ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Της Περάκη Εμμανουέλας ΘΕΜΑ: «ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΜΜΕ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΤΟΥΣ ΣΤΙΣ ΑΠΟΦΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΟΝ ΓΑΜΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ. ΤΑ ΜΜΕ ΑΠΕΙΚΟΝΙΖΟΥΝ ΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ Ή ΟΔΗΓΟΥΝ ΤΟΥΣ ΝΕΟΥΣ ΣΤΗΝ ΔΙΚΗ ΤΟΥΣ ΕΙΚΟΝΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ?» ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΥΡΓΙΩΤΑΚΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ, ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΚΥΠΡΟΥ ΤΑΡΑΤΟΡΗ ΕΛΕΝΗ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ Π.Τ.Δ.Ε. ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΘΡΑΚΗΣ ΜΕΛΟΣ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΒΙΤΣΙΛΑΚΗ ΧΡΥΣΗ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ Τ.Ε.Π.Α.Ε.Σ. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ ΜΕΛΟΣ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΡΟΔΟΣ, 2011

Ο Τζωρτζ Μπερνάλντ Σο περιέγραψε τον γάμο ως ένα θεσμό που ενώνει δύο ανθρώπους ``υπό την επίδραση του πιο παράφορου, απατηλού, τρελού, και εφήμερου πάθους. Τους ζητείται να ορκιστούν πως θα παραμείνουν σε αυτή την αφύσικη και εξουθενωτική κατάσταση έξαψης για πάντα, μέχρι να τους χωρίσει ο θάνατος`` (Coontz,2008) Στις νέες και στους νέους που ψάχνουν την ευτυχία. 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ..6 ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο : ΠΕΡΙ ΓΑΜΟΥ ΚΑΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ 10 1.1. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΘΕΣΜΟΥ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ... 10 1.1.1. ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΣΕ ΜΕΤΑΒΑΣΗ 11 1.1.2. Η ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΤΟΥ ΘΕΣΜΟΥ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ ΣΕ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΗ... 16 1.1.3. Ο ΓΑΜΟΣ ΣΤΗΝ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ.. 18 1.1.4. Ο ΓΑΜΟΣ ΚΑΙ ΗΛΙΚΙΑ ΣΤΗΝ ΟΠΟΙΑ ΣΥΝΤΕΛΕΙΤΑΙ....19 1.2. Η ΕΠΙΛΟΓΗ ΣΥΖΥΓΟΥ Η` ΣΥΝΤΡΟΦΟΥ 22 1.2.1. ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΤΩΝ ΚΡΙΤΗΡΙΩΝ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΣΥΝΤΡΟΦΟΥ.....22 1.2.2. ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΤΩΝ ΚΡΙΤΗΡΙΩΝ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΣΥΝΤΡΟΦΟΥ.....23 1.3. Η ΔΙΑΛΥΣΗ ΕΝΟΣ ΓΑΜΟΥ...25 1.3.1. ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΣΥΜΒΑΛΛΟΥΝ ΣΤΟ ΔΙΑΖΥΓΙΟ...30 1.3.2. ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΥΚΑΙΡΙΑ - ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΓΑΜΟΣ...31 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ο : ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΑ ΣΧΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΙΔΙΩΤΙΚΟΥ ΒΙΟΥ.34 2.1. Η ΜΕΤΑΒΑΣΗ ΣΕ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΑ ΣΧΗΜΑΤΑ ΙΔΙΩΤΙΚΟΥ ΒΙΟΥ..34 2.2. Η ΣΥΜΒΙΩΣΗ..35 2.2.1. ΣΥΜΦΩΝΟ ΣΥΜΒΙΩΣΗΣ.37 2.2.2. ΤΑ ΟΜΟΦΥΛΟΦΙΛΑ ΖΕΥΓΑΡΙΑ...41 2.3.ΜΟΝΟΓΟΝΕΪΚΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ..41 2.4. Η ΑΓΑΜΙΑ ΩΣ ΜΙΑ ΝΕΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ...44 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Ο : ΝΕΟΙ ΚΑΙ ΜΕΣΑ ΜΑΖΙΚΗΣ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ.. 46 3.1. ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΝΕΟΤΗΤΑΣ.. 46 3.2. ΟΙ ΝΕΟΙ ΚΑΙ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΜΑΖΙΚΗΣ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑΣ...47 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 : Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ Μ.Μ.Ε. ΣΤΗΝ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΑΣ ΤΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ. 51 4.1. Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΤΗΛΕΟΡΑΣΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ....53 4.2. Ο ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ....56 3

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Ο : ΤΟ ΘΕΜΑ, Ο ΣΚΟΠΟΣ ΚΑΙ Η ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑΣ 60 5.1. ΣΤΑΔΙΟ ΠΡΩΤΟ: ΟΡΙΟΘΕΤΗΣΗ ΘΕΜΑΤΟΣ & ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΟΥ ΣΚΟΠΟΥ, ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΩΝ ΥΠΟΘΕΣΕΩΝ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑΣ...60 5.2. ΣΤΑΔΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ ΕΡΕΥΝΑΣ...63 5.3. ΣΤΑΔΙΟ ΤΡΙΤΟ: ΑΝΑΛΥΣΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ...64 5.4. ΣΤΑΔΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ: ΣΥΝΤΑΞΗ ΤΕΛΙΚΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ..64 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 ο : ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΕΙΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΣΤΑ ΜΜΕ..65 6.1. ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ ΣΤΑ ΜΕΣΑ ΜΑΖΙΚΗΣ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ. 65 6.2. ΓΑΜΟΣ, ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ & ΟΙ ΡΟΛΟΙ ΤΩΝ ΦΥΛΩΝ ΣΤΟΝ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΤΥΠΟ..67 6.3. Ο ΓΑΜΟΣ, ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ & ΟΙ ΡΟΛΟΙ ΤΩΝ ΦΥΛΩΝ ΣΤΟ ΣΙΝΕΜΑ.71 6.4. Ο ΓΑΜΟΣ, ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ & ΟΙ ΡΟΛΟΙ ΤΩΝ ΦΥΛΩΝ ΣΤΙΣ ΔΗΜΟΦΙΛΕΙΣ ΤΗΛΕΟΠΤΙΚΕΣ ΣΕΙΡΕΣ...77 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 Ο : ΟΙ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΓΙΑ ΤΟΝ ΘΕΣΜΟ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ, ΤΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΑΛΛΑ ΚΑΙ ΓΙΑ ΤΙΣ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥΣ ΑΠΟ ΤΑ Μ.Μ.Ε.85 7.1. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ....85 7.2. ΓΑΜΟΣ, ΣΥΝΤΡΟΦΙΚΗ ΣΧΕΣΗ & Η ΕΠΙΛΟΓΗ ΤΗΣ ΑΓΑΜΙΑΣ...85 7.3. ΠΩΣ ΒΙΩΝΟΥΝ ΟΙ ΝΕΟΙ ΤΙΣ ΑΛΛΑΓΕΣ ΠΟΥ ΕΧΟΥΝ ΥΠΟΣΤΕΙ Ο ΘΕΣΜΟΣ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ.89 7.4. Η ΑΜΦΙΔΡΟΜΗ ΣΧΕΣΗ ΜΕΤΑΞΥ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΩΝ ΑΠΟ ΤΑ Μ.Μ.Ε ΚΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ..92 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 Ο : ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ ΔΙΑΠΙΣΤΩΣΕΙΣ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...97 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...99 4

Ευχαριστίες.. θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον επιβλέπων καθηγητή κ.πυργιωτάκη Ιωάννη για την κατανόηση και την βοήθεια του στην ερευνητική αυτή προσπάθεια καθώς και τους νέους που συμμετείχαν στην έρευνα αφού με την πολύτιμη βοήθεια τους έδωσαν την δυνατότητα για μια άμεση αντίληψη της πραγματικότητας των σχέσεων όπως έχουν διαμορφωθεί σήμερα. 5

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Μέχρι πρόσφατα ο θεσμός του γάμου παρέμενε αρκετά ισχυρός και αποτελούσε τη βασική προϋπόθεση για τη δημιουργία οικογένειας, ενώ η διάλυσή του αντιμετωπιζόταν ως απειλή για τη συνοχή της και την κοινωνία (Κατάκη:1984). Ο στόχος του γάμου ήταν τόσο να αποκτήσει κανείς τους κατάλληλους συγγενείς εξ αγχιστείας και να ενισχύσει το οικογενειακό εργατικό δυναμικό όσο και να βρει ένα ισόβιο σύντροφο και να αναθρέψει με αγάπη τα παιδιά του. Έτσι για αιώνες ολόκληρους, ο γάμος υποκαθιστούσε σε μεγάλο βαθμό το ρόλο που παίζουν σήμερα οι αγορές και οι κυβερνήσεις. Οργάνωνε την παραγωγή και την διανομή αγαθών και ανθρώπων. Συντόνιζε την κατανομή εργασίας, ανάλογα με το φύλο και την ηλικία. (Coontz, 2008) Από τα μέσα του 18 ου αιώνα έως τα μέσα του 20 ου, η κοινωνική λειτουργία και η εσωτερική δυναμική του παραδοσιακού γάμου άλλαξαν ριζικά. Το παλαιότερο σύστημα του πατριαρχικού γάμου με συνοικέσιο υποκαταστάθηκε από τον γάμο από έρωτα με τον άντρα κουβαλητή, με ιδανικό την ισόβια μονογαμία και οικειότητα. Νέες προσδοκίες ήρθαν να αναδιαμορφώσουν τον γάμο. Στην συνέχεια, μόλις τα τελευταία τριάντα χρόνια, όλα τα ιστορικά προηγούμενα που στηρίζονταν στον γάμο από έρωτα τέθηκαν με την σειρά τους υπό αμφισβήτηση. Σήμερα περπατάμε πλέον σε ανεξερεύνητες περιοχές και ακόμα δεν υπάρχουν πολλά στοιχεία για τις νέες μορφές γάμου (Coontz, 2008) και συμβίωσης. Έτσι λοιπόν ενώ αρχικά ο γάμος ήταν το μέσο για να ξεκινήσει στην πράξη η ``πραγματική ζωή`` για έναν άντρα ή μια γυναίκα, μέσα σε δύο μόλις δεκαετίες (του `60 και του `70) ο γάμος έχασε τον ρόλο που είχε σαν κύριο γεγονός στην ζωή των νέων ανθρώπων οι οποίοι άρχισαν σιγά σιγά να παντρεύονται σε μεγαλύτερη ηλικία. Επιπλέον τα ποσοστά των διαζυγίων ανέβηκαν στα ύψη, το προγαμιαίο σεξ έγινε κανόνας και η κατανομή εργασίας ανάμεσα στον άντρα κουβαλητή και την γυναίκα νοικοκυρά διαλύθηκε. Στα τέλη της δεκαετίας του `70 η αποδοχή της αγαμίας, της συμβίωσης χωρίς γάμο, της ατεκνίας, του διαζυγίου και της τεκνοποίησης εκτός γάμου αυξήθηκε. Όλες αυτές οι πολιτιστικές, δημογραφικές και νομικές αλλαγές ενώθηκαν για να δημιουργήσουν την απόλυτη θύελλα στην διαμόρφωση της οικογενειακής ζωής και του γάμου. Με άλλα λόγια το ποσοστό των διαζυγίων γύρω στο 1980 έφτασε στο 50% με αποτέλεσμα να μεταμορφωθούν οι ζωές χιλιάδων ανθρώπων και ο αντίκτυπος φαίνεται από την πληθώρα των εναλλακτικών λύσεων αντί του γάμου. (Coontz, 2008) Τώρα πια πολλά ζευγάρια συγκατοικούν χωρίς να είναι παντρεμένα. Όταν ξεκίνησε αυτή η τάση, τα περισσότερα ζευγάρια παντρεύονταν αν η γυναίκα έμενε έγκυος ενώ από την δεκαετία του `90 και μετά ο γάμος έπαψε να θεωρείται η προφανής λύση σε περιπτώσεις εγκυμοσύνης. Επίσης ακόμα και στην περίοδο που τα διαζύγια μειώνονταν, περισσότεροι ζούσαν μαζί χωρίς γάμο. Το διαζύγιο και το άτυπο ισοδύναμο του η διακοπή της συμβίωσης ήρθαν για να μείνουν. Αυτό σημαίνει ότι οι 6

μονογονεϊκες και οι μεικτές οικογένειες δεν πρόκειται να εξαφανιστούν το ίδιο συμβαίνει και στην περίπτωση τεκνοποιίας χωρίς γάμο. (Coontz, 2008) Τα οικογενειακά σχήματα όπου ο αρχηγός νοικοκυριού να είναι μόνος γονέας, διαζευγμένος ή άγαμος, γίνονταν συνήθως αποδέκτες κοινωνικού στιγματισμού και κοινωνικής απομόνωσης. Τις τελευταίες δεκαετίες οι αντιλήψεις αυτές χάνουν σταδιακά έδαφος, ενώ παράλληλα οι εναλλακτικές μορφές οικογένειας αυξάνονται σε αριθμό. Επίσης εντοπίζεται ένας μεγάλος αριθμός νέων που δεν επιθυμούν να παντρευτούν ή παντρεύονται σε μεγαλύτερη ηλικία από ότι στο παρελθόν. Επίσης η αύξηση του ποσοστού των δεύτερων γάμων και η πρόσφατη θέσπιση του σύμφωνου συμβίωσης θέτουν σε νέες βάσεις των θεσμό του γάμου όπως τον βλέπουν οι νέοι και επηρεάζουν τις αποφάσεις τους για την σύναψη ενός γάμου. Όλες αυτές οι κοινωνικές αλλαγές αναφορικά με τον θεσμό του γάμου και τα εναλλακτικά σχήματα διαβίωσης των ατόμων απεικονίζονται και στα ΜΜΕ (στην θεματολογία των ταινιών, στα περιοδικά, στις ειδήσεις.) τα οποία φαίνεται να θέλουν να συμβαδίσουν με τις νέες τάσεις της κοινωνίας. Καθώς κάθε πραγματικότητα συνοδεύεται από την αναπαράσταση της και ως εκ τούτου, οικοδομήθηκε από πολύ νωρίς στις σύγχρονες κοινωνίες μια ολόκληρη θεωρία γύρω από την αυξανόμενη και ανεμπόδιστη επιρροή των μέσων μαζικής επικοινωνίας τα οποία φαίνεται να βρίσκονται πλέον στο ζενίθ της επιρροής τους. Στα δυσδιάκριτα όρια μεταξύ της θρυλούμενης και εμπράγματης επιρροής που ασκούν τα Μ.Μ.Ε στην κοινή γνώμη δεδομένου ότι, ως γνωστόν η ασκούμενη κοινωνική επιρροή ενός φορέα στο κοινωνικό υποκείμενο είναι συνάρτηση της κοινωνικής αναπαράστασης που ενεργοποιείται από την επιρροή της πηγής στον δέκτη. Από την στιγμή δηλαδή που για τον ένα ή τον άλλο λόγο, επικρατεί η άποψη της παντοδυναμίας των Μ.Μ.Ε, η παντοδυναμία αυτή γίνεται πραγματικότητα: έστω και αν η πραγματικότητα αυτή συγκροτείται από την αναπαράσταση της. (Μarchand, 2009) Καθημερινά οι περισσότεροι από μας διαβάζουμε εφημερίδες, βλέπουμε τηλεόραση, σερφάρουμε στο ιντερνετ έχοντας την αίσθηση ότι όλες αυτές οι δραστηριότητες θα πρέπει κάπως να αφήσουν τα ίχνη τους στον εγκέφαλό μας. Τελικά τα περισσότερα πράγματα που γνωρίζουμε για τον κόσμο, με εξαίρεση τις καθημερινές μας εμπειρίες, προέρχονται από τα μέσα ενημέρωσης. Από την άλλη μεριά κάποιοι υποστηρίζουν ότι πράγματι τα μέσα μπορεί να μας δίνουν κάποιες ιδέες σχετικά με τα τεκταινόμενα ανα τον κόσμο, αλλά εμείς οι ίδιοι συνθέτουμε κατ` αρχήν τον κόσμο μας : δεν είμαστε δηλαδή παθητικοί θεατές ώστε να αφομοιώνουμε αβασάνιστα τα μηνύματα τα οποία τα μέσα ενημέρωσης μας παρουσιάζουν, αλλά συμμετέχουμε ενεργά στη διαμόρφωση των επιθυμιών και των αναγκών μας. (Μarchand, 2009) Οι παραπάνω προβληματισμοί σχετικά με το αν η σημερινή κοινωνική πραγματικότητα διαμορφώθηκε από τα ΜΜΕ ή αν τα ΜΜΕ τελικά απλώς προβάλλουν μια αναπαράσταση της σημερινής κοινωνικής πραγματικότητας, σε συνδυασμό με την ελλιπή βιβλιογραφία που υπάρχει σε 7

σχέση με το πώς τα τηλεοπτικά προγράμματα και οι ταινίες επηρεάζουν τα σημερινά πρότυπα των νέων και κατά συνέπεια τις μετέπειτα επιλογές τους, μας οδήγησε στην επιλογή του συγκεκριμένου θέματος ώστε να διερευνηθούν οι κοινωνικές αναπαραστάσεις που προβάλλονται από τα ΜΜΕ σχετικά με τον γάμο, σε συνδυασμό με τις στάσεις των νέων για τον θεσμό του γάμου σήμερα. Η εργασία χωρίζεται σε θεωρητικό και ερευνητικό μέρος. Το θεωρητικό μέρος περιλαμβάνει επτά κεφάλαια Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η διαχρονική εξέλιξη του θεσμού του γάμου τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Ευρώπη. Επίσης στο ίδιο κεφάλαιο αναλύονται οι παράγοντες που επηρεάζουν την επιλογή συντρόφου καθώς και οι παράγοντες που οδηγούν στην διάλυση ενός γάμου. Το δεύτερο κεφάλαιο πραγματεύεται να εναλλακτικά σχήματα ιδιωτικού βίου τα οποία κερδίζουν όλο και περισσότερους υποστηρικτές με το πέρασμα των χρόνων. Στο τρίτο κεφάλαιο γίνεται μια πρώτη αναφορά για την νεότητα και την μαζική κουλτούρα των ΜΜΕ, ώστε να ακολουθήσει στο τέταρτο κεφάλαιο το ειδικό μέρος της εργασίας που αφορά τις απεικονίσεις και τις αναπαραστάσεις των ΜΜΕ σχετικά με τον γάμο. Στην συνέχεια ακολουθεί το ερευνητικό μέρος, στο οποίο αρχικά αναφέρεται στην μεθοδολογία (κεφάλαιο πέμπτο) και στην συνέχεια στις απεικονίσεις και αναπαραστάσεις των ΜΜΕ σχετικά με το θέμα του γάμου και της οικογένειας μέσω παρατήρησης και συστηματικής παρακολούθησης συγκεκριμένων δημοφιλών τηλεοπτικών σειρών, ταινιών αλλά και περιοδικών που απευθύνονται σε νέους (κεφάλαιο έκτο). Στο τελευταίο κεφάλαιο (έβδομο κεφάλαιο) αυτού του μέρους έχουν παρατεθεί αποσπάσματα από τις συνεντεύξεις των ατόμων που συμμετείχαν στην ερευνητική προσπάθεια για να διαπιστωθεί τελικά το αν οι κοινωνικές αναπαραστάσεις των ΜΜΕ επηρεάζουν τις αποφάσεις των νέων ή το αν η θεματολογία των ΜΜΕ επηρεάζεται από την σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα. 8

ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ 9

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Ο : ΠΕΡΙ ΓΑΜΟΥ ΚΑΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ 1.1. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΘΕΣΜΟΥ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ Σε μια σύντομη ανασκόπηση της πορείας που είχε ο γάμος στη διάρκεια των χρόνων, βλέπουμε πως ο θεσμός εξελίχθηκε στη σημερινή του μορφή, διαπιστώνοντας ταυτόχρονα πως υπάρχουν και κοινά γνωρίσματα στις διάφορες χρονικές περιόδους. (Κουμάντος, 1982) Από τα αρχαία αττικά χρόνια έχουμε στοιχεία που μας επιτρέπουν, έστω κατά προσέγγιση, να πληροφορηθούμε τα γνωρίσματα που είχε τότε ο γάμος, κάποια από τα οποία μοιάζουν με τα σημερινά. Θετικές προϋποθέσεις για το γάμο ήταν η συμπλήρωση της νόμιμης ηλικίας, η ιδιότητα του Αθηναίου πολίτη (γάμοι με ξένους δεν ήταν έγκυροι). Κωλύματα για το γάμο ήταν η ύπαρξη άλλου γάμου (απαγόρευση της πολυγαμίας) και η συγγένεια (μόνο μεταξύ γονέων και απογόνων και μάλλον μεταξύ αδερφών). (Κουμάντος, 1982) Ο πιο συνηθισμένος τρόπος τέλεσης του γάμου μπορεί να αναλυθεί σε τρία στάδια, που είχαν κάποια νομική σημασία. Η «εγγύη» ήταν σαν ένα είδος μνηστείας, η «έκδοση», δηλαδή η παράδοση της γυναίκας στον άνδρα και η «συνοίκηση», δηλαδή η ολοκληρωμένη σαρκική σχέση. Ενδιάμεσα υπήρχαν πολλές τελετές εθιμικά καθιερωμένες και με κάποιο θρησκευτικό νόημα, αλλά χωρίς ανάμειξη του ιερατείου. Ειδικά για τις γυναίκες που βρίσκονταν χωρίς αδερφούς μετά το θάνατο του πατέρα τους και γίνονταν προσωρινά κληρονόμοι του οίκου, ο γάμος μπορούσε να τελεστεί και με άλλο τύπο, μπροστά στον άρχοντα ή στο δικαστήριο. (Κουμάντος, 1982) Στα ρωμαϊκά χρόνια συναντάμε και πάλι σαν θετικές προϋποθέσεις για την τέλεση του γάμου την ιδιότητα του ρωμαίου πολίτη, τη συμπλήρωση της νόμιμης ηλικίας και τη συναίνεση των ανθρώπων που παντρεύονταν. Κωλύματα του γάμου ήταν η ύπαρξη άλλου γάμου (αρχή της μονογαμίας), η συγγένεια, καθώς και διάφορα άλλα περιστατικά πιο περιορισμένης σημασίας, όπως η επιτροπεία ή η ιδιότητα ανώτερου υπαλλήλου που υπηρετούσε σε επαρχία με γυναίκα που καταγόταν από την επαρχία και αυτή. (Κουμάντος, 1982) Με την επικράτηση του χριστιανισμού και αργότερα του Βυζαντίου, προστέθηκαν και άλλα κωλύματα, όπως η χειροτονία και η επιλογή του μοναχικού βίου, η διαφορά θρησκεύματος, το βάπτισμα, η υιοθεσία. Στο ρωμαϊκό δίκαιο για το γάμο γίνονταν διάφορες τυπικές δικαιοπραξίες ή θρησκευτικές τελετές. Στο Βυζαντινό δίκαιο άρχισε να απαιτείται για τη σύσταση του γάμου η σύνταξη εγγράφου μπροστά σε μάρτυρες. Η ιερολογία του γάμου καθιερώθηκε μετά το 895 μ.χ. (Κουμάντος, 1982) Ιδιαίτερα προβλήματα δημιούργησε στην ιστορία τη νεότερης Ελλάδας η ιερολογία των γάμων ανάμεσα σε ορθοδόξους και οπαδούς ξένων χριστιανικών δογμάτων (μικτοί γάμοι). Το ζήτημα αυτό λύθηκε από τη στιγμή που ο πολιτικός γάμος κρίθηκε ισοδύναμος με το θρησκευτικό. Η 10

καθιέρωση του πολιτικού γάμου συνοδεύτηκε από την κατάργηση πολλών κωλυμάτων που είχαν θρησκευτικό χαρακτήρα. (Κουμάντος, 1982) 1.1.1. ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΣΕ ΜΕΤΑΒΑΣΗ Ο θεσμός του γάμου που προαναφέρθηκε διατηρεί αλληλένδετη σχέση με τον θεσμό της οικογένειας αφού ένας από τους βασικότερους παράγοντες που οριοθετούν την οικογένεια, ως ξεχωριστό σύστημα, είναι ο γάμος. Ο γάμος αποτελεί ένα θεσμό που οριοθετεί επίσημα την ταυτότητα του ζευγαριού. Η δέσμευση δύο ατόμων στο θεσμό του γάμου δημιουργεί αυτόματα ένα συγκεκριμένο ρόλο, ο οποίος απορρέει από τη δέσμευση αυτή (Παπαδιώτη-Αθανασίου, 2000). Επίσης η μόνιμη συμβίωση που ιδρύει ο γάμος δημιουργεί την οικογένεια στη στενότερη της μορφή (όταν δεν υπάρχουν παιδιά ή ώσπου να υπάρξουν). Ο γάμος παίρνει ιδιαίτερη σημασία και περιβάλλεται από θρησκευτικές τελετές και κανόνες δικαίου. Παίρνει διάφορα πρόσθετα γνωρίσματα που διαφοροποιούνται ανάλογα με τις διάφορες κοινωνίες (Κουμάντος, 1982), αλλά και ανάλογα με τις αλλαγές που υφίσταται η κάθε κοινωνία στο πέρασμα του χρόνου. Πιο συγκεκριμένα στην ελληνική κοινωνία παρατηρούνται διαφοροποιήσεις στην μορφή της οικογένειας ανάλογα με τις αλλαγές στον οικονομικό και κοινωνικό τομέα. Μολονότι η έρευνα γύρω από την οικογένεια παρουσιάζει αρκετές δυσκολίες, μπορεί να πει κανείς ότι στην προ-νεωτερική εποχή, αυτήν της αγροτικής κοινωνίας, υπήρχε ένα εκτεταμένο οικογενειακό σχήμα πολλών γενεών. Συγκατοικούσαν σ αυτό όλοι οι αρσενικοί γόνοι της οικογένειας με τις γυναίκες και τα παιδιά τους και τα ανύπαντρα θηλυκά μέλη της οικογένειας. Ο αριθμός των μελών ήταν μεγάλος και υπήρξαν περιπτώσεις που τα αρσενικά μόνο μέλη μιας οικογένειας ανέρχονταν σε δεκάδες (Πυργιωτάκης, 2005). Αρχηγός της οικογένειας ήταν σε κάθε περίπτωση ο πατέρας-γενάρχης, γύρω από τον οποίο οργανωνόταν η οικογένεια, ως μία αρραγής κοινωνική ομάδα (Κοροντζής, 1961). Η διαδοχή γινόταν με βάση το εθιμικό δίκαιο, το οποίο όριζε το διάδοχό του, που μπορούσε να είναι ο πρωτότοκος ή ο υστερότοκος γιος ή και άλλο πρόσωπο της οικογένειας, ανάλογα με τη μορφή της πατριαρχίας που επικρατούσε κάθε φορά. Ο τόπος εργασίας ήταν κατά κανόνα και τόπος κατοικίας και σε όλες τις μορφές της πατριαρχίας κυριαρχούσε η πατρογραμμική διαδοχή (Τσαούσης, 1979), σύμφωνα με την οποία ο τόπος της κατοικίας και δραστηριότητας μεταβιβαζόταν μόνο στα αρσενικά μέλη της οικογένειας. Τα θηλυκά μέλη της οικογένειας παντρεύονταν και με τη σειρά τους έφευγαν για να κατοικήσουν στον τόπο του συζύγου τους. Η εσωτερική λειτουργία της πατριαρχικής οικογένειας στηριζόταν κυρίως στην αυστηρή τήρηση των ηθών και των εθίμων, και το αίσθημα της τιμής (που εν πολλοίς προσδιοριζόταν από το τι θα πει ο κόσμος ) αποτελούσε το ρυθμιστικό παράγοντα για τις πράξεις και τη 11

συμπεριφορά των ατόμων και της ομάδας (Κοροντζής, 1961). Η κατανομή των ρόλων είχε ως βασικό κριτήριο το φύλο και την ηλικία και ρυθμιζόταν σύμφωνα με την παράδοση, η οποία αντανακλούσε σε τελευταία ανάλυση τις εσωτερικευμένες αξίες και στάσεις και τους ρυθμιστικούς μηχανισμούς της ευρύτερης κοινωνίας (Eμμανουήλ, 1979). Τέλος στο οικογενειακό αυτό σχήμα η συμβολή των παιδιών στην παραγωγή ήταν αυτονόητη και η γέννηση πολλών παιδιών κυρίως για οικογένειες με μεγάλες γεωργικές εκτάσεις ήταν δεδομένη (Πυργιωτάκης, 1984). Με τη βιομηχανική επανάσταση και τη δημιουργία των πρώτων μονάδων μαζικής παραγωγής το προηγούμενο οικογενειακό σχήμα ανατράπηκε. Ιδρύθηκαν μεγάλες βιομηχανικές μονάδες σε μέρη όπου υπήρχε κατάλληλη πηγή ενέργειας ή όπου διευκολυνόταν η διακίνηση των καταναλωτικών αγαθών και της πρώτης ύλης. Η παραγωγή έπαυσε να συντελείται γύρω από την οικογένεια ή μέσα σ αυτήν. Στο επίκεντρο της παραγωγής τέθηκε η μηχανή και όλοι έσπευσαν να αναζητήσουν εργασία εκεί όπου είχαν ιδρυθεί εργοστάσια. Έτσι, η ανάπτυξη των μεγάλων βιομηχανικών κέντρων συνοδεύτηκε από μαζικές μετακινήσεις πληθυσμών (Τσαούσης, 1979). Τα εργοστάσια απαιτούσαν εργατικά χέρια, οι νεότεροι εγκατέλειψαν την αγροτική παραγωγή και έσπευσαν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους εκεί όπου το ημερομίσθιο θα εξασφάλιζε μεγαλύτερη σταθερότητα. Με τον τρόπο αυτό παρουσιάστηκε το μεγάλο ρεύμα εσωτερικής μετανάστευσης στην αρχή, για να ακολουθήσει η εξωτερική μετανάστευση αργότερα. Τότε σημειώθηκε το μεγάλο μεταναστευτικό ρεύμα από την Ευρώπη προς την Aμερική αρχικά, και από τις νότιες ευρωπαϊκές, προς τις χώρες της Bόρειας και της Kεντρικής Eυρώπης, μερικές δεκαετίες αργότερα (Πυργιωτάκης, 2003). Με τη μετανάστευση των νεοτέρων αποκολλούνται κατ αρχάς οι γενιές και το εκτεταμένο οικογενειακό σχήμα δέχεται πλήγμα. Ταυτοχρόνως, ο τόπος εργασίας δεν προσφέρεται πλέον και ως τόπος κατοικίας, με αποτέλεσμα να επέλθει σαφής διάκριση ανάμεσα στους δύο χώρους. Ο χωρισμός αυτός του τόπου εργασίας από τον τόπο κατοικίας απομάκρυνε τους γονείς τον πατέρα αρχικά και τη μητέρα αργότερα από τα παιδιά και έκανε προβληματική την επίβλεψη και την ανατροφή τους. Με τον τρόπο αυτό το παιδί αποκλείστηκε από τη διαδικασία της παραγωγής, στην οποία συμμετείχε από πολύ νωρίς στα πλαίσια της εκτεταμένης πατριαρχικής οικογένειας. Έτσι, το παιδί αντί να συμβάλλει στην οικονομική ενίσχυση της οικογένειας, όπως συνέβαινε προηγουμένως, μετατράπηκε σε υπολογίσιμη οικονομική δαπάνη (Keilhacker, 1967). Κατά τον ίδιο τρόπο το κλειστό οικονομικό σύστημα διαλύεται αφού τώρα πλέον ο εργαζόμενος ανταλλάσσει την εργατική του δύναμη με το ημερομίσθιο και σπεύδει με αυτό να προμηθευτεί ό,τι χρειάζεται. Καθώς η οικονομία απαιτεί όλο και περισσότερα εργατικά χέρια, η γυναίκα εμπλέκεται πλέον στο σύστημα απασχόλησης και μαζί με την οικονομική της επιζητά και την προσωπική της ελευθερία, πράγμα που της ανοίγει το δρόμο για τη συντροφικότητα. Επιπλέον, από τη διάκριση των χώρων κατοικίας και εργασίας προκύπτει η ανάγκη φύλαξης και προστασίας των 12

παιδιών, αφού τώρα δεν μπορούν πλέον να συνυπάρχουν στον ίδιο χώρο εργασίας με τους γονείς. Προκύπτει τότε η ανάγκη μείωσης του αριθμού των γεννήσεων. Ανακαλύπτονται τα τεχνητά μέσα ελέγχου της γονιμότητας, επινοείται το εξανθρωποποιημένο γάλα, ο τεχνητός θηλασμός και όλα εκείνα τα μέσα που διευκολύνουν την απομάκρυνση της εργαζόμενης μητέρας από το παιδί (Μουσούρου, 1985β). Επιπλέον, το σύστημα απασχόλησης διαφοροποιείται, και για την ένταξη σε αυτό απαιτούνται εξειδικευμένες γνώσεις και δεξιότητες, οι οποίες δεν μπορούν να καλλιεργηθούν στο χώρο της οικογένειας με τις παραδοσιακές μορφές αγωγής. Για όλους αυτούς του λόγους, επινοούνται ειδικοί χώροι, τα σχολεία, στα οποία ανατίθεται η φύλαξη και η διδασκαλία των παιδιών, από ειδικευμένο προσωπικό, τους εκπαιδευτικούς. Η σχολική φοίτηση γενικεύεται και παύει να αποτελεί προνόμιο μόνον όσων προορίζονταν να αναλάβουν υπεύθυνες και ηγετικές θέσεις στην κοινωνία, όπως συνέβαινε έως τότε. (Πυργιωτάκης, 2005). Αυτές, σε γενικές γραμμές, ήταν οι κυριότερες εξελίξεις και οι μετασχηματισμοί τους οποίους δέχτηκε η οικογένεια κατά τη μετάβαση της κοινωνίας από το αγροτικό, στο στάδιο της βιομηχανικής και μετα-βιομηχανικής ανάπτυξης. Στην οικογένεια της μετα-βιομηχανικής εποχής όμως ο αριθμός των μελών είναι κατά πολύ μικρότερος των προγενέστερων οικογενειακών σχημάτων, ενώ ως προς τον αριθμό των γενεών διαχωρίστηκε η οικογένεια προσανατολισμού από την αναπαραγωγική οικογένεια. Είναι γνωστό ότι κάθε έγγαμο άτομο ανήκει σε δύο οικογένειες, την οικογένεια από την οποία προέρχεται (οικογένεια προσανατολισμού) και την οικογένεια που συγκροτεί με το γάμο του (αναπαραγωγική οικογένεια) (Πυργιωτάκης, 2003). Με την απομάκρυνση των δύο αυτών οικογενειών προέκυψε η πυρηνική οικογένεια (Πυργιωτάκης, 1984). Στο νεότερο αυτό οικογενειακό σχήμα, το οποίο και τείνει να καθιερωθεί διεθνώς, εκπροσωπούνται δύο μόνο γενιές, η γενιά των γονέων και η γενιά των παιδιών και η οικογένεια είναι κατεξοχήν παιδοκεντρική. Ο αριθμός των παιδιών στο νέο αυτό οικογενειακό σχήμα είναι αρκετά περιορισμένος και η εκπαίδευσή τους έχει εναποτεθεί στην Πολιτεία. Αναπτύσσεται έτσι το Κοινωνικό Κράτος Πρόνοιας, το οποίο τόσο στην περίπτωση της παιδείας όσο και σε άλλες περιπτώσεις (υγεία, πρόνοια, περίθαλψη, φροντίδα υπερηλίκων, κ.λπ.) παρεμβαίνει στον εσωτερικό χώρο της οικογένειας και με τους οργανωμένους προς αυτό το σκοπό θεσμούς, αναλαμβάνει λειτουργίες, οι οποίες σε προγενέστερα σχήματα ανήκαν στην αποκλειστική αρμοδιότητα της οικογένειας. Μέσα από την γενικευμένη αυτή τάση, η σύγχρονη πυρηνική οικογένεια, σε σύγκριση με τα παλαιότερα οικογενειακά σχήματα, διακρίνεται από περιορισμένο φάσμα λειτουργιών και αρμοδιοτήτων, γι αυτό και γίνεται λόγος για λειτουργική απώλεια ή λειτουργική μετάθεση της οικογένειας (Πυργιωτάκης, 2003) Στην Ελλάδα ο τύπος της οικογένειας που κυριαρχεί και που στηρίζει μέχρι σήμερα η οικογενειακή πολιτική του κράτους είναι η συζυγική, χωρίς αυτό βέβαια να σημαίνει ότι δεν 13

συνυπάρχουν ως κοινωνικώς αποδεκτά και τα άλλα σύγχρονα οικογενειακά σχήματα-μορφές. Ειδικότερα, οι μονογονεϊκές οικογένειες στην Ελλάδα καλύπτουν ένα μικρό, σχετικά με τις άλλες χώρες της Ευρώπης, ποσοστό της τάξεως του 6%. Παρουσιάζεται, επίσης, χαμηλό ποσοστό διαζυγίων σε σχέση με τις άλλες χώρες, αλλά με αυξητικές τάσεις, κάθετη πτώση του δείκτη γονιμότητας και 40% ποσοστό εργαζόμενων γυναικών. Ακόμα, με το σχετικό νόμο του 1983 έχουμε μια απόπειρα εκσυγχρονισμού του οικογενειακού δικαίου. Εισάγονται αλλαγές που αναφέρονται στον προσδιορισμό της γυναίκας που φέρνει παιδί χωρίς γάμο άλλα και στα ίσα δικαιώματα των παιδιών αυτών σε σχέση με τα εντός γάμου. Ενώ το 1986 αναγνωρίζεται το νόμιμο δικαίωμα της άμβλωσης και πρωτύτερα το 1980 καθιερώνονται τα Κέντρα Οικογενειακού Προγραμματισμού (Μουσούρου & Στρατηγάκη, 2004, Τζαμαλούκα & Χατζηφωτίου, 2004). Η σύγχρονη τάση των νομικών ρυθμίσεων για άρση των ιδιομορφιών στα πλαίσια της Ε.Ε που έχει εξελιχθεί σε όρο ύπαρξης, γεννά το ερώτημα κατά πόσο η μεταβολή του νομικού πλαισίου που αφορά την οικογένεια αποτελεί εργαλείο για τη τεχνητή μεταβολή της κοινωνικής πραγματικότητας. Η ιδιοπροσωπία της ελληνικής οικογένειας, κατά την Μουσούρου (1983), «εκφράζει την συλλογική ταυτότητα του Έλληνα ως στοιχείο του πολιτισμού του. Υπό την έννοια αυτή η πυρηνικήσυζυγική οικογένεια στην Ελλάδα παίρνει έναν ιδιόμορφο χαρακτήρα καθώς αποχωρίζεται μεν αλλά δεν απομονώνεται από αυτό που αποκαλείται κύκλος των δικών μας. Αντιθέτως εξακολουθεί να διατηρεί ισχυρούς δεσμούς και αλληλεξαρτήσεις, ακόμα και σε συνθήκες εξωτερικής μετανάστευσης. Βέβαια πολλοί ερευνητές αποδίδουν το γεγονός όχι σε θέματα ιδιοπροσωπίας αλλά στην ανάγκη που διαμορφώνεται στην Ελλάδα εξαιτίας της ελλειπούς παρουσίας του προνοιακού κράτους στην οικογένεια που αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα πλέον της σύγχρονης συρρικνωμένης οικογένειας σε διεθνές επίπεδο». (Μουσούρου, 1985α). Η ίδια κοινωνιολόγος σημειώνει πως η ελληνική οικογένεια διατηρεί περισσότερα στοιχεία ιδιοπροσωπίας από εκείνα που διατηρεί η ελληνική κοινωνία, δηλαδή μετασχηματίζεται με βραδύτερο ρυθμό από την κοινωνία. Ένα άλλο θέμα που αξίζει να αποτελέσει αντικείμενο σχολιασμού αφορά τον ιδιόμορφο τρόπο με τον οποίο βιώνεται η παιδοκεντρικότητα στην ελληνική οικογένεια τόσο από τους γονείς όσο από τα παιδιά, γεγονός που επηρεάζει αρνητικά και τις δύο πλευρές. (Μουσούρου, 1985α). Στην ελληνική οικογένεια το παιδί αυτονομείται ως λόγος και τρόπος της ύπαρξής της με αποτέλεσμα να καθίσταται ιδιαίτερα δύσκολη ή και οδυνηρή η διαδικασία της ανεξαρτητοποίησής του από την μια. Στην χειρότερη περίπτωση βέβαια όπου το παιδί συνηθίζει να του παρέχονται τα πάντα με ευκολία, δημιουργώντας του την ψευδαίσθηση ότι η ζωή είναι εύκολη και χωρίς συμβιβασμούς, χωρίς θυσίες, χωρίς ήττες. Και έμμεσα καθίσταται σταδιακά ανίκανο να αναπτύξει αρετές όπως της αντοχής στις αντιξοότητες, της αυτοπειθαρχίας, της αυτάρκειας, της συνέπειας λόγων 14

και έργων. Με άλλα λόγια εξουδετερώνεται η δυνατότητα του παιδιού να αναπτυχθεί και να λειτουργήσει ως πρόσωπο και ως μέλος ομάδας, που αποτελεί και τις βασικές λειτουργίες που θα έπρεπε λογικά να του παρέχει η οικογένεια (Μουσούρου, 1985α). Από την άλλη πάλι πλευρά οι γονείς αφοσιώνονται εξολοκλήρου στα παιδιά, θυσιάζοντας για αυτά την προσωπική ζωή τους και του ζευγαριού. Καταναλώνονται οι ίδιοι σε έναν αδιάκοπο αγώνα εξασφάλισης καταναλωτικών αγαθών. Οι Έλληνες γονείς δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στη μόρφωση των παιδιών με την έννοια της σχολικής επίδοσης και της κοινωνικής καταξίωσης και ανόδου του παιδιού και μέσω αυτού και ολόκληρης της οικογένειας. Έτσι το παιδί γίνεται αντιληπτό ως αυτοσκοπός της ελληνικής οικογένειας αλλά ταυτόχρονα και μέσο της (Γκιζέλης, Καυταντζόγλου, Τεπέρογλου & Φίλιας, 1984). Με βάση το τελευταίο εάν το παιδί προσκολληθεί στην οικογένεια του είναι καταδικασμένο να μην αποκτήσει ή να αποκτήσει το ίδιο μια δυσλειτουργική οικογένεια. Ενώ αν αποχωρήσει από αυτήν όπως είναι το φυσιολογικό μετά την ενηλικίωσή του νιώθει το ίδιο ένοχο και οι γονείς προδομένοι από αυτό και τις προσδοκίες τους αλλά και χωρίς νόημα πλέον της μεταξύ του ζευγαριού συμβίωσης (Κατάκη, 1997). Επίσης παρά τις εξελίξεις των τελευταίων ετών, οι ρόλοι των συζύγων ακολουθούν ακόμα στην πλειοψηφία των ελληνικών οικογενειών το διαχωρισμό ανάλογα με το φύλο και όχι τις ικανότητες του ατόμου, στο οποίο στηρίζονται όλες οι διατάξεις του Οικογενειακού Δικαίου. Σύμφωνα με τις ενδείξεις η επαγγελματική απασχόληση της γυναίκας συνδέεται με την εκ μέρους της, άρνησης άσκησης των παραδοσιακών τομέων (νοικοκυριό, ανατροφή των παιδιών, φροντίδα των ηλικιωμένων γονέων). (Μισέλ, 1987). Όμως σταδιακά η ευθύνη για την ανατροφή των παιδιών δεν είναι πια υπόθεση μόνο της μητέρας, αλλά και του πατέρα. Σύμφωνα με τον παλιό αστικό κώδικα, ο πατέρας είχε την ``πατρική εξουσία`` για το ανήλικο παιδί: είχε το δικαίωμα και την υποχρέωση να έχει την επιμέλεια του παιδιού, να διοικεί την περιουσία του, η δε μητέρα είχε απλά την υποχρέωση να φροντίζει για την ``καθαριότητα`` του παιδιού της ή για την ανατροφή του και τίποτα περισσότερο. Ο κύριος προορισμός της γυναίκας ήταν λοιπόν η μητρότητα, τον ρόλο αυτό ``υμνούσαν`` όλοι και υποστήριζαν ότι η γυναίκα δεν ``ολοκληρώνεται`` παρά μόνο όταν γίνει μάνα. Επίσης σταδιακά η εργασία της γυναίκας έξω από το σπίτι έπαψε να είναι κάτι το δευτερεύον που παύει με τον γάμο ή την γέννηση ενός παιδιού.(δουλκέρη,1990) Κλείνοντας την παρούσα ενότητα, δε θα πρέπει να παραλείψουμε ότι στις μέρες μας γίνεται λόγος για την εμφάνιση μιας νέας οικογενειακής μορφής, η οποία βρίσκεται υπό διαμόρφωση και στα πλαίσια της εξέλιξης αναμένεται να διαδεχτεί την σύγχρονη αστική συζυγική οικογένεια. Το όνομα αυτής επικοινωνιακή-συναλλακτική και σκοπός ύπαρξής της όχι πλέον η βιολογική και κοινωνική επιβίωση (όπως των δύο προηγούμενων) αλλά η ψυχοσυναισθηματική και κοινωνική επιβίωση των μελών. Η συνθήκη αυτή θα βοηθήσει στην δημιουργία και διατήρηση της εσωτερικής συγκρότησης 15

των μελών της, ώστε αυτά να μπορούν να χειρίζονται την πολυπλοκότητα της σύγχρονης ζωής και να συμβάλλουν στη λειτουργικότητα των κοινωνικών ομάδων στις οποίες εντάσσονται (Κατάκη,1998). 1.1.2. Η ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΠΟΡΕΙΑ ΤΟΥ ΘΕΣΜΟΥ ΤΟΥ ΓΑΜΟΥ ΣΕ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΗ Μια αρχική θέση είναι ότι η δημογραφική εικόνα της ελληνικής οικογένειας, δεν φαίνεται να διαφέρει ουσιωδώς από την αντίστοιχη εικόνα των οικογενειών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Έτσι, ο αριθμός προσώπων ανά νοικοκυριό, η μείωση της γαμηλιότητας, η πτώση της γεννητικότητας, η αδυναμία αναπαραγωγής του πληθυσμού, αλλά και η μείωση της παιδικής θνησιμότητας και η άνοδος της προσδοκώμενης ζωής αποτελούν στοιχεία κοινά τόσο για την ελληνική οικογένεια όσο και για την οικογένεια της Ευρώπης. Κοινή είναι επίσης η υπέρβαση της διχοτόμησης των ρόλων, που ήθελε τον άνδρα να δραστηριοποιείται εκτός της οικίας και να εκπροσωπεί την οικογένεια στον ευρύτερο κοινωνικό χώρο και τη γυναίκα υπεύθυνη στον ενδοοικογενειακό χώρο, αρμόδια για τη συναισθηματική κάλυψη και φροντίδα των μελών της. Σήμερα έχει επιτευχθεί και στην Ελλάδα η υπέρβαση αυτής της δομής των ρόλων και η ενασχόληση με ενδοοικογενειακά ζητήματα (π.χ., φροντίδα των παιδιών) αποτελούν κοινό ενδιαφέρον και των δύο γονέων (Μουσούρου, 2005β). Είναι συνεπώς προφανές ότι η ελληνική οικογένεια έχει υποστεί τις επιπτώσεις του κοινωνικού μετασχηματισμού και παρουσιάζει όλα τα τυπικά χαρακτηριστικά της σύγχρονης οικογένειας. Ωστόσο, οικογένεια δεν είναι μόνον οι αριθμοί και τα δημογραφικά στοιχεία. Αυτό που έχει σημασία πέρα απ όλα αυτά είναι οι βαθύτερες πεποιθήσεις, οι αντιλήψεις και οι στάσεις που ως υποδόριος ιστός διαπερνούν και διασυνδέουν τα μέλη της. Και ως προς το σημείο αυτό η ελληνική οικογένεια φαίνεται να διαφοροποιείται από την αντίστοιχη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, παρά τη δημογραφική ομοιογένεια που τις διέπει. Αυτό ακριβώς το διαφορετικό πνεύμα που διέπει την εσωτερική λειτουργία της ελληνικής οικογένειας, την οδηγεί σε διαφοροποίηση ως προς δύο βασικούς δείκτες: (α) το δείκτη γεννήσεως παιδιών εκτός γάμου και (β) το δείκτη διαζυγίων. Το ποσοστό των διαζυγίων στην Ελλάδα βρίσκεται στο χαμηλότερο όριο της Ευρώπης. Όλες οι άλλες χώρες έχουν τουλάχιστο διπλάσιο ποσοστό. Το ποσοστό επίσης των παιδιών που γεννιούνται από άγαμη μητέρα είναι για την Ελλάδα μόλις το 4.8% του συνολικού αριθμού των γεννήσεων. Για καμιά από τις λοιπές χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης με εξαίρεση την Κύπρο ο αριθμός αυτός δεν είναι μονοψήφιος. Συνήθως αριθμεί μερικές δεκάδες. Στη Σουηδία μάλιστα η πλειοψηφία των παιδιών (56%) γεννιούνται εκτός γάμου. (Μουσούρου, 2005β). Τα δημογραφικά αυτά δεδομένα δεν προέκυψαν προφανώς στην τύχη. Πίσω από τα στοιχεία αυτά θα πρέπει να αναζητηθεί μια άλλη αντίληψη και μια άλλη ιδεολογική τοποθέτηση για το γάμο και την οικογένεια. Η ύπαρξη ενός τόσο υψηλού ποσοστού άγαμων μητέρων στη Σουηδία, για παράδειγμα, επιτρέπει να θεωρήσουμε ότι, κατά την κοινή σουηδική αντίληψη, η γέννηση ενός 16

παιδιού είναι κατά κύριο λόγο προσωπική επιλογή της μητέρας, η οποία με δική της ευθύνη αναλαμβάνει να το φέρει στον κόσμο, χωρίς να προηγηθεί η διαδικασία του γάμου. Η ίδια η μητέρα δηλαδή επιλέγει συνειδητά και από πεποίθηση το μοντέλο της μονογονεϊκής οικογένειας, για το οποίο δεν φαίνεται να είναι απορριπτική η κοινή γνώμη της Σουηδίας. Συχνά μάλιστα στις χώρες αυτές οι γονείς συζούν κανονικά ως οικογένεια, χωρίς να έχει προηγηθεί η διαδικασία του γάμου. Παιδί εκτός γάμου δεν σημαίνει δηλαδή αναγκαστικά μονογονεϊκή οικογένεια. (Μουσούρου, 2005β). Μια άλλη μέθοδος που μπορεί να αποδειχθεί χρήσιμη στην προσπάθεια να παρακολουθήσουμε τις εξελίξεις των τελευταίων δεκαετιών, αναφορικά με τα δημογραφικά χαρακτηριστικά του πληθυσμού στην Ελλάδα και στην Ευρώπη είναι η γαμηλιότητα. Η γαμηλιότητα είναι η συχνότητα των γάμων σε δείγμα 1000 κατοίκων και ποικίλλει σημαντικά ως προς το χώρο και το χρόνο. Η ποικιλία αυτή οφείλεται σε διάφορους παράγοντες, αλλά και εξελίξεις κοινωνικοοικονομικές που έχουν τη δυνατότητα να επιδρούν και να διαμορφώνουν τα επίπεδα της γαμηλιότητας. Κάποιοι από αυτούς τους παράγοντες είναι η σχετική νομοθεσία που υπάρχει σε κάθε χώρα αναφορικά με το γάμο και το διαζύγιο, η δομή του πληθυσμού, οι οικονομικοί παράγοντες, παράγοντες θρησκευτικοί και πολιτισμικοί, πολιτικοί, αλλά και το μορφωτικό επίπεδο του πληθυσμού και η εξέλιξη του. Για παράδειγμα, σε μια χώρα ή περιοχή με έντονη εξωτερική μετανάστευση, όπου μειώνεται ο νεαρός πληθυσμός που αναπαράγεται, είναι επόμενο να σημειωθεί πτώση της γαμηλιότητας. Αντίθετα, στη χώρα υποδοχής των μεταναστών, όπου η σύνθεση του πληθυσμού θα αλλάξει προς όφελος των νεαρών ηλικιών η γαμηλιότητα είναι δυνατόν να παρουσιάσει αύξηση. (Μουσούρου, 1998) Η γαμηλιότητα, λοιπόν, διαφοροποιείται και στο χρόνο και στο χώρο. Παρά τις διαφοροποιήσεις που σημειώθηκαν από τα τέλη του 19 ου αιώνα ως τα τέλη της δεκαετίας του 1950 σε όλες τις σύγχρονες βιομηχανικές κοινωνίες, η γαμηλιότητα παρέμεινε σταθερή. Μετά το 1960, όπου ξεκινάνε έντονα μεταναστευτικά ρεύματα, και μέχρι περίπου τα μέσα της δεκαετίας του 80, παρατηρείται αύξηση της γαμηλιότητας σε χώρες όπως οι Ην. Πολιτείες και η Αυστραλία, μείωση σε χώρες όπως η Σουηδία, ενώ στην Ελλάδα παραμένει σχετικά σταθερή. (βλ. πίνακα 1) Πίνακας 1 Γάμοι σε 1.000 κατοίκους στην Ελλάδα και σε διάφορες χώρες (1960-1984 ΧΩΡΕΣ 1960 1964 1972 1976 1980 1984 1. Ελλάδα 7,0 8,9 6,8 7,0 6,5 5,5 2. Δανία 7,8 8,4 6,2 6,2 5,2 5,6 17

3. Γαλλία 7,0 7,2 8,1 7,1 6,2 5,1 4. Γερμανία 9,4 8,7 6,7 5,9 5,9 5,9 5. Ιρλανδία 5,5 5,6 7,4 6,5 6,4 5,2 6. Ιταλία 7,6 8,0 7,7 6,3 5,7 5,2 7. Ολλανδία 7,8 8,5 8,8 7,0 6,4 5,7 8. Σουηδία 6,7 7,6 4,8 5,5 4,5 4,5 9. Ην. Βασίλειο 7,5 7,6 8,6 7,2 7,4 7,0 10. Ην. Πολιτείες 8,5 9,0 11,0 9,9 10,5 10,5 11. Αυστραλία 7,3 7,7 8,8 8,1 7,4 7,0 Πηγή: Μουσούρου, 1998. 1.1.3. Ο ΓΑΜΟΣ ΣΤΗΝ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ Ανάλογα με την ανάγκη που ο καθένας θέλει να καλύψει μέσα από την ερωτική-συντροφική του σχέση, προσδοκά, ελπίζει και συμπεριφέρεται. Παλιότερα ο ``γάμος`` υπήρχε ως λύση και θεσμός απαραίτητος για την επιβίωση. Για την γυναίκα αυτό επιτυγχανόταν μέσω του γάμου με την εξασφάλιση των ``προς το ζην``και για τον άντρα μέσω του γάμου επίσης μιας και η γυναίκα θα φρόντιζε τα ``του οίκου`` και των παιδιών. Αργότερα με το πέρασμα των χρόνων αυτό άλλαξε. Σήμερα σκοπός είναι η τείνει να γίνει η αυτοπραγμάτωση.(κατάκη:1984) Σήμερα, μετά από την εξελικτική πορεία αιώνων, ο γάμος χαρακτηρίζεται ως «θεσμός» ή «θρησκευτικό μυστήριο». Υπάρχουν, πλέον δυο θεσμοθετημένοι, ισότιμοι τύποι γάμου, ο πολιτικός και ο θρησκευτικός. Επίσης, για την τέλεση ενός γάμου υπάρχουν κάποιες προϋποθέσεις. (Κουμάντος, 1982). Αποκλείεται σε όσους δεν έχουν συμπληρώσει το 18 ο έτος της ηλικίας τους ή αλλιώς χρειάζεται τη συναίνεση εκείνου που φροντίζει για εκείνον ή στην ανάγκη του δικαστηρίου. Καθιερώνεται η μονογαμία, η διγαμία θεωρείται ποινικό αδίκημα, ενώ η παράλληλη προς το γάμο ύπαρξη εξωσυζυγικής σχέσης αποδοκιμάζεται. (Μοριχοβίτης, 2001.) Ως θεσμός ο γάμος έχει λειτουργίες που προωθούν και συνάμα προστατεύουν την ιδιότητα που έχει. Εξασφαλίζει τη νομιμότητα στη σχέση δυο ανθρώπων. Καθορίζει, ως ένα βαθμό, τις μεταξύ τους υποχρεώσεις σε προσωπικό επίπεδο, αλλά και σε οικονομικό- περιουσιακό. Πολύ σημαντικό είναι πως τα παιδιά που γεννιούνται εντός γάμου είναι νομικά αναγνωρισμένα και προστατευμένα. 18

Συγχρόνως, από τη στιγμή που γεννιούνται εντός γάμου θέματα, όπως η κληρονομιά, είναι διευθετημένα νομικά. Βέβαια, είναι λάθος να θεωρείται πως ο γάμος προηγείται πάντα της απόκτησης παιδιών. Η αντίληψη αυτή δεν συνάδει με την πραγματικότητα. Στις σύγχρονες αστικές βιομηχανικές κοινωνίες ένα μεγάλο, και συνεχώς αυξανόμενο, ποσοστό γεννήσεων πραγματοποιούνται εκτός γάμου, χωρίς να είναι απαραίτητο πως οι γονείς των παιδιών αυτών θα τελέσουν γάμο αργότερα. (Κουμάντος, 1982) 1.1.4. Ο ΓΑΜΟΣ ΚΑΙ ΗΛΙΚΙΑ ΣΤΗΝ ΟΠΟΙΑ ΣΥΝΤΕΛΕΙΤΑΙ Στο παρελθόν ο γάμος σε μικρή ηλικία αποτελούσε συνήθη πρακτική και οι λόγοι γι αυτό ήταν πολλοί και σχετίζονταν με την ιστορική και κοινωνική πραγματικότητα της εποχής. Ένας βασικός λόγος ήταν η μακρόχρονη κατοχή και ο φόβος αλλαξοπιστίας με την μέθοδο του γενιτσαρισμού, όπως συνέβαινε στην περίοδο της Τουρκοκρατίας. Ο γάμος σε μικρή ηλικία όμως δεν παρατηρείται μόνο σε αυτήν την περίοδο ούτε παρατηρείται μονό στην Ελλάδα. (Αυδίκος, 1996) Ωστόσο ο γάμος σε μικρή ηλικία αποτελούσε ένα ευρύτερο μέσο διαμόρφωσης της ιδεολογίας των νέων κοινωνικών μελών και ενίσχυσης των κοινοτικών και οικογενειακών θεσμών και συνεπώς μέσο θεσμικής, ιδεολογικής και εθνικής επιβίωσης. Ο γάμος με άλλα λόγια ήταν το μέσο για την διαμόρφωση κοινωνικών δικτύων και μη διασπάθισης του κοινοτικού κεφαλαίου. Σε μια ασταθή κοινωνική πραγματικότητα, όπου δεν υπήρχε κράτος πρόνοιας, στόχος των οικογενειών ήταν να διαμορφώσουν δίκτυο κοινωνικής και οικονομικής αλληλεγγύης έναντι των οποιονδήποτε εξωτερικών παραγόντων (ληστεία, τρομοκρατία). Έτσι ο αρραβώνας και ο γάμος εντασσόταν στην τακτική της οικογένειας, η οποία των χρησιμοποιεί σαν μέσο για την επίτευξη των σκοπών της. (Αυδίκος, 1996) Παράλληλα ο γάμος σε μικρή ηλικία αποτελούσε στοιχείο συγκρότησης της τοπικής ταυτότητας, σε μια περίοδο που η μεταναστευτική κίνηση και ο αγωγιατισμός διευκόλυναν την άμβλυνση της. Ιδίως στο Ζαγόρι Ηπείρου, όπου η μετανάστευση ήταν δομικό στοιχείο της κοινωνικής ζωής, τα παιδιά ακολουθούσαν τους γονείς τους σε μικρή ηλικία. Η ένταξη του αρσενικού νεαρού μέλους γινόταν, αφού προηγούνταν ο γάμος του, ώστε να δεθεί με τον γενέθλιο τόπο και να έχει σημεία αναφοράς. Παράλληλα η κοινότητα και η οικογένεια εξασφάλιζαν με τον τρόπο αυτό τη ροή των δημιουργημένων κεφαλαίων στην γενέτειρα. Ο γάμος σε μικρή ηλικία λοιπόν αποτελούσε ένα ακόμη μέσο της στρατηγικής διεύρυνσης της οικογένειας. (Αυδίκος, 1996) Στον πίνακα που ακολουθεί βλέπουμε μια πιο εξειδικευμένη αναφορά στο γάμο και στη μέση ηλικία στην οποία συντελείται. 19

Πίνακας 7. Γάμος κατά φύλο και ομάδα ηλικίας σε ποσοστά Ηλικία ομάδας Άνδρες Γυναίκες 1933-37 1958-62 1982 2001 2002 1933-37 1958-62 1982 2001 2002-20 4,6 2,5 12,8 0,7 0,7 17,1 13,1 28,9 5,5 5,5 20-24 28,4 18,6 28,1 8,9 8,4 49,8 41,5 38,8 25,2 23,6 25-29 37,3 40,1 38,3 32,9 31,6 24,2 30,3 18,4 37,4 37,9 30-34 19,9 23,9 16,2 30,6 31,1 6,2 10,4 6,2 19,0 20,1 35-39 7,5 8,9 6,6 13,4 14,0 2,0 3,0 2,7 6,6 7,0 40-44 2,6 3,2 2,8 6,0 6,1 0,5 1,0 1,5 2,8 3,0 45 + 1,7 2,8 6,0 7,8 8,0 0,2 0,7 3,3 3,7 3,8 Πηγή Μουσούρου, 2005 Μελετώντας κανείς τα στοιχεία του πίνακα, μπορεί να προβεί στις ακόλουθες διαπιστώσεις: Έως το 1982, ένα υψηλό ποσοστό (37.3%, 40.1% και 38.3%) ανδρών παντρεύονται στην ηλικία των 25-29 ετών. ακολουθεί η ηλικιακή ομάδα των 20-24 ετών και έπεται η ομάδα 30-34. πάντοτε όμως η ισχυρή κεντρική τάση παραμένει στην ομάδα των 25-29 ετών. Στην ίδια εκείνη χρονική περίοδο, η κεντρική τάση για τη γυναίκα διαμορφώνεται γύρω από την ηλικία των 20-24 ετών, με ποσοστά 49.9% για την πρώτη χρονική περίοδο, 41.5% για τη δεύτερη και 38.8% για το έτος 1982. Στα επόμενα χρόνια, οι κεντρικές αυτές τάσεις αλλοιώνονται και τα υψηλά ποσοστά κατανέμονται με ισότιμο περίπου τρόπο στις ηλικιακές ομάδες των 25-29 και 30-34 ετών για τους άνδρες και στις ομάδες 20-24 και 25-29 ετών για τις γυναίκες. Από τη διαπίστωση αυτή γίνεται σαφής μια νέα τάση, η τάση αναβολής του γάμου κατά μία πενταετία περίπου. Η διαπίστωση αυτή αφορά κατά όμοιο περίπου τρόπο τόσο τον άντρα όσο και τη γυναίκα. Σε όλες τις χρονικές περιόδους που μνημονεύονται εδώ παρατηρείται μια σταθερή διαφορά στη μέση ηλικία γάμου, ανάμεσα στον άνδρα και στη γυναίκα. η γυναίκα είναι κατά κανόνα μικρότερη από τον άνδρα κατά πέντε περίπου χρόνια. η ηλικιακή αυτή διαφορά μειώθηκε στα 4.1 χρόνια, μετά την πρόσφατη τάση για αναβολή του γάμου. 20

Με κατάλληλη επεξεργασία των στοιχείων που αναφέρθηκαν παραπάνω καθώς και των αναλυτικότερων στοιχείων που παραθέτει η Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδος (2004), διαπιστώνεται ότι σύμφωνα με τα δεδομένα του 2002 (τελευταίο έτος για το οποίο διαθέτουμε αναλυτικά στοιχεία), ο μέσος όρος της ηλικίας γάμου είναι 33.1 για τους άνδρες και 29.0 για τις γυναίκες. για το προηγούμενο έτος (2001) οι αποκλίσεις ήταν ελάχιστες. Ο μέσος όρος της ηλικίας γάμου ήταν 32.85 για τον άνδρα και 28.7 για τις γυναίκες. ουσιαστικά ο μέσος όρος ανήλθε κατά τρεις μήνες περίπου μέσα σε ένα έτος. Το στοιχεία αυτά υπογραμμίζουν μιαν εκπληκτική άνοδο της μέσης ηλικίας γάμου, η οποία ήταν άγνωστη για την Ελλάδα κατά τις προηγούμενες δεκαετίες. Θα μπορούσε κανείς να υποθέσει ότι ο μέσος όρος ανέρχεται, επειδή στους γάμους αυτούς συμπεριλαμβάνεται και ο δεύτερος γάμος. Όμως, τα διαζύγια στην Ελλάδα είναι τόσο λίγα, που και αν ακόμη όλα οδηγούσαν σε δεύτερο γάμο, και τότε πάλι η επίδρασή τους δε θα ήταν μεγάλη. ( Πυργιωτάκης, 2007) Οι παραπάνω γενικές διαπιστώσεις επισημαίνουν κεντρικές τάσεις και ροπές. Οι διαφοροποιήσεις όμως και οι αποκλίσεις από τις κεντρικές αυτές τάσεις είναι αναμενόμενες και για την ακριβέστερη διαπίστωσή τους απαιτείται διεξοδικότερη ανάλυση των στοιχείων της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας της Ελλάδος. Πάντως η ηλικία γάμου εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το μορφωτικό επίπεδο των νέων, καθώς επίσης και από τη γεωγραφική περιοχή στην οποία διαμένουν. Έτσι, άνοδος του μορφωτικού επιπέδου σημαίνει άνοδο της ηλικίας γάμου, τόσο για τον άνδρα όσο και για τη γυναίκα. Συγκεφαλαιώνοντας τις παραπάνω διαπιστώσεις, μπορεί να επισημάνει κανείς ότι στην Ελλάδα η μέση ηλικία γάμου διατηρούσε μια σταθερότητα στο παρελθόν, σύμφωνα με την οποία οι γυναίκες παντρεύονταν σε ηλικία 22.6 ετών και οι άντρες σε ηλικία 27.6 ετών, κατά μέσο όρο (Μουσούρου, 2005α). Κατά τα τελευταία χρόνια, η σταθερά αυτή φαίνεται να υφίσταται αλλοίωση και παρουσιάζεται μετατόπιση της μέσης ηλικίας γάμου κατά μία πενταετία και πλέον προς τα πάνω. Η διαπίστωση αυτή πρέπει να ερμηνευθεί με βάση δύο κυρίως μεταβλητές: την ανεργία των νέων και την άνοδο του μορφωτικού επιπέδου των νέων. Επειδή, δηλαδή, η άνοδος του εκπαιδευτικού επιπέδου των νέων συνδέεται με σχετική άνοδο της μέσης ηλικίας γάμου και με δεδομένο ότι το εκπαιδευτικό επίπεδο των Ελλήνων ανήλθε κατά τα τελευταία χρόνια με υψηλούς ρυθμούς, μια σχετική τάση ανόδου της μέσης ηλικίας γάμου θα ήταν αναμενόμενη, όχι όμως αυτού του μεγέθους. Γι αυτό η αύξηση μπορεί να ερμηνευτεί από την άνοδο του μορφωτικού επιπέδου σε συνδυασμό με τους υψηλούς δείκτες ανεργίας, η οποία σήμερα πλήττει και την ομάδα των πτυχιούχων σε υψηλά ποσοστά. Αυτή ακριβώς η ανασφάλεια που προκαλείται από το φαινόμενο της ανεργίας (Μουσούρου, 2005γ), εκφράζεται με το δισταγμό έναντι του γάμου, που αναγκαστικά αναβάλλεται. Αξίζει επίσης να μνημονευθεί μία άλλη τάση που μόλις αρχίζει να διαφαίνεται. πρόκειται για τη συχνότητα του γάμου μετά την ηλικία των 45 ετών. Ενώ, δηλαδή, έως το 1982, οι γάμοι μετά 21

από την ηλικία αυτή ήταν σπάνιοι, σήμερα το ποσοστό γάμων της ηλικιακής αυτής ομάδα αυξάνεται. Ωστόσο, η αύξηση αυτή αφορά κατά κύριο λόγο τον άνδρα και λιγότερο τη γυναίκα. Το γεγονός αυτό φαίνεται μάλλον να αντανακλά τη διπλή ηθική που συνεχίζει να διαπερνά την ελληνική κοινωνία, η οποία είχε ανέκαθεν διαφορετικά κριτήρια για τον άνδρα και διαφορετικά για τη γυναίκα. (Μουσούρου, 2005γ) 1.2. Η ΕΠΙΛΟΓΗ ΣΥΖΥΓΟΥ Η` ΣΥΝΤΡΟΦΟΥ 1.2.1. ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΤΩΝ ΚΡΙΤΗΡΙΩΝ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΣΥΝΤΡΟΦΟΥ Η ψυχική υγεία του ατόμου διαδραματίζει πρωτεύοντα ρόλο, αφενός στη δυνατότητα για επιλογή συντρόφου, αφετέρου στο είδος και τη διάρκεια της σχέσης που μια τέτοια επιλογή αναμένεται να δρομολογήσει. Η ικανότητα του ατόμου για ώριμη αγάπη, που μόνο μια ομαλή συναισθηματική και ψυχοκοινωνική ανάπτυξη μπορεί να διασφαλίσει, αποτελεί τη βασική προϋπόθεση για μια επιλογή στοχευόμενη στη βίωση της συντροφικότητας. (Αγάθωνος, 1991). Η ψυχοδυναμική θεωρία του δεσμού αναφορικά με το θέμα, κάνει λόγο για τη σπουδαιότητα του είδους του δεσμού που αναπτύσσεται μεταξύ της μητέρας και του παιδιού, ήδη από την πρώιμη βρεφική ηλικία στην οποία, μάλιστα, αποδίδεται σεξουαλική ευθύνη για τον τρόπο που το άτομο, ως ενήλικας, θα επιλέγει να σχετίζεται προσπαθώντας να ικανοποιήσει την ανάγκη του για συντροφικότητα (Κορδούτης, 2006). Στο σημείο αυτό είναι σημαντικό να αναφερθεί ο σημαντικός ρόλος που διαδραματίζει ο τρόπος που τα γονεϊκά μας πρότυπα αντιλαμβάνονται και βιώνουν τη συντροφικότητα, καθώς και οι ταυτίσεις που πραγματοποιούμε μέχρι να φτάσουμε στην ενηλικίωσή μας, στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς μας, του χαρακτήρα μας και της ιδιαιτερότητας των αναγκών της ατομικότητάς μας, που μας ακολουθούν σε όλη την ζωή μας (Bowen, 1978). Προσεγγίζοντας το θέμα εξελικτικά, η λάθος επιλογή συντρόφου, αποδίδεται σε εσωτερικά αίτια και συγκεκριμένα, σε βιολογικές διαφορές μεταξύ των δύο φύλων με βάση τις οποίες η σεξουαλική ψυχολογία της γυναίκας είναι αυτή που δεν επιτρέπει την επιθυμία για βραχυπρόθεσμες σχέσεις. Αυτό συμβαίνει διότι η γυναίκα συνδέει πάντα την έννοια της συντροφικότητας με την μητρική ευθύνη και τις δυνατότητες να ανταποκριθεί σε αυτήν εξασφαλίζοντας με την επιλογή ενός καλού κουβαλητή συντρόφου τους αναγκαίους πόρους για τη συντήρηση της οικογένειας (Geary, 2000). Στους φεμινιστικούς επιστημονικούς κύκλους, η πορεία της απελευθέρωσης της γυναίκας από τους περιορισμούς της βιολογίας της αλλά και η έννοια της επιλογής συντρόφου, είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με την κατάκτηση εκ μέρους των γυναικών της οικονομικής τους αυτονομίας. Επίσης τα επιστημονικά επιτεύγματα στον τομέα της αντισύλληψης, δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για οικογενειακό προγραμματισμό και κατά συνέπεια άνοιξαν τον δρόμο στη δυνατότητα για αυτοπραγμάτωση των γυναικών (Τζαμαλούκα & Χατζηφωτίου, 2004). 22

Μια άλλη παράμετρος που επηρεάζει την επιλογή συντρόφου, έχει να κάνει με τις αντιλήψεις μας για τον έρωτα και τον γάμο. Τι στιγμή της διαλογής μπαίνουν σε ενέργεια όλες οι περασμένες σκέψεις, αναμονές, φόβοι. Ένα στοιχείο που συχνά επηρεάζει την επιλογή μας είναι η ομοιότητα του με άλλα πρόσωπα που αγαπήσαμε στο παρελθόν. Η ομοιότητα μπορεί να βρίσκεται σε σωματικά χαρακτηριστικά ή κινήσεις ή πιο σημαντικό σε σημεία του χαρακτήρα που μας υπόσχονται την επανάληψη μιας ήδη γνωστής σχέσης. Έτσι η σημερινή μας προτίμηση στον έρωτα έχει τα ίχνη της στα περασμένα, σε πρόσωπα που ανταποκρίθηκαν στις επιθυμίες μας. Η στάση μας μπορεί να είναι επιθετική ή υποχωρητική, γενεά ή δειλή και μπορεί επίσης να αλλάζει από καιρό σε καιρό. Σε κάθε δεδομένη στιγμή βασιζόμαστε σε αυτές τις περασμένες εικόνες, για να διαλέξουμε σύμφωνα με τις προσωπικές ανάγκες μας και απαιτήσεις. (Ντραϊκωρς, 1974) Η αποτυχία επιλογής συντρόφου καταλήγει πάντοτε στην προσωπική δυστυχία, στέρηση και απομόνωση. Αν και η μοναξιά δεν περιορίζεται μόνο στους ανύπαντρους, το να είσαι χωρίς σύντροφο προσθέτει απογοήτευση και αποθάρρυνση. Η δυσκολία για πολλούς είναι το πώς θα βρουν τον κατάλληλο σύντροφο ή πως θα αναγνωρίσουν ότι η εκλογή τους είναι σωστή. (Ντραϊκωρς, 1974) Η ανάγκη απόκτησης παιδιών, είναι ένα πανίσχυρο φυσικό ένστικτο που αποτελεί έναν ακόμα παράγοντα που επηρεάζει την επιλογή συντρόφου. Μόνον αυτό μπορεί να συμβάλει στην υπέρβαση του ατομικού, του εγωιστικού. Έρευνα που έγινε στη Γαλλία το 1990, έδειξε ότι τα 3/4 των ατόμων που ερωτήθηκαν σχετικά με το μέλλον ενός άντρα και μιας γυναίκας, οι οποίοι έχουν σταθερό ερωτικό δεσμό, θεωρούν καλύτερο γι αυτούς να συνεχίσουν να ζουν μαζί χωρίς να παντρευτούν, εκτός βέβαια και αν θέλουν να αποκτήσουν παιδί. Κοντολογίς, η προσφυγή στο γάμο ακολουθείται κατά πλειονότητα στις περιπτώσεις που το ζευγάρι επιθυμεί την απόκτηση παιδιών.(κυριακιδης:1999) Επίσης οι σκληρές συνθήκες των ημερών μας και ο υπερτονισμός των οικονομικών κατέστησαν το γάμο όχι καρπό του έρωτα. Οι πλούσιοι που παντρεύονταν τίμιες, ωραίες, φτωχές κοπέλες ανήκουν σε μυθιστορήματα περασμένων εποχών. Η αδήριτη ανάγκη ύπαρξης οικονομικής άνεσης διαγράφει κάθε συναισθηματισμό. Τόσο oι άνδρες όσο και oι γυναίκες τοποθετούν την οικονομική ανεξαρτησία, την σταθερή εργασία, ως πρώτη προϋπόθεση επιλογής συζύγου. Μάλιστα oι γυναίκες που έχουν οικονομική πηγή - σταθερά εργαζόμενες ή με περιουσιακά στοιχεία - είναι περισσότερο απαιτητικές από εκείνες που δεν έχουν.(κυριακιδης:1999) 1.2.2. ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΤΩΝ ΚΡΙΤΗΡΙΩΝ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΣΥΝΤΡΟΦΟΥ Ένας σεβαστός αριθμός ερευνητικών εργασιών εξετάζει το ενδεχόμενο εξωτερικές πιέσεις να συμμετέχουν καθοριστικά στον προσδιορισμό της έννοιας και της διαδικασίας επιλογής συντρόφου. 23

Η παραδοσιακή θεωρία ανταλλαγής αναφέρει ότι η βάση για μια στενή σχέση ανάμεσα σε δυο συντρόφους είναι ότι ο καθένας επιθυμεί να λάβει από τη σχέση τόσα ή περισσότερα από ότι θα κοστίσει. Τονίζει, μάλιστα, ότι κατά περιόδους κάποιοι κινητοποιούνται να αυξήσουν το συμφέρον τους και να εκμεταλλευτούν τους άλλους, όμως αυτό δεν οδηγεί σε μια σχέση αγάπης (Τζαμαλούκα, 2007). Μέρος της οικονομικής και βιοκοινωνικής θεωρίας της κοινωνικής ανταλλαγής είναι και η θεωρία της ισοτιμίας στις ερωτικές σχέσεις, με βάση την οποία ανταλλάσσονται αγαθά εκατέρωθεν στο κλίμα της επιθυμίας για πλήρη αποδοχή δημιουργώντας προϋποθέσεις για αναζήτηση διαστάσεων σύγκρισης και αυτοαξιολόγησης. Και ενώ ο πλούτος και η σημασία των αγαθών είναι υποκειμενική, εντούτοις τα άτομα εισέρχονται στις σχέσεις με κοινωνικά δοτές διαστάσεις, όπως φυσικά και διανοητικά προσόντα: εμφάνιση, ερωτική ζωντάνια, μόρφωση, υλικά αγαθά, κοινωνικές δεξιότητες, επικοινωνία, κ.α. (Κορδούτης, 2006). Επίσης δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η διαδικασία επιλογής συντρόφου δεν είναι εφικτό να παραμείνει ανεπηρέαστη από συμβιβασμούς, όταν σε μια κοινωνία υπάρχουν περιορισμοί που οφείλονται στο δημογραφικό παράγοντα. Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με στοιχεία της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας, στην απογραφή του 2001 οι άνδρες ήταν 4.556.232 και οι γυναίκες 5.520.671, δηλ. περίπου 1 στους 2 κατοίκους της Ελλάδας πάνω από 15 ετών είναι άνδρας (Παπαδόπουλος, 2007). Ακόμα οι επιδράσεις του παράγοντα χρόνου στην διαδικασία της επιλογής συντρόφου είναι σημαντικές. Οι άνθρωποι ανάλογα με τις πιέσεις που ασκεί ο χρόνος απόφασης, διαχωρίζουν τα κριτήρια που επιθυμούν σε έναν ιδανικό σύντροφο και συμβιβάζονται με εκείνα που θα τους ικανοποιήσουν σε έναν διαθέσιμο σύντροφο. (Νιρ & Μασλίν, 1985). Επιπλέον από κοινωνιολογική άποψη, στην παραδοσιακή κοινωνία, οι κανόνες ως ρυθμιστικοί και αξιολογικοί παράγοντες της συμπεριφοράς δεν άφηναν μεγάλα περιθώρια προσωπικών ή ιδιοτελών επιθυμιών ως προς την επιλογή συζύγου. Η ακτίνα δράσης των ατόμων περιέγραφε περιορισμένους κύκλους εκλογής που ελέγχονταν από τον κοινωνικό περίγυρο. Οι κανόνες που ισχυαν, αποσκοπούσαν στην εξασφάλιση ενός υψηλού βαθμού αξιοπιστίας, σταθερότητας και στήριξης του γάμου ως θεσμού. Η καταγωγή και η κοινωνική θέση ήταν τα μοναδικά κριτήρια εκλογής. Η προέλευση των δύο υποψηφίων συζύγων και το ίδιο το κοινωνικό σύνολο αποτελούσε απαραίτητη προϋπόθεση για την σύναψη του γάμου τους (Κορώσης, 1997) Στη σύγχρονη βιομηχανική κοινωνία ο γάμος αποδεσμεύτηκε από τις περιοριστικές αξιώσεις που υπαγόρευε εθιμοτυπικά η στενή διαπλοκή της παραγωγικής διαδικασίας με την οικογενειακή ζωή. Ο γάμος πήρε την μορφή ενός προστατευτικού μικροχώρου της ``ιδιωτικοποιημένης συμβίωσης`` που είχε συναισθηματικό χαρακτήρα και προσδιόριζε την οργάνωση και τον καταμερισμό του ελεύθερου χρόνου. Εκείνα τα παραγοντικά στοιχεία που απουσιάζουν πλέον από τον παραδοσιακό θεσμό του 24