Η καταδίκη έξι υπευθύνων της μικρασιατικής καταστροφής και οι τελευταίες στιγμές τους

1 Η καταδίκη έξι υπευθύνων της μικρασιατικής καταστροφής και οι τελευταίες στιγμές τους Γιάννης Μιχαήλ Γρυντάκης Όταν κατέρρευσε το μικρασιατικό μέτωπο, οι πικραμένοι Έλληνες στρατιώτες, κάτω από την καθοδήγηση της τριανδρίας Πλαστήρα, Γονατά και Φωκά, επαναστάτησαν και αναζήτησαν στα μέλη της ελληνικής Κυβέρνησης, στη στρατιωτική ηγεσία και τα ανάκτορα τους αίτιους της εθνικής συμφοράς. Με συνοπτικές διαδικασίες οδηγήθηκαν σε έκτακτο στρατοδικείο οκτώ από τους αξιωματούχους που θεωρήθηκαν ως κύριοι υπεύθυνοι. Πρόεδρος του στρατοδικείου ήταν ο υποστράτηγος Αλέξανδρος Οθωναίος, τακτικά μέλη δέκα στρατιωτικοί, αναπληρωματικά άλλοι οκτώ, ενώ επαναστατικοί Επίτροποι ορίσθηκαν οι: συνταγματάρχης, Ν. Γρηγοριάδης, ο πρώην δικαστικός σύμβουλος Ν. Ζουρίδης και ο εισαγγελέας του Αρείου Πάγου Α. Γεωργιάδης. Το κατηγορητήριο είχε 15 σημεία. Ξεκινούσε από το νόθο δημοψήφισμα με το οποίο επανέφεραν το βασιλιά και έστρεψε τους Συμμάχους εναντίον της χώρας μας και συνέχιζε με την ολιγωρία τους για τη Β. Ήπειρο, την καταστροφική οικονομική πολιτική τους, τις τοποθετήσεις ανίκανων στρατιωτικών σε καίριες θέσεις, την απερίσκεπτη εκστρατεία προς την Άγκυρα, την ανάθεση της αρχηγίας του στρατού στον ανεύθυνο βασιλιά κ.ά. Για όλα αυτά θεωρούνταν ένοχοι εσχάτης προδοσίας. Η κατηγορία της εσχάτης προδοσίας δεν ήταν νομικά βάσιμη, γιατί το έδαφος της Μ. Ασίας, που έγινε το έγκλημα, δεν ήταν επίσημα ελληνικό, αλλά υπό ελληνική κατοχή και διοίκηση. Έπειτα σε όλη την ακροαματική διαδικασία δεν αποδείχτηκε δόλος των κατηγορουμένων. Παρ όλα αυτά οι έξι από τους οκτώ κατηγορούμενους καταδικάστηκαν σε θάνατο στις 15 Νοεμβρίου 1922 και εκτελέστηκαν λίγες ώρες αργότερα. Μόλις βγήκε η απόφαση, τους μετέφεραν στις φυλακές Αβέρωφ. Η ατμόσφαιρα ήταν καταθλιπτική. Οι δύο ισοβίτες ήταν οι τυχεροί και όλοι πέρασαν από το κελί τους να τους συγχαρούν και να τους αποχαιρετήσουν. Ορίστηκε να εκτελεστούν στις 11 και τους το ανακοίνωσαν λίγα λεπτά νωρίτερα. Λίγο πριν τους μεταφέρουν στου Γουδή, μπήκε στο κελί τους ο παπα Μερκούριος, εφημέριος του Άη Γιάννη της Γαργαρέτας. Ήταν να έρθει ο εφημέριος του Άη Γιώργη Καρύκη, αλλά εξαφανίστηκε την τελευταία στιγμή και με το ζόρι έπεισαν τον παπά Μερκούριο να αναλάβει το άχαρο έργο. Την εκτέλεση ανέλαβε ο ταγματάρχης Τρύφωνας με τον ανθυπολοχαγό Λίνο και μία διμοιρία. Εκεί βρισκόταν και ο λοχαγός Σφακιανάκης με 120 στρατιώτες. Παρόντες ήταν ακόμα άρρωστοι και 1

2 γιατροί από τη Σωτηρία, μερικοί τσομπάνηδες, ένας διάκος, δημοσιογράφοι και ο θεατρικός συγγραφέας Παντελής Χορν. Αν και ο καιρός ήταν βροχερός, σταδιακά άρχισαν να καταφθάνουν και αρκετοί άλλοι πολίτες, για να «απολαύσουν» το μακάβριο θέαμα. Ο μοίραρχος Βοβολίνης ρωτάει έναν, έναν αν θέλει να του δέσει τα μάτια. Όχι αποκρίνεται δυνατά ο Μπαλτατζής και το ίδιο επαναλαμβάνουν οι άλλοι. Τοποθετούνται στη σειρά. Ο παπά Μερκούριος ψάλλει τις τελευταίες ευχές. Πρώτος ο Γούναρης και μετά και οι άλλοι βγάζουν τα καπέλα τους και κάνουν το σταυρό τους. Οι στρατιώτες χωρίζονται σε έξι ομάδες των πέντε και κάθε ομάδα αναλαμβάνει να σκοπεύσει από έναν μελλοθάνατο. Απέναντι από τον Χατζανέστη βρίσκονται έξι. Το βλέπει ο ανθυπασπιστής και λέει στον ένα να φύγει. «Όχι» του απάντησε αυτός» Δε φεύγω. Είμαι Μικρασιάτης. Θα μείνω, να ντουφεκίσω». Και έμεινε. Το πρόσταγμα δίνεται από τον Λίνο και 31 πυροβολισμοί κλείνουν την κάθε άλλο παρά ευχάριστη σελίδα αυτή της Νεότερης Ιστορίας μας. Οι δύο που καταδικάστηκαν σε ισόβια ήταν ο υποναύαρχος Μιχαήλ Γούδας και ο υποστράτηγος Ξενοφώντας Στρατηγός 1. Η επίσπευση της εκτέλεσης έγινε, γιατί ξένες δυνάμεις, κυρίως η Αγγλία, έκανε τα πάντα για να αποτρέψει τη θανάτωση των έξι. Ο Βενιζέλος, που ήταν ο μόνος που θα μπορούσε να πείσει τους αγανακτισμένους επαναστάτες να σταματήσουν, βρισκόταν στο εξωτερικό και όταν αποφάσισε να στείλει το σχετικό τηλεγράφημα, η εκτέλεση είχε ήδη γίνει. Είναι, πάντως, γεγονός ότι αυτό που περισσότερο ενδιέφερε τους Άγγλους δεν ήταν η ζωή των έξι αλλά του πρίγκιπα Ανδρέα, που λίγο μετά βρέθηκε και αυτός κατηγορούμενος στο στρατοδικείο. Η κατηγορία που τον βάραινε ήταν ότι, ως διοικητής του Β Σώματος στρατού, αρνήθηκε να εκτελέσει διαταγή του αρχηγού, κατά την εκστρατεία στο Σαγγάριο. Οι δικαστές τον καταδίκασαν όχι σε θάνατο αλλά σε ισόβια εξορία και διαγραφή από το σώμα των ελλήνων αξιωματικών. Έκαναν το χατίρι των Άγγλων. Να σημειωθεί ότι γιος του πρίγκιπα Ανδρέα είναι ο σύζυγος της σημερινής βασίλισσας της Αγγλίας. 1. Δημήτριος Γούναρης: Γεννήθηκε το 1867 και μπήκε στην ελληνική Βουλή ως βουλευτής Πατρών στα τριανταπέντε χρόνια του. Μέλος της «Ομάδας των 1 Δίκη των Έξι, Επίσημα Πρακτικά, Αθήνα 1976, σ. 19-22, Φάνης Κλεάνθης, Έτσι χάσαμε τη Μικρασία: ιστορική έρευνα, Αθήνα 1983, Γιάννης Κορδάτος, Μεγάλη ιστορία της Ελλάδας, τ. Ε, Αθήνα 1958, σ. 586-598). 2

3 Ιαπώνων», αν και έκανε σκληρή αντιπολίτευση στην Κυβέρνηση του Θεοτόκη, ανέλαβε το Υπουργείο Οικονομίας σ αυτήν (1908). Αμέσως μετά την εμφάνιση του Βενιζέλου στο πολιτικό προσκήνιο της χώρας, άρχισε να παίζει το ρόλο του αρχηγού της αντιβενιζελικής παράταξης. Όταν το 1915 ο Βενιζέλος παραιτήθηκε, εξαιτίας της διαφωνίας του με τον Κωνσταντίνο, ανέλαβε αυτός να σχηματίσει Κυβέρνηση (1915) και ίδρυσε το κόμμα των Εθνικοφρόνων. που λίγα χρόνια αργότερα μετονομάστηκε Λαϊκό. Το 1917 τον συνέλαβαν οι Γάλλοι και τον εξόρισαν στην Κορσική, από όπου και δραπέτευσε. Το Νοέμβριο του 1920 ως αρχηγός της «Ηνωμένης Αντιπολίτευσης» κέρδισε τις εκλογές και ανέλαβε το Υπουργείο Στρατιωτικών στην Κυβέρνηση Ράλλη. Κατά τη διάρκεια της πρωθυπουργίας του (Μάρτιος 1921- Απρίλιος 1922) έγιναν οι ατυχείς επιχειρήσεις στο μικρασιατικό μέτωπο και απέτυχαν οι προσπάθειές του για εξεύρεση ειρηνικής λύσης. Η τελική καταστροφή τον οδήγησε στο εδώλιο του κατηγορουμένου ως υπαίτιο εθνικής προδοσίας. Στη διάρκεια της δίκης ήταν άρρωστος από πνευμονία και βρισκόταν σε κλινική με υψηλό πυρετό. Οι γιατροί του είχαν χαρακτηρίσει την κατάστασή του σοβαρή. Όταν ήρθε η σειρά του να απολογηθεί, οι γιατροί του το απαγόρευσαν. Κάθισε τότε αυτός και έγραψε με μολύβι 67 σελίδες μεγάλου σχήματος. Την απολογία αυτή διάβασε ο γραμματέας του στρατοδικείου στις 10 Νοεμβρίου. Αφού κατηγορούσε τους βενιζελικούς για το ότι δεν εκμεταλλεύτηκαν τότε τις καταστάσεις για να δώσουν εξαρχής μια σταθερή λύση στο μικρασιατικό ζήτημα, πρόσθεσε: «Αν ηθέλομεν την εγκατάλειψιν του Μικρασιατικού εδάφους, ηδυνάμεθα να διατάξωμεν την εκκένωσιν της Μ. Ασίας, αφ ής ανελάβομεν την αρχήν και κατόπιν επί ολόκληρον διετίαν και πράξωμεν τούτο ως απόφασιν πολιτικήν, στηριζομένην επί της αδυναμίας της Ελλάδος να διεξαγάγη αποτελεσματικώς την Μικρασιατικήν επιχείρησιν. Θα ήτο αστείον, αντί να καταφύγωμεν εις το απλούστατον αυτό μέσον, να προέλθωμεν εις όλα τα εν τω κατηγορητηρίω απαριθμούμενα πολύπλοκα έργα, διά να επιτύχωμεν αυτόν τον σκοπόν...». Όταν βγήκε η καταδικαστική απόφαση βρισκόταν ακόμα στην κλινική Ασημακοπούλου στην οδό Ακληπιού. Οι στρατιώτες που τον πήραν από εκεί, αφού ο γιατρός του έκανε ένεση για να σταθεί στα πόδια του, τον πήγαν στις φυλακές Αβέρωφ, όπου τον ξάπλώσαν σε κρεβάτι. Πριν φύγει από την κλινική κάθισε και έγραψε μια πρόχειρη διαθήκη. Είχε αντιληφθεί ότι τον πήγαιναν για εκτέλεση. Στη διαθήκη έγραφε: «Ό,τι απομένει εκ της μικράς περιουσίας μου, μετά την αφαίρεσιν των χρεών μου, αφήνω εις τον γαμβρόν μου Κανέλλον Κανελλόπουλον, ον καθιστώ γενικόν κληρονόμον, προς καλυτέραν αποκατάστασιν της κόρης του, ανεψιάς μου Μαρίας. Εις 3

4 τον δήμον Πατρέων την βιβλιοθήκην μου και εις την υπηρέτριάν μου Ευφροσύνην Στρατή δέκα χιλιάδας δραχμών». Μέσα στο κελί των φυλακών λίγο πριν τον πάρουν για το τελευταίο ταξίδι στου Γουδή ήρθαν οι αδελφές του Αμαλία και Ιουλία. Επειδή η Ιουλία έκλαιγε σπαρακτικά είπε στην άλλη του αδελφή: «Δεν ημπορώ να ακούω κλάματα. Φύγετε, αφήστε με ήσυχο». Έπειτα κοίταξε το ρολόι του και είπε στον γαμπρό του ότι μετά από μισή το πολύ μια ώρα θα εκτελεστούν. Σηκώθηκε για λίγο από το κρεβάτι, αφού του έκανε ο γιατρός μια γερή δόση στρυχνίνη, περιπάτησε υποβασταζόμενος και ξανάπεσε στο κρεβάτι. Όταν είχαν πια έρθει τα νοσοκομειακά να τους πάρουν, ο Στράτος έβγαλε την ασημένια ταμπακέρα του και του πρόσφερε τσιγάρο. Εκείνος φάνηκε διστακτικός και τελικά είπε: «Ας είναι, το παίρνω, αν και οι ιατροί μου απαγόρευσαν να καπνίζω, αφότου αρρώστησα» 2. 2. Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης: Γεννήθηκε το 1859 στη Νάξο, απέκτησε επιμελημένη μόρφωση (σπούδασε μαθηματικά και μηχανολογία στο Παρίσι) και στα τριάντα του χρόνια εκλέχτηκε τακτικός καθηγητής του Πολυτεχνείου. Ως τεχνικός συνεργάστηκε στην εκτέλεση μεγάλων δημόσιων έργων, όπως τη διάνοιξη του Ισθμού της Κορίνθου και την κατασκευή σιδηροδρόμων στην Ανατολική Μακεδονία και τη Θράκη. Πολιτικά εντάχθηκε στην «Ομάδα των Ιαπώνων» και πρώτη φορά βγήκε βουλευτής το 1902. Το 1915 και το 1921 ανέλαβε το Υπουργείο Οικονομικών και το Μάιο του 1922 είχε την ατυχία να αναλάβει την πρωθυπουργία της χώρας. Στις μέρες του κατέρρευσε το μικρασιατικό μέτωπο και για τον λόγο αυτό οι επαναστάτες τον οδήγησαν στο εδώλιο του κατηγορουμένου. Στην απολογία του που δεν ήταν εκτενής αλλά ήταν μεθοδική και ουσιαστική, τόνισε: «Αντί απολογίας διά την κατηγορίαν της εσχάτης προδοσίας η οποία μας απεδόθη, επιτρέψατέ μοι να ευχηθώ, όπως ο εξευτελισμός, τον οποίον υπέστησαν μέχρι σήμερον τ ανώτατα αξιώματα του κράτους εν τω προσώπω μου και εν τω προσώπω των συναδέλφων μου, μη παρεμποδίση όσους ακόμη δύνανται να προσφέρωσιν υπηρεσίας εις την πατρίδα να τας προσφέρωσι». Λίγο πριν μεταφερθεί από τις φυλακές Αβέρωφ στου Γουδή, πέρασε από το κελί των δύο ισοβιτών, Γούδα και Στρατηγού, όπως περνούσαν και οι άλλοι μελλοθάνατοι, πήρε μια βαλίτσα που είχε εκεί, τους αγκάλιασε και τους φίλησε 3. 3. Νικόλαος Στράτος: Γεννήθηκε το 1872 και εκλέχτηκε πρώτη φορά βουλευτής στα τριάντα του χρόνια.. Μετά τη στρατιωτική επανάσταση του 1909 εντάχθηκε στο 2 Α. Κοτζιάς, Επίλογος στο Γουδί, η δίκη των Έξ, στη σειρά Τα φοβερά ντοκουμέντα, Αθήνα 1974, σ. 10-99 3 ό. π., σ. 11, 69-97 4

5 κόμμα των Φιλελευθέρων και διατέλεσε Πρόεδρος της Αναθεωρητικής Βουλής το 1911 και υπουργός Ναυτικών το επόμενο έτος. Κατά την περίοδο του Εθνικού Διχασμού εγκατέλειψε τον Βενιζέλο, προσχώρησε στην παράταξη του Κωνσταντίνου και ίδρυσε το Εθνικό Συντηρητικό Κόμμα. Το Μάιο του 1922 ανέλαβε να σχηματίσει κυβέρνηση αλλά καταψηφίστηκε στη βουλή. Στην Κυβέρνηση Πρωτοπαπαδάκη που σχηματίστηκε, στη συνέχεια, πήρε μέρος ως υπουργός Εσωτερικών. Για το αξίωμά του αυτό αλλά και για την προηγούμενη δράση του οδηγήθηκε στο στρατοδικείο που συνέστησαν οι επαναστάτες του 1922. Στην απολογία του ήταν πολύ αισιόδοξος. Φαίνεται ότι δεν περίμενε ποτέ να καταδικαστεί σε θάνατο και έβλεπε την όλη διαδικασία ως μια εφήμερη περιπέτεια. Εξάλλου, είχε πολλούς φίλους πολιτικούς και στρατιωτικούς που ανήκαν στη βενιζελική παράταξη και ήλπιζε ότι θα τον βοηθούσαν. Του είχαν μάλιστα προτείνει στο παρασκήνιο, να διαχωρίσει τη θέση του από τους άλλους, για να σωθεί, αλλά αυτός είχε αρνηθεί. Μιλούσε πολλές ώρες χωρίς να σταματά. Δε ζήτησε συγγνώμη, γιατί πίστευε ότι δεν έφταιξε σε κάτι. Μεταξύ άλλων είπε: «Οι πολιτικοί άνδρες δεν ανήκουσιν εις τους εαυτούς των, ούτε εις τας οικογένειάς τους, αλλά εις το έθνος το οποίον εξυπηρέτησαν. Αι πράξεις τους ανήκουσιν εις την ιστορίαν και δι αυτό δεν απομένει εις το τέλος του βίου των παρά μία έντιμος ή άτιμος υστεροφημία. Οι πολιτικοί άνδρες δεν αξιούσιν επιείκειαν, διότι δεν διαπράττουσιν κοινόν έγκλημα, όταν ενοχοποιούνται δι έγκλημα εσχάτης προδοσίας. Οι πολιτικοί άνδρες δικάζονται μεθ όλης της αυστηρότητος, αλλ επί τη βάσει της αληθείας των γεγονότων...». Οι φίλοι του που ήξεραν πού θα κατέληγε η δίκη τον συμβούλευσαν να παριστάνει τον άρρωστο, για να μεταφερθεί σε συγκεκριμένη κλινική και από εκεί να τον φυγαδεύσουν. Το αρνήθηκε. Ήταν τόσο σίγουρος για την αθώωσή του ώστε είπε σ αυτούς που του έκαναν την πρόταση ότι μέσα σε μια βδομάδα θα ήταν ελεύθερος και τους προσκάλεσε για τσάι στο σπίτι του. Λίγο πριν τον πάρουν για να τον μεταφέρουν στον τόπο εκτέλεσης, επέμενε να αποχαιρετήσει το θείο του Ν. Καλογερόπουλο, που ήταν ως πρώην πρωθυπουργός και αυτός κλεισμένος σε ένα γειτονικό κελί. Ο ανθυπομοίραρχος προσπάθησε να τον σταματήσει, λέγοντάς του: «Δεν επιτρέπεται, κύριε πρόεδρε». Αυτός όμως έτρεξε και φώναξε: «Θείε, να προστατεύσης τα παιδιά μου», ενώ στη, συνέχεια, βλέποντας το Γούναρη δίπλα του, έβγαλε και του πρότεινε τσιγάρο 4. 4 Α. Κοτζιάς, ό. π., σ. 11, 71-73, Κ. Παπαδημητρίου, Ιστορίας της Νεότερης Ελλάδας, τ. Β, Αθήνα, σ. 432,433 5

6 4. Γεώργιος Μπαλτατζής: Γεννήθηκε στη Σμύρνη το 1866, βγήκε για πρώτη φορά βουλευτής στα τριανταέξι του χρόνια. Στην πρώτη Κυβέρνηση Γούναρη (1915) ανέλαβε το υπουργείο Συγκοινωνιών, ενώ στη δεύτερη (1921-1922) το υπουργείο Εξωτερικών. Το ίδιο υπουργείο διατήρησε και στην Κυβέρνηση του Πρωτοπαπαδάκη (1922). Για την όλη δράση του στο νευραλγικό υπουργείο του κάθισε στο εδώλιο του κατηγορουμένου ως εθνικός μειοδότης. Στην απολογία του κατέληγε: «Προσφέραμεν εις τον τόπον με όλην την ειλικρίνειαν και αφοσίωσιν, ό,τι είχεν η ψυχή μας, ό,τι είχεν η καρδιά μας και η διάνοιά μας, είναι δε εκ των φοβεροτέρων ονείρων όταν μετά τοιαύτην εργασίαν εφθάσαμεν να ριφθώμεν εδώ εις το εδώλιον των κατηγορουμένων, κατηγορούμενοι διά το απαισιώτερον των εγκλημάτων. Εδώσαμεν ό,τι είχαμεν εις τον τόπον μας. Εις υμάς απόκειται να κρίνετε». Στην αναμονή της απόφασης έδειχνε μεγάλη στωικότητα. Ίσως δεν περίμενε την καταδίκη σε θάνατο 5. 5. Νικόλαος Θεοτόκης: Γεννήθηκε το 1878 και υπηρέτησε στο διπλωματικό κλάδο. Ήταν γιος του γνωστού πολιτικού Γεώργιου Θεοτόκη, που είχε αναλάβει επανειλημμένα την πρωθυπουργία στην Ελλάδα. Έγινε πρεσβευτής της Ελλάδας στη Σόφια, στο Παρίσι και κατά τη διάρκεια του Α παγκόσμιου πολέμου στο Βερολίνο. Μετά την εκλογική ήττα του κόμματος των Φιλελευθέρων το 1920, ανέλαβε αρχικά το υπουργείο Ναυτικών και, στη συνέχεια, το υπουργείο Στρατιωτικών. Η ατυχής αυτή διετής υπηρεσία του τον οδήγησε στο δικαστήριο ως συνυπεύθυνο του μικρασιατικού εγκλήματος. Στην απολογία του, που ήταν σύντομη, τόνισε: «Ομολογώ ότι αι προσπάθειαί μου δεν εστέφθησαν πάντοτε υπό επιτυχίας όχι εκ κακής προθέσεως ημών, αλλ είτε εξ αδιαφορίας είτε εκ κακής θελήσεως εκείνων προς τους οποίους απετεινόμεθα...». Στο τέλος πρόσθεσε ότι ήρθε από το εξωτερικό μόνο και μόνο για να βοηθήσει την Ελλάδα: «Εδέχθην ν αναμιχθώ εις την πολιτικήν την ελληνικήν μακράν της Ελλάδος ευρισκόμενος και ήλθον ενταύθα επί μιά σκέψει... να πολιτευθώ άνευ μίσους και άνευ πάθους υπέρ της συμφιλιώσεως της οποίας είχεν ανάγκην ο τόπος αυτός». Και παρακάτω: «Αν αι ελπίδες μου δεν απέδωσαν όσα ήλπιζεν εξ αυτών, ομολογώ, ότι το σφάλμα δεν υπάρχει εις την πρόθεσιν, υπάρχει ίσως εις τας γενικάς συνθήκας υπό τας οποίας επολιτεύθην». Όταν το δικαστήριο αποσύρθηκε για να αποφασίσει, ο Θεοτόκης έπεσε σε μεγάλη νευρικότητα, ενώ προηγουμένως ήταν ή φαινόταν πολύ ήρεμος. Υπολόγιζε ίσως τη θλιβερή συνέχεια. 5 ό.π., σ. 11, 70, 87, Παπαδημητρίου, ό.π., σ. 438 6

7 Μέσα στο κελί του στις φυλακές Αβέρωφ, λίγο πριν μεταφερθεί στον τόπο εκτέλεσης είδε την κυρία Μπαλτατζή, ασάλευτη και κλαμένη, γιατί μόλις την είχε αφήσει ο άνδρας της. Υποκλίθηκε, της φίλησε το χέρι και της είπε «ορ βουάρ, μαντάμ» Au revoir, madame, για να το διορθώσει αμέσως «συγγνώμη, μαντάμ, αντίο» «pardon, madame Adieu!». Μέχρι τελευταία στιγμή διατήρησε την αριστοκρατική συμπεριφορά του 6. 6. Γεώργιος Χατζανέστης: Γεννήθηκε το 1863. Ως αξιωματικός του ελληνικού στρατού πήρε μέρος στους Βαλκανικούς πολέμους του 1912-1913. Έφτασε στο βαθμό του αντιστράτηγου. Το 1917 αποστρατεύτηκε από την Κυβέρνηση Βενιζέλου, για να επανέλθει στο στράτευμα μετά την επικράτηση των βασιλικών κομμάτων και την επιστροφή του Κωνσταντίνου στην Ελλάδα. Τον Απρίλιο του 1922, περίπου τέσσερις μήνες πριν από την τελική κατάρρευση του μικρασιατικού μετώπου, τοποθετήθηκε αρχικά ως διοικητής της Στρατιάς της Θράκης και, στη συνέχεια, ως αρχιστράτηγος των στρατευμάτων της Θράκης και της Μικράς Ασίας. Κατά τη διάρκεια της κατάρρευσης, του αφαιρέθηκε η αρχιστρατηγία αλλά ήταν πια αργά. Για την όλη πολιτεία του στους τέσσερις μοιραίους μήνες της ζωής του οδηγήθηκε στο στρατοδικείο κατηγορούμενος για εθνική προδοσία. Στην απολογία του τόνισε: «Διώκησα, κύριοι, 2 ½ μήνας, διώκησεν ο προκάτοχός μου 20 μήνας. Δεν νομίζετε ότι επειδή απέθανεν εις τα χείρας μου η Μ. Ασία, είναι άδικον να κατηγορηθώ, ως θα ήτον άδικον να κατηγορηθή ο τελευταίος ιατρός ενός πάσχοντος εις τον οποίον έκαμε κακήν θεραπείαν ένας άλλος, και όταν ο τελευταίος αυτός ιατρός συνηθέστατα είναι και διασημότερος του προκατόχου του;». Στόχος του ήταν ο προκάτοχός του Αναστάσιος Παπούλας, ο οποίος είχε καταθέσει ως μάρτυρας κατηγορίας εναντίον του, χαρακτηρίζοντάς τον περίπου ανίκανο. Στη δευτερολογία του είπε: «Αναμένω εντελώς ήρεμος την ετυμηγορίαν σας. Τόσον ήρεμος όσον είναι η συνείδησις μου, η οποία δι εμέ είναι το υπέρτατον κριτήριον...». Όταν ήρθαν στις φυλακές Αβέρωφ τα νοσοκομειακά να τους παραλάβουν για να τους οδηγήσουν στου Γουδή, έτρεξε πρώτος και στητός να ανέβει, αλλά τότε θυμήθηκε ότι ακολουθούσαν ανώτεροί του ιεραρχικά, όπως πρώην πρωθυπουργοί, γι αυτό σταμάτησε και είπε ευγενικά στον Πρωτοπαπαδάκη να περάσει πρώτος. Η ιεραρχία τηρήθηκε μέχρι τέλους. Λίγο πριν 6 Κοτζιάς, ό.π., σ. 11, 66-98 7

8 εκτελεσθεί, έβγαλε από την τσέπη του τρεις βέρες και τις έδωσε στον συνταγματάρχη Γρηγοριάδη, για να τις στείλει στην κόρη του 7. Σημείωση: τα παραπάνω είναι κατάλληλα διαμορφωμένα αποσπάσματα από το έργο: Προσωπικότητες του ελλαδικού χώρου και το παράδοξο τέλος τους (1453-1941), που θα κυκλοφορήσει σύντομα από τις εκδόσεις Βιβλιορυθμός. Στο έργο περιλαμβάνονται 300 «αδικοχαμένες» προσωπικότητες. 7 Κοτζιάς, ό. π., σ. 11, 65-66, 86, Θάνος Βερέμης, Οι επεμβάσεις του στρατού στην ελληνική πολιτική, 1916-1936, Αθήνα 1983, σ. 99. 8