ) είναι μια περίπλοκη πολύ-διάστατη έννοια ο ορισμός της οποίας δεν έχει γίνει απολύτως αποδεκτός σε παγκόσμια κλίμακα. Εντελώς συνοπτικά και σύμφωνα με τις πιο πρόσφατες απόψεις στο θέμα με τον όρο αυτό σήμερα εννοούμε το σύνολο των δραστηριοτήτων που αντιμετωπίζουν τα διάφορα τμήματα των υδατικών συστημάτων και του περιβάλλοντος σε αλληλοσυσχέτιση μεταξύ τους, ώστε να αποφεύγονται οι αναποτελεσματικές και υπο-βέλτιστες τομεακές λύσεις. Βασικές διαστάσεις της ΔΥΠ παρουσιάζονται στο Σχ. 1. Εκτός της τεχνοκρατικής που αναφέρεται στην επιστημονική προσέγγιση της διαχείρισης οι άλλες δύο διαστάσεις που είναι εξίσου σημαντικές καθορίζουν ποιος κάνει τι και πως θα εφαρμοσθεί η ΔΥΠ. Ολοκληρωμένη Διαχείριση Υδατικών Πόρων Τεχνοκρατική Διάσταση Διοικητική Δομή Διαδικασία Υλοποίησης Σχήμα 1: Βασικές διαστάσεις της ΔΥΠ Βεβαίως δεν πρέπει να λησμονείται ότι η ΔΥΠ είναι μια συνεχής διαδικασία που για συμβατικούς λόγους διακρίνεται σε Στρατηγική και Επιχειρησιακή Φάση. Στην πρώτη επιλέγονται ορθολογικά τα απαιτούμενα μέτρα και έργα ενώ στη δεύτερη γίνεται η ορθολογική τους λειτουργία. Η Στρατηγική Διαχείριση εφαρμόζεται σε κάθε υδρολογική λεκάνη ή σε αριθμό γειτονικών λεκανών όπου όλες οι θέσεις διαθεσιμότητας και κατανάλωσης νερού αλλά και όλα τα σημαντικά στοιχεία του περιβάλλοντος που σχετίζονται με το νερό σχετίζονται μεταξύ τους. Διαγραμματικά αυτή η συσχέτιση παρουσιάζεται με τα αντίστοιχα βέλη όπως στα Σχήματα 2 και 3. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο πλέον σύγχρονος όρος είναι η Ολική Διαχείριση Υδρολογικής Λεκάνης (Total Watershed Management) που περιλαμβάνει τις χρήσεις γης, το έδαφος, τη βλάστηση και το νερό σε ένα ενιαίο σύνολο.
Διαθεσιμότητα Υδατικών Πόρων W in Ζήτηση Υδατικών Πόρων W out Περιβάλλον (* ) (* ) (** ) (** ) Σχήμα 2: Σχηματική περιγραφή της ΔΥΠ Σχήμα 3: Σχηματική περιγραφή της ΔΥΠ σε λεκάνη απορροής 2. ΟΙ ΥΔΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ ΣΤΙΣ ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ Η ανάμιξη των υδατικών πόρων στις σχέσεις μεταξύ κρατών προέκυψε από την ύπαρξη πολλών υδρολογικών και υδρογεωλογικών λεκανών που ανήκουν σε παραπάνω από μία χώρες. Υπήρχαν 215 διεθνείς υδρολογικές λεκάνες που αντιστοιχούν στο 40% του πληθυσμού της Γης και το 47% της έκτασής της. Ο αριθμός αυτός έχει ακόμα περισσότερο μεγαλώσει μετά την διάσπαση της Γιουγκοσλαβίας και της πρώην Σοβιετικής Ένωσης. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι πάνω από το 50% του πληθυσμού της Ευρώπης κατοικεί σε διεθνείς υδρολογικές λεκάνες.
Από το 1991 τα Ηνωμένα Έθνη (Inter. Law Commission) προσπαθεί με μεγάλη δυσκολία να διαμορφώσουν τις αρχές για την κοινή διαχείριση των λεκανών αυτών και την υιοθέτηση μηχανισμών επίλυσης των διαφορών. Σημαντικά βήματα έχουν γίνει αλλά χωρίς σημαντικά αποτελέσματα κυρίως στις περιπτώσεις που μεταξύ των χωρών έχουν αναπτυχθεί διαφορές και σε πολιτικό επίπεδο. Δυστυχώς ο δρόμος προς την Χάγη ως υποχρεωτική διέξοδος για την επίλυση των διαφορών των χωρών αν και έγινε αρχικά αποδεκτός δεν έχει ακόμη υπογραφεί από την πλειοψηφία των χωρών μελών που τον αποδέχτηκαν. Χαρακτηριστικά αναφέρονται τα προβλήματα της Συρίας και του Ιράκ με την Τουρκία, της Ιορδανίας, του Λιβάνου και της Παλαιστινιακής αρχής με το Ισραήλ κλπ, τα οποία μέχρι τώρα παραμένουν άλυτα. 3. ΚΛΙΜΑΤΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ Η Μεσόγειος αποτελεί μια ιδιαίτερα ευάλωτη περιοχή από την πλευρά του υδατικού ισοζυγίου. Οι αναμενόμενες από τους Διεθνείς Οργανισμούς αλλαγές στο κλίμα θα επιδράσουν αρνητικά στα μεγέθη που σχετίζονται με τη διαχείριση των υδατικών πόρων. Αν και τα μοντέλα Γενικής Κυκλοφορίας και οι παραδοχές των σεναρίων δεν δίνουν πάντα τα ίδια αποτελέσματα εκτιμάται ότι θα υπάρξει μείωση της ετήσιας βροχόπτωσης, άνοδος της μέσης θερμοκρασίας, και χρονική μετατόπιση ξηρών και υγρών περιόδων. Σύμφωνα με το κλιματικό μοντέλο HadCM2 που χρησιμοποιεί μόνο την αύξηση σε CO2 ως είσοδο και όχι τα υπόλοιπα αέρια του θερμοκηπίου για τον χρονικό ορίζοντα του έτους 2050 πολλές περιοχές της Ανατολικής Μεσογείου θα δέχονται κατά μέσο όρο 20-25% λιγότερη ετήσια βροχόπτωση ενώ η μέση θερμοκρασία θα ανέβει κατά 2-2.50 C. Για τις νησιώτικες και παράκτιες περιοχές της Ανατολικής Μεσογείου αναμένεται μείωση της ετήσιας βροχόπτωσης κατά 10-15% με άνοδο της μέσης θερμοκρασίας κατά 1.5 C. Οι επιπτώσεις από μια χαρακτηριστική περίπτωση για τα νησιά του Αιγαιίου παρουσιάζονται στον Πίνακα που ακολουθεί για μείωση της βροχόπτωσης κατά 10% και αύξηση της δυνητικής εξατμισοδιαπνοής κατά 10%. Πίνακας 1: Επιπτώσεις από το βασικό σενάριο κλιματικής αλλαγής Βασικό σενάριο: Βροχόπτωση -10% ΡΕΤ +10% Μοντέλο 1: Mοντέλο 2: Mοντέλο 3: Απλό Υδατικό Ισοζύγιο τύπου Τhornthwaite Προσομοίωση της ζήτησης Προσομοίωση λειτουργίας ενός ταμιευτήρα Αποτελέσματα: Μείωση της απορροής: 28% Αύξηση της ζητούμενης ποσότητας: 12% Μείωση της αρδευόμενης έκτασης: 32% Μείωση της παραγωγής: 32%
4. ΔΙΑΤΗΡΗΣΙΜΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Ως βασικό κριτήριο για την επιτυχή ή όχι Διαχείριση των Υδατικών Πόρων πρέπει να χρησιμοποιείται το κριτήριο της Διατηρησιμότητας (Sustainable Development). Ως γνωστόν Διατηρήσιμη είναι η ανάπτυξη που ικανοποιεί τις σημερινές ανάγκες χωρίς να εμποδίζει τη δυνατότητα για κάλυψη των μελλοντικών αναγκών (Επιτροπή Brundland 1987). Μια πιο κοντινή ματιά στους στόχους αυτής της φιλοσοφίας υποδεικνύει τρεις επιμέρους δείκτες : α) Δείκτης αποδοτικότητας (efficiency) που εκφράζει την ανάγκη για εξασφάλιση της ολικής αποδοτικότητας. β) Δείκτης διατηρησιμότητας (sustainability) που εκφράζει την ανάγκη για εξασφάλιση όχι χειρότερων συνθηκών στο μέλλον σε σχέση με το παρόν. γ) Δείκτης δυνατότητα επιβίωσης (survivability) που εκφράζει την ανάγκη για διαμόρφωση συνθηκών επιβίωσης. Στο Σχ. 4 Παρουσιάζονται οι παραπάνω δείκτες σε σχέση με τον χρόνο. Δείκτης Ευημερίας (1) (2) (3) W min Σχήμα 4: Δείκτες διατηρησιμότητας της ανάπτυξης Χρόνος (1) Μη αειφορική, χωρίς δυνατότητα επιβίωσης (2) Αειφορική με δυνατότητα επιβίωσης (3) Μη αειφορική με δυνατότητα επιβίωσης Οι τάσεις που διαμορφώνονται στο Αιγαίο δημιουργούν το συμπέρασμα ότι η διατηρησιμότητα της ανάπτυξης δεν μπορεί να εξασφαλισθεί. Στο συμπέρασμα αυτό οδηγείται κανείς από τις εξής τάσεις : συνεχής αύξηση του κόστους του νερού συνεχής αύξηση της κατανάλωσης στον Τουρισμό η άρδευση με υφάλμυρο νερό υψηλής αλατότητας
Τα παραπάνω συντελούν πρακτικά στην εξαφάνιση της Γεωργίας και την σταδιακή καταστροφή του παραγωγικού δυναμικού των αντιστοίχων εδαφικών εκτάσεων με τον κίνδυνο της Ερημοποίησης να μεγαλώνει. Αν στα παραπάνω συμπεριληφθεί και η αναμενόμενη Κλιματική Αλλαγή τα συμπεράσματα είναι ακόμα πιο δυσοίωνα. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι το έλλειμμα νερού στα νησιά ακόμα και για την υποστήριξη των στοιχειωδών αναγκών σε νερό συνεχώς μεγαλώνει ενώ σε όλο και περισσότερα νησιά απαιτούν μεταφορά νερού με πλωτά μέσα από άλλες περιοχές. Στο Σχ. 5 παρουσιάζεται διαγραμματικά το έλλειμμα νερού για μια σειρά «άνυδρων» νησιών για τον ορίζοντα του 2010 όπως υπολογίσθηκε από την Ερευν. Ομάδα του Εργαστηρίου Εγγειοβελτιωτικών Έργων του Ε.Μ.Π. 5. ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Στο αδιέξοδο που δημιουργείται για το Αιγαίο οι όποιες εναλλακτικές προτάσεις πρέπει να απευθύνονται και στα δύο βασικά σκέλη της ΔΥΠ δηλαδή στη Ζήτηση και την Προσφορά Υδατικών Πόρων. Ιεραρχικά πρώτα πρέπει πάντα να επιδιώκεται η μείωση της ζήτησης μέσα από τα προγράμματα περιορισμού των απωλειών στα δίκτυα και του ποσοστού του μη κοστολογημένου νερού από τη βελτίωση λειτουργίας των δικτύων αλλά και τη διαχείριση τη ζήτησης. Εντυπωσιακά αποτελέσματα σε αυτή την κατηγορία μπορούν να επιτευχθούν με τη ρύθμιση της πίεσης στο δίκτυο αλλά και στα τελικά σημεία υδροληψίας. Σε δεύτερη φάση (αυτή της προσφοράς) σημαντική συμβολή μπορούν να διαδραματίσουν: - η επεξεργασία υφάλμυρου νερού - τα διπλά δίκτυα ύδρευσης (πόσιμου και μη νερού) - η άμεση αξιοποίηση του νερού της βροχής (rain water harvesting) - η επαναχρησιμοποίηση του νερού - οι παραδοσιακοί τρόποι συλλογής νερού - τα υπόγεια φράγματα (διαφράγματα) Τα θέματα αυτά θα συζητηθούν λεπτομερειακά από επιμέρους ομιλητές. Αυτό που πρέπει να τονισθεί εδώ είναι η ανάγκη για οργάνωση και διαμόρφωση της υλοποίησης συντονισμένων και αποτελεσματικών προγραμμάτων διαχείρισης.
ΑΝΑΜΕΝΟΜΕΝΟ ΕΛΛΕΙΜΜΑ ΤΟ 2010 Έλλειμμα σε χιλ. κυβ. μέτρα ανά έτος 600 500 400 300 200 100 0 Πάτμος Σύμη Νίσυρος Ανάφη Λειψοί Κίμωλος Αιγιάλη Φολέγανδρος Κουφονήσι Αγαθονήσι Θηρασία Σχοινούσα Δονούσα Ηρακλειά Αρκοί ΑΝΑΜΕΝΟΜΕΝΟ ΕΛΛΕΙΜΜΑ ΑΝΑ ΚΑΤΟΙΚΟ ΤΟ 2010 400 Ανηγμένο Έλλειμμα ανά μόνιμο κάτοικο σε κυβ. μέτρα ανά έτος 350 300 250 200 150 100 50 0 Πάτμος Σύμη Νίσυρος Ανάφη Λειψοί Κίμωλος Αιγιάλη Φολέγανδρος Κουφονήσι Αγαθονήσι Θηρασία Σχοινούσα Δονούσα Ηρακλειά Αρκοί Σχήμα 4: Διαγραμματική παρουσίαση του αναμενόμενουελλείμματος νερού μερικών «άνυδρων νησιών» για τον ορίζοντα 2010
6. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η ανάπτυξη κυρίως του Τουριστικού τομέα στα νησιά του Αιγαίου που προβλέπεται να συνεχισθεί σε συνδυασμό με τις δυνατότητες των τοπικών υδατικών πόρων εκτιμάται ότι θα δημιουργήσουν αδιέξοδα για τα νησιά του Αιγαίου. Με πρωτοπόρα την επιστημονική κοινότητα αλλά και τους ανθρώπους που διαχειρίζονται τα νερά του Αιγαίου, το Συμπόσιο πρέπει να αναζητήσει τις εφικτές εκείνες λύσεις ώστε η μελλοντική ανάπτυξη να είναι διατηρήσιμη.