δ. Από το 1909 έως το 1922

Transcript

1 από τους Οθωμανούς. Στα αρνητικά στοιχεία της περιόδου πρέπει να συμπεριληφθεί η νομιμοποίηση το)ν παρεμβολών του πρίγκιπα Κωνσταντίνου σε θέματα που απασχολούσαν τις ένοπλες δυνάμεις της χώρας. Έως και τα τέλη της δεκαετίας του 1890 ο θρόνος είχε συχνά παρέμβει, όπως και άλλοι πολιτικοί θεσμοί της χώρας, σε στρατιωτικά θέματα. Το 1890, όμως, ο πρωθυπουργός της χώρας, Κωνσταντίνος Θεοτόκης, προσπάθησε να δώσει τέλος στην ανάμιξη των αξιωματικών στην «πολιτική των κομμάτων και τη συχνή αλλαγή των κυβερνήσεων». Έτσι, πρότεινε τη δημιουργία ενός μόνιμου οργάνου που θα αναλάμβανε τη διευθέτηση όλων των στρατιωτικών θεμάτων. Για τη θέση του Αρχηγού και Γενικού Επιθεωρητή πρότεινε το διάδοχο του θρόνου, πρίγκιπα Κωνσταντίνο. Και οι άλλοι πρίγκιπες όμως έλαβαν σημαντικές στρατιωτικές θέσεις. Κανένας από αυτούς, ωστόσο, δεν είχε στρατιωτική εκπαίδευση ή εμπειρία ανάλογη με το αξίωμα του. Το πρόβλημα ήταν ότι από τη στιγμή που ο πρίγκιπας Κωνσταντίνος άρχισε να χρησιμοποιεί τη δύναμη της θέσης του και να διορίζει ανθρώπους της αρεσκείας του στις υψηλόβαθμες θέσεις της στρατιωτικής ιεραρχίας, ήταν προφανές ότι θα δημιουργούσε δυσαρέσκειες στο σώμα τ ο ς αξιωματικών. Εκτός του ότι οι αξιωματικοί άρχισαν να χωρίζονται σε οπαδούς και αντιπάλους του, ήταν φυσικό κάποιοι υψηλόβαθμοι αξιοψατικοί να αρχίσουν να δείχνουν περισσότερη αφοσίωση και πίστη στο θρόνο από ό,τι στην εκλεγμένη κυβέρνηση. Αυτό αποτέλεσε τη γενεσιουργό αιτία πολλών μελλοντικών δεινός του Ελληνισμού. δ. Από το 1909 έως το 1922 Η ταπεινωτική ήττα που γνώρισε ο ελληνικός στρατός στον πόλεμο του 1897 άφησε βαθιές πληγές στο σώμα των αξιωματικών αλλά και της κοινωνίας γενικότερα. Πρώτον, επιβεβαίωσε τους φόβους ότι ο στρατός δεν ήταν ακόμη σε θέση να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τον αντίστοιχο οθωμανικό. Δεύτερον, φανέρωσε ότι η μη εκβιομηχάνιση της ελληνικής οικονομίας είχε αποτελέσει καταλυτική τροχοπέδη στον εκσυγχρονισμό του στρατεύματος. Ό σ ο για τους αρχηγούς των πολιτικών κομμάτων, αυτοί έδειχναν ανίκανοι να δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις εκείνες που θα οδηγούσαν στην οικονομική, εκπαιδευτική και πολιτική άνοδο της χώρας. Η ελληνική κοινωνία απαιτούσε έξοδο από τα τετριμμένα. Η αλλαγή ήρθε το 1909 με το Στρατιωτικό Σύνδεσμο, μια ομάδα χαμηλόβαθμων αξιωματικών που σχεδίασε και πραγματοποίησε στρατιωτικό πραξικόπημα. Καμιά κοινωνική ομάδα δεν πρόβαλε

2 αντίσταση σε αυτή τους την πράξη. Αντίθετα, αρκετοί μάλιστα την καλωσόρισαν. Ως αιτίες της στρατιωτικής επέμβασης του 1909 θεωρούνται η άθλια οικονομική κατάσταση της χώρας και η επίδραση της στο σώμα των αξιωματικών, η έλλειψη αντικειμενικότητας στις επιλογές του πρίγκιπα Κωνσταντίνου σε ό,τι αφορά στρατιωτικά θέματα, η εμφάνιση των Νεότουρκων στη γείτονα χώρα, ο φόβος που προκαλούσε η πιθανή ενδυνάμωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και η άτολμη στάση του βασιλέα Γεωργίου Α' και των πολιτικών ηγετών στο θέμα της Κρήτης και της Μακεδονίας. Μια εξίσου σημαντική αιτία, συχνά παραμελημένη από τους μελετητές, υπήρξε και η επαγγελματική απογοήτευση των χαμηλόβαθμων αξιωματικών. Ένας νόμος του 1908 μείωνε στο ελάχιστο τις πιθανότητες προαγωγής των κατώτερων αξιωματικών. Καθώς η επαγγελματική τους πρόοδος ήταν άμεσα συνδεδεμένη με την κοινωνική και οικονομική τους θέση, ήταν φυσικό ο εν λόγω νόμος να ξεσηκώσει θύελλα αντιδράσεων μεταξύ των νεότερων αξιωματικών, με κατάληξη, όπως είδαμε, το πραξικόπημα του Σε αντίθεση με τις προηγούμενες στρατιωτικές επεμβάσεις του 1843 και του 1862, οι οποίες πραγματοποιήθηκαν με τη συνεργασία στρατιωτικών και πολιτικών ηγετών και των ξένων δυνάμεων, αυτή του 1909 υπήρξε η πρώτη στην ιστορία της νεότερης Ελλάδας την οποία οργάνωσαν και εκτέλεσαν οι στρατιωτικοί χωρίς τις υποδείξεις ή και τη συμμετοχή άλλων παραγόντων. Το στρατιωτικό πραξικόπημα του 1909 ήταν προϊόν του ενδιαφέροντος των αξιωματικών για την επίλυση των προβλημάτων που αντιμετώπιζε η χώρα τόσο εντός όσο και εκτός των συνόρων της. Η συμπεριφορά των ηγετών του Στρατιωτικού Συνδέσμου ξάφνιασε πολιτικούς αλλά και στρατιωτικούς. Γνωρίζοντας ότι δεν είχαν τη δυνατότητα να προχωρήσουν στη θέσπιση μεταρρυθμίσεων στην πολιτική, κοινωνική και οικονομική δομή της χώρας και φοβούμενοι μήπως χάσουν τον έλεγχο των αξιωματικών που είχαν χωρισθεί σε πολλές μικρές ομάδες, οι ηγέτες του Στρατιωτικού Συνδέσμου αποφάσισαν να αποχωρήσουν από την πολιτική. Ωστόσο, πριν από την αποχώρηση τους προσκάλεσαν τον πολλά υποσχόμενο Κρητικό πολιτικό, Ελευθέριο Βενιζέλο, να οδηγήσει τη χώρα στην αναγέννηση της. Ο Βενιζέλος προσπάθησε να κρατήσει τη χώρα και το στράτευμα ενωμένο και ταυτόχρονα να αποδείξει ότι δεν ήταν πιόνι των ηγετών του Στρατιωτικού Συνδέσμου. Οι αποφάσεις του, λοιπόν, ήταν καταδικασμένες να επηρεάσουν την εξέλιξη των σχέσεων πολιτείας και στρατού. Πρώτον, επανατοποθέτησε στις υψηλόβαθμες θέσεις τους όλους τους φιλομοναρχικούς αξιωματικούς τους οποίους ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος είχε οδηγήσει σε παραίτηση. Δεύτερον, αποκατέστησε τον πρίγκιπα Κωνσταντίνο στη θέση

3 του ως Αρχηγού και Γενικού Επιθεωρητή των ενόπλων δυνάμεων, κίνηση η οποία ερχόταν σε ρήξη με ένα από τα βασικά αιτήματα του Στρατιωτικού Συνδέσμου. Επίσης, έπεισε το Σύνδεσμο να διαλύσει όλες τις εξωκοινοβουλευτικές ομάδες και θεσμούς που εξακολουθούσε να ελέγχει, απελευθερώνοντας έτσι τους πολιτικούς ηγέτες από την πίεση των αξιωματικών. Τέλος, συνέβαλε στο να πεισθεί ο μονάρχης να κηρύξει γενικές εκλογές, τις οποίες το κόμμα του Βενιζέλου κέρδισε με συντριπτική πλειοψηφία. Έχοντας λοιπόν ανακτήσει τον έλεγχο του σώματος των αξιωματικών και με τη χώρα ενωμένη, ο Βενιζέλος αφιερώθηκε στην υλοποίηση της «Μεγάλης Ιδέας». Το στρατιωτικό πραξικόπημα του 1909 άσκησε τεράστια επίδραση τόσο στους αρχηγούς των πολιτικών κομμάτων όσο και στη μελλοντική εξέλιξη των σχέσεων πολιτείας και στρατού στη νεότερη Ελλάδα. Αν και ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος «συνέβαλε στη μερική καλυτέρευση των ενόπλων δυνάμεων», 28 η ενέργεια του αυτή συντάραξε τα λιμνάζοντα νερά της πολιτικής ζωής. Οι αξιωματικοί αποκάλυψαν τη μεροληπτική πολιτική των κομματικών αρχηγών και τις μεγάλες αδυναμίες της πολιτικής δομής της χώρας. Επιπλέον, πρόσφεραν μοναδικές υπηρεσίες σε πρωτοεμφανιζόμενες πολιτικές προσωπικότητες, όπως ο Ελευθέριος Βενιζέλος, δίνοντας τους την ευκαιρία να κερδίσουν περίοπτη θέση στην πολιτική ζωή της Ελλάδας, δίχως να υποστούν τη φθορά των τετριμμένων διαδικασιών. Περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, οι πράξεις τους φανέρωσαν την ανικανότητα των στρατιωτικών να δράσουν ως αυτόνομη πολιτική ομάδα. Αν και αρκετοί από αυτούς θα επανεμφανιστούν στην πολιτική ζωή της χώρας, ήταν εμφανές ότι οι πολιτικοί ηγέτες είχαν τη δύναμη να τους επιβληθούν. Ο ρόλος του σώματος των αξιωματικός ως «πελάτη» του αρχηγού του κράτους, βασιλιά ή πρωθυπουργού, εξακολουθούσε να υφίσταται, ισχυρός όσο ποτέ. Έως τις αρχές της δεκαετίας του 1910, ο Βενιζέλος προσπάθησε να επιβάλει κάποιες μεταρρυθμίσεις στην κρατική μηχανή και την οικονομία της χώρας, αλλά και να συμβάλει στην αναδιοργάνωση και τον εκσυγχρονισμό των ενόπλων δυνάμεων της. Γαλλικές και βρετανικές στρατιωτικές αποστολές κλήθηκαν για την επίβλεψη του έργου της αναδιοργάνωσης αλλά και την εκπαίδευση των υποψήφιων αξιωματικών σε νέες μεθόδους μάχης. Οι στρατιωτικές δαπάνες για την προμήθεια σύγχρονου πολεμικού εξοπλισμού αυξήθηκαν, ιδρύθηκαν στρατιωτικές ακαδημίες (στρατού ξηράς και ναυτικού) με στόχο την εκπαίδευση των λοχαγών και αναδιοργανώθηκε η υπηρεσία των γενικών επιτελείων. Φυσικά, αποτέλεσμα των μεταρρυθμίσεων αυτών ήταν η δημιουργία ενός αξιόμαχου στρατεύματος. Παρά την πρόοδο που σημειώθηκε σε

4 διάφορους τομείς του ελληνικού κράτους, και ιδιαίτερα στις ένοπλες δυνάμεις, τα ισχυρά ευρωπαϊκά κράτη εξακολουθούσαν να αναμιγνύονται στα εσωτερικά θέματα της χώρας. Το γεγονός ότι Ευρωπαίοι αξιωματικοί κατείχαν υψηλόβαθμες θέσεις στον ελληνικό στρατό, ακόμη και σε περιόδους πολεμικής σύρραξης, είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα της εξάρτησης του τελευταίου από τον ξένο παράγοντα. Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι ωφέλησαν αφάνταστα το ελληνικό κράτος. Από γεωγραφική άποψη, οι περιοχές της Μακεδονίας, της Κρήτης, της Ηπείρου και μερικά νησιά του Αιγαίου ενώθηκαν με την Ελλάδα. Δεν ήταν όμως μόνο η γεωγραφική επέκταση αλλά και η πληθυσμιακή μεταβολή που συντέλεσε στη μεταμόρφωση του κοινωνικού, οικονομικού και πολιτικού χαρακτήρα της χώρας. Τόσο ο πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος όσο και ο βασιλιάς Κωνσταντίνος Α' έγιναν τα ινδάλματα ολόκληρου του Ελληνισμού. Σε ό,τι αφορά το στράτευμα, η κατακόρυφη αύξηση του βαθμού κινητοποίησης που γνώρισε το σώμα των αξιωματικών λόγω των πολέμων κράτησε τα μέλη του μακριά από τις εξελίξεις στην πολιτική ζωή της χώρας. Επιπλέον, οι Βαλκανικοί Πόλεμοι οδήγησαν στη διάλυση των μικρών, ημιαυτόνομος ένοπλων ομάδων και συνέβαλαν στην ισχυροποίηση του βαθμού συνοχής και ενότητας του ελληνικού στρατεύματος. Ωστόσο, η χώρα δεν μπόρεσε να γευτεί την ευφορία της νίκης και της ενότητας για μεγάλο χρονικό διάστημα. Ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος θα δώσει τέλος στην επιφανειακή γαλήνη της. Η αίσθηση των Ελλήνων ότι η μοίρα της χώρας ήταν συνυφασμένη με την επιλογή της εξωτερικής της πολιτικής και η διαφωνία των δύο ισχυρότερων ανδρών στο θέμα αυτό μετέτρεψε την αντίθεση τους σε ένα σκληρό αγώνα μεταξύ τ ο ς οπαδο3ν-πελατών τους για επικράτηση. Ενώ ο Βενιζέλος πίστευε ότι τα συμφέροντα της χώρας ήταν άρρηκτα συνδεδεμένα με αυτά των Βρετανών, ο Κωνσταντίνος ήθελε η χώρα να διατηρήσει την ουδετερότητα της στην πολεμική διαμάχη των Συμμάχων με τους Γερμανούς. Το γεγονός ότι η γυναίκα του Κωνσταντίνου ήταν η αδελφή του Κάιζερ της Γερμανίας, επηρέασε την απόφαση του βασιλιά. Η διαμάχη των δύο ανδρών έφθασε στην κορύφωση της με την απόβαση των συμμαχικών στρατευμάτων στη Θεσσαλονίκη το Ο Βενιζέλος έφυγε για τη Βόρεια Ελλάδα, ίδρυσε «προσωρινή κυβέρνηση» και κάλεσε το λαό να λάβει μέρος στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο στο πλευρό των Συμμάχων. Οι κινήσεις του αυτές ανάγκασαν τον πληθυσμό της χώρας να διαλέξει το στρατόπεδο που ήθελε να υποστηρίξει. Το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού της Βόρειας Ελλάδας και των νησιών αποδέχθηκε τη θέση του Βενιζέλου, ενώ το αντίστοιχο της Κεντρικής και Νότιας Ελλάδας ασπάστηκε

5 τη θέση του Κωνσταντίνου. Η ύπαρξη δύο κυβερνήσεων και η κακομεταχείριση των φιλοβενιζελικών αξιωματικών από τους μοναρχικούς οδήγησαν αναπόφευκτα στη διαίρεση τόσο της κοινωνίας όσο και του στρατεύματος. Ένας αριθμός από αξιωματικών που υποστήριζαν τον Βενιζέλο και την κυβέρνηση του μετέβησαν στη Θεσσαλονίκη, ενώ την ίδια χρονική περίοδο οι Σύμμαχοι αναγνώριζαν τη νομιμότητα της κυβέρνησης Βενιζέλου και επέβαλλαν ναυτικό αποκλεισμό των εδαφών της χώρας που υποστήριζαν τον Κωνσταντίνο. Ο βασιλιάς εξαναγκάσθηκε να παραιτηθεί από το θρόνο του και στη θέση του τοποθετήθηκε ο υιός του Αλέξανδρος. Ο Βενιζέλος και η κυβέρνηση του επέστρεψαν στην Αθήνα το 1917, και δίχως καθυστέρηση προχώρησαν στην εκκαθάριση της κρατικής γραφειοκρατικής μηχανής και ιδιαίτερα των ένοπλος δυνάμεων από φιλομοναρχικούς αξιωματικούς. Πάνο) από αξιωματικοί αποτάχθηκαν από το στράτευμα, πολλοί έφεδροι υποβιβάσθηκαν στην τάξη του στρατιώτη και χιλιάδες δημόσιοι υπάλληλοι έχασαν τις θέσεις τους. «Καθώς ο διχασμός εξαπλώθηκε», τονίζουν οι Κάμπελ και Σέραρντ, «κάθε αλλαγή ατην εξουσία κατέστρεφε προσωρινά την επαγγελματική κατάσταση ενός αυξανόμενου αριθμού οικογενειών... Η ύπαρξη δύο σωμάτων αξιωματικών και δημόσιων υπαλλήλων δυσκόλευε τις προσπάθειες συμφιλίωσης [των δύο πλευρών]». Η ενεργός συμμετοχή των στρατιωτικών στην υλοποίηση του διχασμού, προϊόν των ισχυρών πελατειακών σχέσεων που επικρατούσαν μεταξύ αξιωματικών αλλά και μεταξύ πολιτικών ηγετών και αξιωματικός, 34 προκάλεσε ανεπανόρθωτη ζημιά τόσο στη θετική εικόνα που είχε σχηματίσει ο λαός με τις επιτυχίες του στους Βαλκανικούς Πολέμους όσο και στον Ελληνισμό της Μικρός Ασίας. Η Μικρασιατική Καταστροφή αποτελεί κορυφαίο παράδειγμα του πόσο οδυνηρή μπορεί να αποβεί για ένα έθνος αλλά και για ένα στράτευμα η έντονη πολιτικοποίηση των αξιωματικών. Η αντικατάσταση των έμπειρος βενιζελικών αξιωματικών με άπειρους μοναρχικούς έχει χαρακτηρισθεί από τους ιστορικούς ως μια από τις κυριότερες αιτίες της ήττας του Η επικράτηση του σχίσματος βενιζελικών-μοναρχικών οδήγησε στην κατάρρευση της ενότητας και της ιεραρχικής πειθαρχίας στις ένοπλες δυνάμεις. Πάνω από όλα, όμως, έδωσε τέλος στην ελληνική παρουσία στην περιοχή της Μικράς Ασίας, μια παρουσία δυόμισι χιλιάδων ετών. Καθώς η Ελλάδα αναγκάσθηκε να προσφέρει καταφύγιο σε πρόσφυγες, κατέστη απαραίτητο η κοινωνική, πολιτική και οικονομική της δομή να υποστεί κάποιες αλλαγές. Πέραν όλων αυτών, η ήττα του 1922 έδωσε τέλος και στην προσπάθεια υλοποίησης της Μεγάλης Ιδέας, ενός ονείρου που γαλούχησε πολλές γενιές Ελλήνων εντός και εκτός των συνόρων του ελληνικού κράτους. Εύλογο

6 ήταν λοιπόν το γεγονός αυτό να επηρεάσει τη συμπεριφορά των στελεχών των ενόπλων δυνάμεων, καθώς η εστίαση της προσοχής τους μετακινήθηκε από τα εξωτερικά στα εσωτερικά προβλήματα της χώρας. Η επαγγελματική ανασφάλεια των αξιωματικών, η ανικανότητα των πολιτικός ηγετών να προσφέρουν βιώσιμες λύσεις στα χρόνια προβλήματα της ελληνικής κοινωνίας και η άσχημη κατάσταση της παραδοσιακής οικονομικής δομής της χώρας έκαναν τους στρατιωτικούς ιδιαίτερα ευαίσθητους στις εναλλαγές της κοινωνικής και πολιτικής εξέλιξης της χώρας. Επιπλέον, καθώς οι Βαλκανικοί Πόλεμοι είχαν συμβάλει στην αριθμητική αύξηση των χαμηλόβαθμων αξιωματικών, η προαγωγή τους στις ανώτερες βαθμίδες υπήρξε αποκλειστικά αποτέλεσμα των πελατειακών τους σχέσεων. Η αδυναμία της οικονομίας της χώρας να προσφέρει εναλλακτικές λύσεις στους αξιωματικούς οδήγησε τους τελευταίους σε μεγαλύτερη ενασχόληση με τα εσωτερικά προβλήματα της Ελλάδας. ε. Από το 1922 έως το 1939 Επηρεασμένοι από το αποτέλεσμα της μικρασιατικής εκστρατείας, κυρίως φιλοβενιζελικοί αλλά και αρκετοί φιλομοναρχικοί αξιωματικοί ανασυντάχθηκαν στη Χίο υπό την αρχηγία των συνταγματαρχών Νικ. Πλαστήρα και Στ. Γονατά. Κατηγορώντας το φιλοβασιλικό κόμμα για την ήττα, ανάγκασαν το βασιλιά Κωνσταντίνο να παραιτηθεί από το θρόνο του και να ορίσει διάδοχο του τον πρίγκιπα Γεώργιο. Επιπλέον, η επιτροπή που είχε δημιουργηθεί από τους δυσαρεστημένους αξιωματικούς οδήγησε την εκλεγμένη κυβέρνηση σε παραίτηση, ενώ το ίδιο χρονικό διάστημα κάποια από τα μέλη της δημιούργησαν μια νέα οικουμενική κυβέρνηση. Συνέβαλαν επίσης σημαντικά στην ίδρυση μιας επιτροπής που είχε στόχο την παραδειγματική τιμωρία των υπευθύνων για τη Μικρασιατική Καταστροφή. Πράγματι, η επιτροπή καταδίκασε σε θάνατο πέντε μέλη της κυβέρνησης (Δ. Γούναρη, Ν. Στράτο, Ν. Θεοτόκη, Γ. Μπαλτατζή, Π. Πρωτοπαπαδάκη) και τον τέως Αρχηγό Στρατού (Γ. Χατζηανέστη). Ανεξάρτητα από την ορθότητα των αποφάσεων της επιτροπής, η θανατική καταδίκη των έξι φάνηκε να καθησυχάζει προσωρινά το θυμό των νεότερων αξιωματικών και του προσφυγικού πληθυσμού. Σε αντίθεση με τις προηγούμενες περιπτώσεις στρατιωτικών επεμβάσεων, οι αξιωματικοί που έλαβαν μέρος στην επέμβαση του 1922 δεν έδειξαν ιδιαίτερη επιθυμία να αποσυρθούν από την πολιτική ζωή της χώρας. Η εκδίωξη του βασιλιά από τη χώρα και ο θάνατος του στην εξορία σε συνάρτηση με τη μείωση της δημοτικότητας του Βενιζέλου δημιούργησαν ένα τεράστιο κενό στην πολιτική ζωή