ΥΠΟΓΕΙΑ ΝΕΡΑ - ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΚΑΙ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΣΤΑ ΝΗΣΙΑ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ

Transcript

1 ΥΠΟΓΕΙΑ ΝΕΡΑ - ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΚΑΙ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΣΤΑ ΝΗΣΙΑ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ από Π. Σαμπατακάκη Dr. Υδρογεωλόγο 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Δεν θα ταν άστοχο εάν αναφέραμε ότι το πρόβλημα της λειψυδρίας στο νησιωτικό χώρο του Αιγαίου και ειδικότερα του κεντρικού Αιγαίου εδώ και τουλάχιαστον τρεις δεκαετίες εμφανίζεται με μαθηματική πρόοδο από τα μικρότερα νησιά σταδιακά και επεκείνεται στα μεγαλύτερα. Το πρόβλημα της λειψυδρίας αναμφίβολα συνδέεται και επιτείνεται από την διαρκή αύξηση των αναγκών σε νερό λόγω της τουριστικής ανάπτυξης. Όμως τηρουμένων των αναλογιών κλιματολογικών και γεωλογικών συνθηκών, πιο ευάλωτα παρουσιάζονται τα μικρά νησιά. Αυτό εξεταζόμενο από πλευράς υδρολογικής και υδρογεωλογικής οφείλεται στο γεγονός ότι όσο μικρότερη είναι η γεωγραφική περιοχή, τόσο οι δομές εκείνες, οι οποίες συνδέονται με την επιφανειακή απορροή, όσο και με το σχηματισμό αξιόλογων υπόγειων υδροφόρων γίνονται πιο αρνητικές. Τα νησιά του Αιγαίου παρουσιάζουν μια μεγάλη ποικιλία μεγεθών, γεωμορφολογικών συνθηκών, γεωλογικών δομών, συνθηκών βροχόπτωσης, αλλά και αναγκών σε νερό. Όλα εκείνα δηλαδή τα στοιχεία τα οποία επηρεάζουν καθοριστικά την επάρκεια ή μη σε νερό σε έναν νησιωτικό χώρο και όχι μόνο. Η εισήγηση αυτή σκοπό έχει να αναδείξει τη σημαντικότητα και το ειδικό βάρος του καθενός απο τους προαναφερθέντες παράγοντες και ταυτόχρονα τις δυνατές τεχνικές παρέμβασης που μπορούν να υλοποιηθούν με το μικρότερο κόστος, τη μεγαλύτερη ευστοχία και βιωσιμότητα, έτσι ώστε οι εγχώριοι υδατικοί πόροι να τύχουν της ορθολογικότερης αξιοποίησης εξασφαλίζοντας, όπου αυτό είναι δυνατόν, αυτάρκεια σε νερό, σήμερα και στο μέλλον.

2 2 2. ΓΕΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΥΔΡΟΛΟΓΙΚΩΝ ΣΥΝΘΗΚΩΝ ΣΤΟ ΝΗΣΙΩΤΙΚΟ ΧΩΡΟ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ α) Επιφανειακά Τα επιφανειακά νερά στο νησιωτικό χώρο του Αιγαίου με τη μορφή των μονίμων απορροών είναι κάτι σχεδόν άγνωστο πλήν ελαχίστων εξαιρέσεων. Η μικρή έκταση των λεκανών απορροής, οι μεγάλες κλίσεις αποστράγγισής των, η περιορισμένη φυτοκάλυξη σε συνδυασμό με τις περιορισμένες πηγαίες εκφορτίσεις, είναι οι βασικοί αρνητικοί παράγοντες που τις καθιστούν απορροές περιστασιακής μορφής. Η μεγαλύτερη λεκάνη απορροής στο νησιωτικό χώρο του Αιγαίου (εκτός Κρήτης) είναι του Γαδουρά Ρόδου με έκταση περίπου 61 km 2. Στο χώρο των Κυκλάδων η σημαντικότερη σε έκταση είναι η λεκάνη Μελανών Νάξου. Ενώ ο μέσος όρος έκτασης των σημαντικότερων λεκανών στις Κυκλάδες δεν ξεπερνά τα 10 km 2. Στον Πίνακα Ι γίνεται μια σύγκριση έκτασης αξιολογότερης λεκάνης νησιού και συνολικής έκτασης νησιού, ενδεικτικά σε ορισμένα νησιά του Αιγαίου. σε km 2 ΡΟΔΟΣ ΜΗΛΟΣ ΚΑΡΠΑΘΟΣ ΚΑΛΥΜΝΟΣ ΚΕΑ ΠΑΡΟΣ ΚΥΘΝΟΣ ΑΝΤΙΠΑΡΟΣ έκταση νησιού έκταση ,5 σημαντικότερης λεκάνης απορροής σχέση έκτασης νησιού 1/22 1/6 1/25 1/5 1/7 1/16 1/12 1/10 ΠΙΝ.Ι Με τα παραπάνω γενικά χαρακτηριστικά των λεκανών απορροής και με δεδομένες τις δυσμενείς συνθήκες βροχόπτωσης και εξάτμισης ειδικότερα στο κεντρικό νησιωτικό χώρο του Αιγαίου (ΠΙΝ.ΙΙ)

3 3 σταθμοί περίοδος Περίοδος 1979 περίοδος περίοδος 1992 Παρατηρήσεων μέσο ύψος αριθμός μέσο ύψος αριθμός μέσο ύψος αριθμός μέσο ύψος υετού σε ημερών υετού σε mm ημερών υετού σε ημερών υετού σε mm αριθμός ημερών νερού mm νερού νερού mm νερού ΝΑΞΟΣ ΡΟΔΟΣ ΣΑΜΟΣ ΗΡΑΚΛΕΙΟ ΠΑΡΟΣ 384 ΠΙΝ.ΙΙ η εκμετάλλευση των επιφανειακών νερών με τη μορφή ταμιευτήρων, είναι υπόθεση εμπεριστατωμένης μελέτης, η οποία θα πρέπει να προηγείται πριν από οποιαδήποτε πρόταση κατασκευής σχετικών έργων και θα πρέπει να βασίζεται σε πρωτογενή στοιχεία απορροών. Διαφορετικά ο κίνδυνος αστοχίας τέτοιων έργων είναι μεγάλος. Η ταμίευση επιφανειακών νερών στο νησιωτικό χώρο του Αιγαίου και ειδικότερα στις Κυκλάδες συνδέεται κατά το μεγαλύτερο ποσοστό με τις απορροές περιστασιακού χαρακτήρα, οι οποίες με τη σειρά τους δεν υπακούουν σε καμμία περιοδικότητα. Με δεδομένο το μεγάλο κόστος αυτών των κατασκευών η δημιουργία ή η χρησιμοποίηση πρωτογενών στοιχείων αναδεικνύεται σαν ο βασικότερος παράγοντας στην προώθηση τέτοιων έργων. 3. ΥΔΡΟΓΕΩΛΟΓΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ Η απουσία εκτεταμένης ενδοχώρας και η υδραυλική γειτνίαση των περισσότερων υδροφόρων με τη θάλασσα είναι οι σημαντικότεροι φυσικοί αρνητικοί παράγοντες στη δημιουργία υδροσυστημάτων μεγάλης υδροαποθεματικότητας και καλής ποιότητας νερού. Εάν στους προαναφερόμενους παράγοντες προστεθεί και το καθεστώς της άναρχης εκμετάλλευσης των υδροφόρων του νησιωτικού χώρου (και όχι μόνο) καθώς και τις ταχύτατα αυξανόμενες ανάγκες σε νερό, τότε μπορούμε να αντιληφθούμε γιατί αρκετά νησιά έχουν περιέλθει σε τόσο δεινή κατάσταση λειψυδρίας σήμερα. Επι πλέον όμως μπορούμε να προδιαγράψουμε και το μέλλον εκείνων των νησιών που μέχρι τώρα δεν αντιμετωπίζουν ανάλογο πρόβλημα.

4 4 Μια πιό αναλυτική εικόνα των υδρογεωλογικών συνθηκών που επικρατούν στο νησιωτικό χώρο του Αιγαίου δίνεται παρακάτω: Η μικρή έκταση των υδροπερατών επιφανειών σε συνδυασμό με το χαμηλό μέσο ύψος βροχοπτώσεων, δεν επιτρέπουν την ύπαρξη αξιόλογων υδροφόρων από πλευράς υδροαποθεματικότητας. Η άμεση γειτνίαση με τη θάλασσα έχει σαν αποτέλεσμα την εξουδετέρωση ενός τμήματος των υπόγειων νερών καθιστώντας τα υφάλμυρα και μειώνοντας περαιτέρω την υδροδοτική ικανότητα των υδροφόρων ιδιαίτερα την καλοκαιρινή περίοδο. Οι βροχοπτώσεις οι οποίες κατανέμονται μεταξύ Νοεμβρίου και Μαρτίου προκύπτουν να είναι «ενεργές» για την τροφοδοσία των υπόγειων υδροφόρων και όχι πάντοτε. Ειδικά για το χώρο των Κυκλάδων η περίοδος τροφοδοσίας των υδροφόρων από τις βροχοπτώσεις, με βάση τα διαθέσιμα στοιχεία, προκύπτει ότι είναι οι μήνες Δεκέμβρης Γενάρης Φλεβάρης Μάρτης. Οι εκτιμήσεις των διαφόρων ερευνητικών εργασιών ως προς την εξάτμιση ποικίλουν με βάση τις μέχρι τώρα διαθέσιμες μετρήσεις. Και μάλιστα διαπιστώνονται σημαντικές αποκλίσεις. Πιστεύουμε ότι ο πλέον αξιόπιστος τρόπος για την εκτίμηση αυτής της σημαντικής παραμέτρου είναι η χρησιμοποίησησ των φυσικών λυσιμέτρων τα οποία αντιπροσωπεύονται από αδιατάρακτες λεκάνες τροφοδοσίας πηγών. Και τέτοιες λεκάνες στο νησιωτικό χώρο υφίστανται και μάλιστα σε καλύτερες συνθήκες απ ότι στην ηπειρωτική Ελλάδα. 4. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Πιστεύουμε ότι τόσο τα σημερινά όσο και τα μελλοντικά προβλήματα επάρκειας νερού στο νησιωτικό χώρο μπορούν να αντιμετωπιστούν με μιά συνολική αξιοποίηση των «εγχώριων» φυσικών υδατικών πόρων (εκείνων δηλαδή που «εμπλέκονται» στον ετήσιο υδρολογικό κύκλο). Φυσικά αυτή η δυνατότητα εξαντλείται στα πλαίσια κάποιου ύψους αναγκών σε νερό. Στη σημερινή όμως φάση σχεδιασμού και οικονομικών δυνατοτήτων ενόψει και του Γ Κ.Π.Σ. προτείνουμε τα παρακάτω:

5 5 α) Αξιοποίηση των επιφανειακών νερών με έργα ταμίευσης εκεί όπου τα υδρολογικά και υδρογεωλογικά στοιχεία έχουν τον επιβαλλόμενο βαθμό αξιοπιστίας με βάση τα διεθνή standards. β) Δημιουργία βάσης υδρολογικών και υδρογεωλογικών δεδομένων εκεί που δεν υφίστανται με στόχο την αξιοποίηση των επιφανειακών νερών με τη μορφή ταμιευτήρων. γ) Μέτρα προστασίας των υδροφόρων συστημάτων τα οποία συνδέονται με τα υδροληπτικά έργα ύδρευσης. Τα μέτρα αυτά πρέπει να διασφαλίζουν τόσο την ποιότητα όσο και την ποσότητα των υπόγειων νερών. Πιό αναλυτικά: απαγόρευση ιδιωτικών υδροληπτικών έργων (υδρογεωτρήσεων) μέσα στη γεωγραφική περιοχή της λεκάνης του υδροφόρου συστήματος και αποτροπή εγκατάστασης ρυπογόνων για τα υπόγεια νερά δραστηριοτήτων μέσα σ αυτή τη ζώνη. δ) Προτροπή για ιδιωτικά υδροληπτικά έργα για την εκμετάλλευση υπόγειων νερών, τα οποία συνδέονται με τοπικού χαρακτήρα υδροφόρους και δεν προσφέρουν καμμία δυνατότητα και προοπτική εντατικής εκμετάλλευσης. Τα υδροληπτικά αυτά έργα θα πρέπει να υπακούουν σε συγκεκριμένες προδιαγραφές εκμετάλλευσης οι οποίες δεν θα επιτρέπουν την άντληση από βάθη χαμηλότερα του επιπέδου της θάλασσας. ε) Αξιοποίηση των παράκτιων υφάλμυρων υδροφόρων με την εγκατάσταση μικρών μονάδων αφαλάτωσης τα οποία θα χρησιμοποιούν υφάλμυρο νερό μέσω κατάλληλων υδροληπτικών έργων (υδρογεωτρήσεις) πολύ περιορισμένης αλατότητας σε σχέση με εκείνο της θάλασσας. Π. Σαμπατακάκης Δρ. Υδρογεωλόγος