ΝΕΟΤΕΚΤΟΝΙΚΑ ΡΗΓΜΑΤΑ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΟΥ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑΤΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Neotectonic faults in the urban site of Thessaloniki

3 o Πανελλήνιο Συνέδριο Αντισεισμικής Μηχανικής & Τεχνικής Σεισμολογίας 5 7 Νοεμβρίου, 2008 Άρθρο 1865 ΝΕΟΤΕΚΤΟΝΙΚΑ ΡΗΓΜΑΤΑ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΟΥ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑΤΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Neotectonic faults in the urban site of Thessaloniki Άννα ΖΕΡΒΟΠΟΥΛΟΥ 1, Σπύρος ΠΑΥΛΙΔΗΣ 2 ΠΕΡΙΛΗΨΗ : Για τον εντοπισμό και τη χαρτογράφηση νεοτεκτονικών ρηγμάτων στο Πολεοδομικό Συγκρότημα Θεσσαλονίκης χρησιμοποιήθηκαν λόγω της πυκνής δόμησης της πόλης παλιοί τοπογραφικοί χάρτες, αεροφωτογραφίες και φωτογραφίες καθώς και αρχαιολογικές και ιστορικές αναφορές, όπως και στοιχεία από γεωφυσικές διασκοπήσεις και γεωερευνητικές εργασίες με σημαντικότερη αυτή για την κατασκευή του Μετρό Θεσσαλονίκης. Για την αρχική εκτίμηση των ρηγμάτων της Θεσσαλονίκης εξετάστηκε το υδρογραφικό δίκτυο της πόλης και εντοπίστηκαν τα ρέματα περιφερειακά των Τειχών και ανατολικότερα μέχρι την Καλαμαριά. Τα νεοτεκτονικά ρήγματα που τελικά εντοπίζονται στο Πολεοδομικό Συγκρότημα Θεσσαλονίκης είναι: το ρήγμα της Αγ. Δημητρίου και παράλληλο σ αυτό το ρήγμα Εγνατίας, το ρήγμα ρέματος Πεδίου Άρεως, το ρήγμα του ρέματος Κυβερνείου, το ρήγμα Πυλαίας Πανοράματος προέκταση του οποίου αποτελεί κλάδος του ρέματος Αλλατίνη, το ρήγμα Νέας Ελβετίας και τέλος το ρήγμα Καλαμαριάς. ABSTRACT : For the mapping of the neotectonic faults in the urban area of Thessaloniki is used, because of the high density of urbanization, old topographic maps and aerial photographs for the geomorphologic approach, as well as reports of archaeological, geophysical and geotechnical investigations such the geotechnical survey for the construction of Thessaloniki Metro. First of all the hydrological network has mapped with streams outside and inside of the old town. Finally six neotectonic structures have mapped: Ag. Dimitriou fault with parallel fault of Egnatia Street, the fault of Pediou Areos stream, the fault of Kyverniou stream, the fault of Pylaia Panorama which possibly extents towards the city with a brunch of Allatini stream, the fault in Nea Elvetia area and at last the Kalamaria fault. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σκοπός της εργασίας είναι ο εντοπισμός και η χαρτογράφηση τεκτονικών δομών και κυρίως των νεοτεκτονικών ρηγμάτων του Πολεοδομικού Συγκροτήματος Θεσσαλονίκης. Ο εντοπισμός τους είναι μια δύσκολη εργασία λόγω της πυκνής δόμησης της πόλης και της έλλειψης μορφολογικών δεδομένων. Για το σκοπό αυτό χρησιμοποιήθηκαν παλιοί τοπογραφικοί χάρτες της πόλης, αεροφωτογραφίες και φωτογραφίες διαφόρων εποχών, στοιχεία από αρχαιολογικές και ιστορικές αναφορές για την χαρτογράφηση κυρίως της παλαιότερης γεωμορφολογίας και της πορείας των χειμάρρων μέσα στην πόλη. Ακόμη χρησιμοποιήθηκαν στοιχεία από γεωφυσικές διασκοπήσεις και γεωερευνητικές εργασίες από 1 Γεωλόγος, Σχολή Θετικών Επιστημών, Α.Π.Θ., email: annzervo@geo.auth.gr 2 Καθηγητής Γεωλογίας, Σχολή Θετικών Επιστημών, Α.Π.Θ., email: pavlides@geo.auth.gr

το 1962 έως και σήμερα (2007) για την κατασκευή του Μετρό Θεσσαλονίκης, και για εκσκαφές για θεμελιώσεις κτηρίων. ΓΕΩΛΟΓΙΚΗ ΔΟΜΗ Η γεωλογική δομή του Πολεοδομικού Συγκροτήματος αρχικά μελετήθηκε από χάρτες του ΙΓΜΕ και βιβλιογραφικά δεδομένα. Όμως λόγω της πυκνής δόμησης τα περισσότερα και ακριβέστερα δεδομένα προήλθαν από γεωτρητικές εργασίες (υδρογεωτρήσεις και πυρηνοληπτικές γεωτρήσεις σε διάφορα βάθη) που έγιναν διάσπαρτα στην πόλη (Αττικό Μετρό Α.Ε. 2006, Τσότσος 1992, Παπαχαρίσης 1980, Anastasiadis 2001, κ.α.). Αποτέλεσμα αυτών είναι μια πληρέστερη εικόνα για την γεωλογική δομή της κατοικημένης περιοχής. Το ιστορικό κέντρο της πόλης εντός των τειχών συνίσταται επιφανειακά από ιστορικές αποθέσεις του αρχαιολογικού στρώματος με κυμαινόμενο πάχος από 1 έως και 12 μέτρα στην περιοχή της παλιάς πόλης νοτιότερα της Εγνατίας οδού. Βαθύτερα βρίσκονται το στρώμα διάβρωσης των νεογενών σχηματισμών, ποταμοχειμάριες και άλλες τεταρτογενείς αποθέσεις (χαλαρά μη συμπαγοποιημένα ιζημάτα πιθανής Πλειστοκαινικής και Ολοκαινικής ηλικίας). Οι σχηματισμοί αυτοί συναντιόνται και επιφανειακά στα δυτικά και ανατολικά των Τειχών. Οι ποταμοχειμάριες αποθέσεις αποτελούνται από στρώματα και φακούς άμμων, αργίλων και χαλίκων προέλευσης υποβάθρου Θεσσαλονίκης. Το στρώμα των τεταρτογενών αποθέσεων συνίσταται κυρίως από μαλακές αργίλους και άμμους με χάλικες σε μικρότερο ποσοστό. Σχήμα 1. Συνθετικός Γεωλογικός χάρτης (στοιχεία από χάρτες ΙΓΜΕ, Τεχνικογεωλογικό χάρτη Θεσσαλονίκης και γεωτρήσεις) της υδρολογικής λεκάνης Θεσσαλονίκης, όπου φαίνεται επίσης το υδρογραφικό δίκτυο, τα ρήγματα και ο άξονας του Μετρό Θεσσαλονίκης. 2

Επιφανειακά εμφανίζονται και οι Νεογενείς αποθέσεις (Αν. Μειόκαινο Κατ. Πλειστόκαινο (χάρτες ΙΓΜΕ 1978)) των Ερυθρών Αργίλων βαθύτερα σε επαφή με το υπόβαθρο και της Ψαμμιτομαργαϊκής σειράς που εμφανίζεται πάνω από τις Αργίλους. Η ψαμμιτομαργαϊκή σειρά αντιπροσωπεύει ένα περιβάλλον απόθεσης αβαθές ποταμολιμναίο με εναλλαγές, σε μορφή στρωμάτων και φακών, ανοιχτοκάστανων συνεκτικών άμμων έως ψαμμιτών οι οποίοι χαρακτηρίζονται ως ημιβραχώδη πετρώματα και πολύ στιφρών ασβεστιτικών αργίλων μαργών, οι οποίες επίσης μπορούν να χαρακτηριστούν με τον γεωτεχνικό όρο ως ημιβράχος. Σύμφωνα με τον Συρίδη 1990 τη σειρά αυτή αποτελούν αντίστοιχα ο σχηματισμός Γωνιάς και ο σχηματισμός Τριλόφου στα όρια Χαλκιδικής και νομού Θεσσαλονίκης. Στην περιοχή της Νέας Ελβετίας εμφανίζεται πρασινότεφρο αργιλικό στρώμα της ίδιας σειράς με παρουσία απολιθωμάτων και στρώσεων ξυλιτών σε βάθος 20m (Σταθμός Βούλγαρη). Η ψαμμιτομαργαϊκή σειρά επικάθεται σύμφωνα πάνω στη σειρά Ερυθρών Αργίλων (σχηματισμός Τρίγλιας, Συρίδης 1990). Η τελευταία εμφανίζει μαζώδη δομή και αποτελείται από καστανέρυθρες αργίλους στιφρές έως σκληρές με παρεμβολές φακών κροκάλων και άμμων. Αντιπροσωπεύει ένα χερσαίο περιβάλλον έντονα οξειδωτικό. Σχήμα 2. Τομή Ερυθρών Αργίλων στην Περιφερειακή οδό Θεσσαλονίκης και άποψη της ομαλής μετάβασης του σχιστολιθικού υποβάθρου προς τις Ερυθρές Αργίλους, περιοχή Κέδρινου Λόφου. Το βραχώδες υπόβαθρο της πόλης το οποίο αποτελούν οι πρασινοσχιστόλιθοι Θεσσαλονίκης της Περιροδοπικής ζώνης (Μουντράκης 1985), εκτείνεται με διεύθυνση ΒΔ-ΝΑ και κυμαίνεται από την επιφάνεια του εδάφους βορειότερα της οδού Αγ. Δημητρίου, μέχρι τα 40 μέτρα στην Εγνατία και Αγ. Σοφίας (στοιχεία από γεωτρήσεις Μετρό Θεσσαλονίκης), 55m στην Ροτόντα, 90m στην Θεολογική Σχολή Α.Π.Θ., 70m στο Νοσοκομείο Λοιμωδών (στοιχεία από υδρογεωτρήσεις του Δήμου Θεσσαλονίκης) έως και βαθύτερα από 500m από την επιφάνεια του εδάφους στην περιοχή της Καλαμαριάς. 3

Σχήμα 3. Χάρτης υποβάθρου Θεσσαλονίκης και γεωτεχνική τομή κάθετη στην πόλη η οποία προήλθε από την καταγραφή μικροθορύβου και από δειγματοληπτικές γεωτρήσεις, όπου φαίνεται το υπόβαθρο αλλά και η διαστρωμάτωση των νεότερων αποθέσεων. Επίσης διαπιστώνεται η ύπαρξη τεκτονικών δομών κατά μήκος των οδών Αγ. Δημητρίου και Εγνατίας (Αποστολίδης, 2002, Anastasiadis et al. 2001). ΤΕΚΤΟΝΙΚΗ Οι κυριότερες ρηξιγενείς δομές που εμφανίζονται στην πόλη της Θεσσαλονίκης είναι εφελκυστικές, έχουν διεύθυνση ΒΔ-ΝΑ και σύμφωνα με νεοτεκτονικές μελέτες της ευρύτερης περιοχής (Μουντράκης et al 1997, Mercier et al 1989, Παυλίδης 1990, Tranos et al 2003) είναι γενικά δομές που δραστηριοποιήθηκαν κυρίως κατά το Πλειόκαινο Κατώτερο Πλειστόκαινο, όπως το επιφανειακό κανονικό ρήγμα της οδού Αγ. Δημητρίου. Οι εφελκυστικές δομές με διευθύνσεις ΔΒΔ-ΑΝΑ πιστεύεται ότι είναι παλαιότερες και έδρασαν κατά το Ανώτερο Μειόκαινο (Μουντράκης et al. 1997, Mercier et al. 1989), ενώ τα κανονικά ρήγματα με διεύθυνση Β-Ν που παρατηρούνται θεωρούνται μη ενεργά (Pavlides et al. 1988). Τα νεότερα νεοτεκτονικά κανονικά ρήγματα στην ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης που έχουν διευθύνσεις Α-Δ δραστηριοποιούνται από το Μέσο Πλειστόκαινο έως σήμερα. Παρακάτω παρουσιάζεται Δορυφορική εικόνα (Landsat7 ETM+ λήψη 2000) με τα νεοτεκτονικά (παλαιότερα και νεότερα) ρήγματα της ευρύτερης περιοχής σε ακτίνα 20km. Λόγω της πυκνής δόμησης τα μέχρι τώρα γνωστά και χαρτογραφημένα ρήγματα έφταναν μόνο μέχρι τις παρυφές του οικιστικού συγκροτήματος. 4

FOr F-MA F-E F-AV F-As F-Sx F-VL F-K F-GNSP F-PP ΖΕΡΒΟΠΟΥΛΟΥ ΑΝ Ν Α 2007 - F-Ka F-A F-Th F-An Σχήμα 4. Ρήγματα της ευρύτερης περιοχής Θεσσαλονίκης (F-Th Θέρμης, F-An Ανθεμούντα, F-PP Πυλαίας Πανοράματος, F-As Ασβεστοχωρίου, F-E Ευκαρπίας, F-A Αεροδρομίου, F-K Καλοχωρίου, F- GNSP Γερακαρούς Νοκιμιδηνού Στίβου-Περιστερώνα F-Ka Καλαμαριάς). Με κόκκινο χρώμα σημειώνονται τα νεοτεκτονικά ρήγματα και με διακεκομμένες γραμμές τα πιθανά (Παυλίδης & Ζερβοπουλου 2004). ΥΔΡΟΓΡΑΦΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ Για τον εντοπισμό των ρηγμάτων της πόλης της Θεσσαλονίκης ήταν απαραίτητη η γνώση της αρχικής γεωμορφολογίας της περιοχής και η εξέλιξή της μέσα στον χρόνο. Βασικός παράγοντας και η ανάπτυξη του υδρογραφικού δικτύου όπως αυτό διαμορφωνόταν πριν την αρχική δόμησή της το 315π.Χ.. Από το υδρογραφικό δίκτυο και τις λεκάνες απορροής τους συνάγονται στοιχεία για τους σημαντικότερους μορφοτεκτονικούς δείκτες όπως για την ασυμμετρία των λεκανών απορροής και τον παράγοντα εγκάρσιας τοπογραφικής συμμετρίας (Pinter 2002). Επίσης οι απότομες αλλαγές διεύθυνσης χειμάρρων και η άνιση ανάπτυξη των αναβαθμίδων τους πολλές φορές δηλώνουν την ύπαρξη νεοτεκτονικών δομών (Παυλίδης 2003). Για την αποτύπωσή του υδρογραφικού δικτύου χρησιμοποιήθηκαν αεροφωτογραφίες του 1939 και του 1979, χάρτες του 1850, του 1928 και σημερινοί της Γ.Υ.Σ. κλίμακας 1:50.000 και 1:5.000. Επίσης χρησιμοποιήθηκαν παλιές γκραβούρες και φωτογραφίες της πόλης, αλλά και πλήθος βιβλιογραφικών αναφορών. 5

Σχήμα 5α. Χάρτης του 1850 Σχήμα 5β. Γκραβούρα του 1900 Από το 1850 μέχρι το 1900 φαίνεται η πρώτη επέμβαση στην εκβολή ρέματος στο Λευκό Πύργο. Σχήμα 5γ. Γκραβούρα του 1914 ύστερα από επεμβάσεις στη ροή των ρεμάτων μέσα στις κατοικημένες περιοχές ανατολικά των Τειχών. Από την αποτύπωση αυτή φαίνεται η ακτογραμμή όπως ήταν διαμορφωμένη πριν τις παρεμβάσεις επίχωσης στις αρχές του 1960 και την δημιουργία της Νέας Παραλίας (Σχ.5α,β,γ). Η ακτογραμμή δείχνει κολποειδείς ακτές (Χρόνης 1986) δηλαδή ακτές χαμηλού υψομετρικού ανάγλυφου σε διαδοχική διάταξη μεταξύ δύο απόκρημνων ακτών (Λευκός Πύργος, Ακρωτήριο Μικρό Έμβολο), παράλληλα φαίνονται οι εκβολές των χειμάρρων οι οποίες δημιουργούσαν μικρές δελταϊκές αποθέσεις (Vouvalidis et al. 2005). Η υδρολογική λεκάνη του πολεοδομικού συγκροτήματος της Θεσσαλονίκης με συνολική έκταση 66km 2 αποτελείται από μικρότερης έκτασης υπολεκάνες που αντιπροσωπεύουν τους χείμαρρους ή ρέματα της Θεσσαλονίκης. Οι γενικές διευθύνσεις των υπολεκανών είναι ΒΑ-ΝΔ έως Α-Δ (Ζερβοπούλου & Παυλίδης, 2005). 6

Αρχικά εντοπίζονται τα ρέματα περιφερειακά των οχυρωματικών Τειχών της πόλης. Προς τα Δυτικά συναντάμε το ρέμα Συκεών ή Παναγίας Φανερωμένης με επιμέρους κλάδο το ρέμα Ρήγα Φεραίου (Ταμιωλάκης, 2005). Η γενική του διεύθυνση είναι Α-Δ έως ΝΔ- ΒΑ και παρουσιάζει πρανή με έντονη κλίση ενώ φαίνεται να αποτελούσε φυσική τάφρο προστασίας των οχυρωματικών Τειχών της πόλης. Η εκβολή του βρισκόταν μέσα στο σημερινό Λιμάνι Θεσσαλονίκης. Πρόκειται για ρέμα τάξης 2 ης κατά Strahler δενδριτικής μορφής, που στην μεγαλύτερη έκταση ρέει πάνω στο γεωλογικό υπόβαθρο. Στην περιοχή της Πλατείας Δημοκρατίας σύμφωνα με τις γεωτρήσεις του Μετρό Θεσσαλονίκης (Σχ.12), ορίζει το φυσικό όριο μεταξύ των νεογενών ερυθρών αργίλων και των ποταμοχειμάριων αποθέσεων στα δυτικά. Ανατολικά των Τειχών βρίσκεται το ρέμα Αγ. Παύλου - Ευαγγελίστριας με πρανή ηπιότερης κλίσης και διεύθυνση ΒΑ-ΝΔ. Το ρέμα είναι 3 ης τάξης κατά Strahler και ο τελικός του κλάδος προς την θάλασσα έχει επιχωματωθεί ήδη από το 1850 (Χεκίμογλου 2001). Στο ύψος της Διεθνούς Εκθέσεως ενώνεται αργότερα με το ρέμα Σαράντα Εκκλησιών και καταλήγει σε 4 ης τάξης. Αποτελούν ρέματα δενδριτικής μορφής, που κατά τα 2/3 τους ρέουν στο βραχώδες υπόβαθρο. Εντός των Τειχών λόγω της συνεχούς κατοίκησης και δόμησης της πόλης ήταν πολύ δύσκολο να εντοπιστούν ρέματα. Το πιο πιθανό είναι να υπήρχαν παράλληλοι χείμαρροι μικρής παροχετευτικότητας, όπως αναφέρεται και από την λειτουργία νερόμυλων μέσα στην πόλη (Χεκίμογλου 1992), που κατέληγαν στην θάλασσα. Ένας από αυτούς πιθανά περνούσε από την Αρχαία Αγορά με τα ρωμαϊκά λουτρά και τα Λουτρά Παράδεισος (Χεκίμογλου 2001, Ταμιωλάκης 2005). Εξαίρεση αποτελεί το μεγαλύτερο ίσως ρέμα στην οδό Αντιγονιδών που εντοπίστηκε από γεωτρήσεις του Μετρό Θεσσαλονίκης (Σχ.12, ), ως τμήμα μέσα στις ερυθρές Νεογενείς αργίλους με μαλακές αργίλους και ποταμοχειμάρια ιζήματα. Ανατολικότερα των Τειχών και προς νότο παρουσιάζεται σειρά 5 παράλληλων ρεμάτων με διεύθυνση από ΒΑ-ΝΔ έως Α-Δ μέχρι την περιοχή της Καλαμαριάς. Κάποια από αυτά μέχρι και σήμερα παρουσιάζουν υδάτινη ροή. Τα ρέματα αυτά από βορά προς νότο είναι: 1. το ρέμα Σαράντα Εκκλησιών το οποίο ενώνεται με το ρέμα Αγ. Παύλου (Σχ.6) και αναφέρθηκε παραπάνω, Σχήμα 6. Φωτογραφία των αρχών του 1900 (Χεκίμογλου 2001). 2. του Πεδίου Άρεως ή Λύτρα, 3 ης τάξης κατά Strahler με διεύθυνση ΒΑ-ΝΔ, μορφή παράλληλων κλάδων και έκταση υδρολογικής λεκάνης 1,8km 2. Διέρχεται από τις 7

οδούς Κυριακίδη, Δοϊράνης (Σχ.7,9), Κ. Κιλκισίου, Ν. Ζέρβα και εκβάλει στην οδό Λύτρα. Σχήμα 7. Σημερινή μορφή του ρέματος Π. Άρεως στην περιοχή του 424 Στρατ. Νοσοκομείου. Σχήμα 8. Σημερινή μορφή του ρέματος Κυβερνείου στο ύψος της Περιφερειακής οδού Θεσσαλονίκης. 3. της Τούμπας ή Κωνσταντινίδη, 3 ης τάξης κατά Strahler με διεύθυνση ΒΒΑ-ΝΝΔ και μετά την Εγνατία οδό Α-Δ, μορφή δενδριτική έως και ακτινωτή βορειότερα και έκταση υδρολογικές λεκάνης 5km 2. Διέρχεται από τις οδούς Ορτανσίας, τον Λόφο Τούμπας, το Ιπποκράτειο και την οδό Κρίτωνος και εκβάλει στην περιοχή της Σχολής Τυφλών. Σχήμα 9. Ορθοφωτοχάρτης (Google, 2000) με τμήμα των ρεμάτων Τούμπας και Πεδίου Άρεως μέσα στην κατοικημένη περιοχή του Πολεοδομικού Συγκροτήματος Θεσσαλονίκης. 4. του Κυβερνείου ή Μεγάλο Ρέμα, 4 ης τάξης κατά Strahler, που εκτείνεται με διεύθυνση ΒΑ-ΝΔ έως Α-Δ στα κατάντι, και μορφή δενδριτική έως παράλληλων κλάδων. Αποτελεί το μεγαλύτερο ρέμα του Πολεοδομικού συγκροτήματος με συνολική έκταση υδρολογικής λεκάνης 28,7km 2 και συνολικό μήκος κλάδων 90km. Παρατηρείται ασύμμετρη ανάπτυξη της υδρολογικής του λεκάνης απορροής με δείκτη ασυμμετρίας AF=85 που δηλώνει πιθανή τεκτονική κλίση στρωμάτων (tilting). Όπου: AF=100(Ar/At), Ar=εμβαδό υπολεκάνης κατάντι, At=ολικό εμβαδό λεκάνης απορροής (Pinter 2002, Παυλίδης 2003). H έκτασή του προς βόρεια είναι 24,2km 2 και έχει μήκος κλάδων 75,7km ενώ προς νότια η έκταση αυτή είναι 5 φορές μικρότερη 4,5km 2 και μήκος κλάδων 4,7km. Μέρος του Μεγάλου ρέματος αποτελεί και το Ελαιόρεμα στην περιοχή Πυλαίας Πανοράματος (Σχ.8). Μέσα στην κατοικημένη περιοχή διέρχεται από τις οδούς Σταγειρίτη, Διστόμου, Διομήδη και Ορέστου, ενώ άλλος κλάδος 8

διέρχεται από τις Πολυγνώτου και Πριάμου και τελικά εκβάλει στην περιοχή του Ιστιοπλοϊκού Ομίλου Θεσσαλονίκης. 5. και τέλος του Αλλατίνη ή Ντεπό, 3 ης τάξης κατά Strahler, με διεύθυνση Α-Δ και μορφή παράλληλων κλάδων. Διέρχεται από τις οδούς Μ. Ψελλού, Μερκουρίου, Ν. Τύπα και εκβάλει στην περιοχή του αλευρόμυλου Αλλατίνη. Παρακάτω παρουσιάζεται η περιοχή των υδρολογικών λεκανών Θεσσαλονίκης σε μορφολογικό χάρτη και αεροφωτογραφίες. Για τον υπολογισμό των διαφόρων στοιχείων των υδρολογικών αυτών λεκανών ψηφιοποιήθηκε η περιοχή μελέτης και απεικονίστηκε σε τρισδιάστατα μοντέλα εδάφους (Digital Elevation Models - DEM). Για την ψηφιοποίηση χρησιμοποιήθηκαν οι χάρτες της ΓΥΣ με κλίμακα 1:50.000 και για την επεξεργασία τους στον υπολογιστή χρησιμοποιήθηκε το πρόγραμμα ArcGIS 9.1 και τα υποπρογράμματα 3D- Analyst, Topology και Spatial Analyst. Σχήμα 10. Μορφολογικός χάρτης με τις υδρολογικές λεκάνες των ρεμάτων του Πολεοδομικού Συγκροτήματος Θεσσαλονίκης. Σχήμα 11. Τμήμα των υδρολογικών λεκανών της πόλης της Θεσσαλονίκης όπου φαίνονται οι αεροφωτογραφίες του 1939, 1945 και 1970 (φωτομωσαϊκό) καθώς και τα αρχικά ρέματα της πόλης πριν την πυκνή δόμησή της (Vitti 1990, Δημητριάδης 1983, Λεβεντάκης 2003, Μπλιώνης 1996, Στεφανίδης 2000). ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΓΕΩΤΕΧΝΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΤΟΥ ΜΕΤΡΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Ο άξονας του Μετρό Θεσσαλονίκης, το οποίο ξεκίνησε να κατασκευάζεται από τον Αύγουστο του 2006, τέμνει τα ρέματα της πόλης από την περιοχή του Νέου Σιδηροδρομικού Σταθμού μέχρι την περιοχή Βούλγαρη κάθετα, αφού εκτείνεται σχεδόν παράλληλα στην ακτογραμμή (Σχ.1). Από την στρωματογραφία που προκύπτει από τις 205 γεωτρήσεις, με βάθος διάτρησης από 15 έως και 50 μέτρα, οι οποίες πραγματοποιήθηκαν πολύ πυκνά και κατά μήκος του άξονα παρατηρήθηκαν έντονα κατακερματισμένες ζώνες όπως επιφάνειες ολίσθησης σε πυρήνες γεωτρήσεων (Σχ.12,14) και ρηξιγενείς δομές με μικρά έως μεγάλα άλματα. Τα ρήγματα που εντοπίζονται είναι σε περιοχές κυρίως πλησίον τριών ρεμάτων στην ανατολική Θεσσαλονίκη, του Πεδίου Άρεως, Κυβερνείου και Αλλατίνη. Παρακάτω 9

παρουσιάζονται οι γεωλογικές τομές που κατασκευάστηκαν με βάση τα στοιχεία των γεωτρήσεων. Στο Σχ.12, εμφανίζεται αύξηση του πάχους των τεταρτογενών ποταμοχειμάριων ιζημάτων που παραπέμπουν στο ρέμα Αντιγονιδών. Στο Σχ.12, και σε βάθος 38 μέτρων εμφανίζεται έντονα διακλασμένο και διαβρωμένο το γνευσιακό υπόβαθρο βορειότερα της Εγνατίας οδού ενώ νοτιότερα βρίσκεται κάτω των 41 μέτρων. Στην οδό 3 ης Σεπτεμβρίου Σχ.12, εμφανίζεται διαφορά στην σύσταση, τον χρωματισμό και την σκληρότητα του νεογενούς υποβάθρου με την ενσωμάτωση του διαβρωμένου σε μορφή πηλίτη, γνευσιακού υποβάθρου. Στις θέσεις του σχήματος 12, - έχουμε την εμφάνιση ρηγμάτων που αναφέρονται αναλυτικά παρακάτω. Σχήμα 12. Γεωλογικές τομές Α-Β και Β-Γ του άξονα του Μετρό Θεσσαλονίκης, όπου φαίνονται επίσης τα ρήγματα που συναντήθηκαν και οι περιοχές που εμφάνισαν τεκτονικές επιφάνειες διάτμησης με γραμμώσεις ολίσθησης. ΡΗΓΜΑΤΑ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΟΥ ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑΤΟΣ Τα κυριότερα ρήγματα νεοτεκτονικά και παλαιότερα, που τελικά εντοπίζονται στην περιοχή του Πολεοδομικού Συγκροτήματος της Θεσσαλονίκης δίνονται αναλυτικά παρακάτω και είναι από Βορά προς Νότο: η τεκτονική δομή της οδού Αγ. Δημητρίου η οποία εμφανίζεται ως απότομο πρανές στο όριο του βραχώδους υποβάθρου και των ιστορικών ιζηματογενών αποθέσεων. Παράλληλα εκτείνεται το ρήγμα της Εγνατίας νοτιότερα χωρίς επιφανειακή εμφάνιση, 10

το οποίο εντοπίζεται από τη καταγραφή μικροθορύβου (Σχ.3) και σε ορισμένες γεωτρήσεις του Μετρό στον Σταθμό Αγ. Σοφίας (Σχ.12,Τομή Α-Β, ). Τα ρήγματα εκτιμάται ότι είναι κανονικά με διεύθυνση ΒΔ-ΝΑ και κλίση προς ΝΔ. Ανήκουν γεωμετρικά στην ομάδα των παλιών μη ενεργών τεκτονικών δομών (Σχ.3,13). το ρήγμα στο ρέμα Πεδίου Άρεως νοτιότερα του οποίου εμφανίζεται επιφανειακά η ψαμμιτομαργαϊκή σειρά πάνω από την σειρά ερυθρών αργίλων. Το ρήγμα αυτό εντοπίστηκε από τις γεωτρήσεις του Μετρό (Σήραγγα Πανεπιστήμιο - Παπάφη) στους Νεογενείς σχηματισμούς, στο όριο Ψαμμιτομαργαϊκής σειράς και Ερυθρών Αργίλων και εμφανίζεται με ανάστροφη συνιστώσα (Σχ.12,13. Τομή Α-Β, ). Η διεύθυνση του είναι περίπου ΒΑ-ΝΔ και η κλίση του προς Β. Σχήμα 13. Τεκτονικός χάρτης του Πολεοδομικού Συγκροτήματος της Θεσσαλονίκης. Με μαύρες συνεχείς γραμμές απεικονίζονται τα ρήγματα από ΙΓΜΕ και με κόκκινο χρώμα τα ρήγματα που προκύπτουν από την παρούσα εργασία. το ρήγμα παράλληλα στο ρέμα Κυβερνείου το οποίο εντοπίζεται στο όριο της ψαμμιτομαργαϊκής σειράς με τις τεταρτογενείς αποθέσεις, στην περιοχή των οδών Ορέστου και Δελφών (Σχ.12,13. Τομή Β-Γ, ). Οι νεογενείς αποθέσεις εμφανίζονται έντονα κατακερματισμένες. Η διεύθυνση του είναι περίπου Α-Δ και η κλίση του είναι προς το Νότο. Παράλληλα σε αυτό υπάρχει δεύτερος κλάδος του νοτιότερα, με πιθανό μήκος 5km και κατακόρυφο άλμα μεγαλύτερο από 17m. Ο κλάδος αυτός είναι κατά μήκος του κύριου ποταμού, ο οποίος εμφανίζεται μετατοπισμένος από την μέση γραμμή της λεκάνης απορροής κατά Δα=452m. Ο παράγοντας εγκάρσιας τοπογραφικής συμμετρίας σε αυτή την περίπτωση είναι Σ=0,48 όπου: Σ=Δα/Δd και 11

Δd=η απόσταση από την μέση γραμμή της λεκάνης έως τον υδροκρίτη. Για ιδανική συμμετρία θα είχαμε Σ=0,0 (Pinter 2002, Παυλίδης 2003). το ρήγμα Πυλαίας Πανοράματος, παράλληλα στο Ξηρόρεμα (Ζερβοπούλου, Παυλίδης 2005), που αποτελεί τμήμα του Μεγάλου Ρέματος της Θεσσαλονίκης, προέκταση του οποίου μέσα στην πόλη αποτελεί κλάδος του ρέματος Αλλατίνη. Το ρήγμα αυτό με αναφορές από Μουντράκης et al 1997 (Νεοτεκτονικός Χάρτης ΟΑΣΠ, Φύλλο Λαγκαδάς) και Tranos et al. 2003, είναι κανονικό με διεύθυνση Α-Δ και κλίση προς Βορρά. Εκτείνεται ανατολικά του Πανοράματος μέχρι τον Δήμο της Πυλαίας και προεκτείνεται πιθανώς και μέσα στην πόλη στην περιοχή των οδών Βούλγαρη και Παπαδάκη και δυτικότερα. Η προέκτασή αυτή εντοπίστηκε από τις γεωτρήσεις του Μετρό Θεσσαλονίκης (Σχ.12,13. Τομή Β-Γ, ) στο όριο τεταρτογενών αποθέσεων και της νεογενούς ψαμμιτομαργαϊκής σειράς, με κατακόρυφο άλμα μεγαλύτερο από 40m. Σχήμα 14. Πυρήνες γεώτρησης με επιφάνειες ολίσθησης και διακλάσεις στην ψαμμιτομαργαϊκή σειρά, περιοχή Βούλγαρη. Το ρήγμα στην περιοχή Ν. Ελβετίας το οποίο εμφανίζεται μέσα στις νεογενείς αποθέσεις της ψαμμιτομαργαϊκής σειράς και εντοπίστηκε από γεωτρήσεις του Μετρό Θεσσαλονίκης (Σχ.12,13. Τομή Β-Γ, ). Αποτελεί όριο νοτιότερα του οποίου εμφανίζονται αργιλικές στρώσεις με παρουσία θαλάσσιων απολιθωμάτων και ξυλιτών. Έχει διεύθυνση περίπου Α-Δ και κλίση προς Β. τέλος το ρήγμα Καλαμαριάς το οποίο εντοπίστηκε σε εκσκαφή για ανέγερση οικοδομής (Σχ.15) στη διασταύρωση των οδών Παπαδιαμάντη και Καλαβρύτων και έχει διεύθυνση ΔΒΔ-ΑΝΑ, παράταξη Β100-110 0 με μετάπτωση προς Βορρά. Το μήκος του υπολογίζεται περίπου στο 1km και το άλμα του στο 1,5m. Ύστερα από ραδιοχρονολόγηση με Radiocarbon και δ 13 C το 2005 σε δύο δείγματα εκατέρωθεν του ρήγματος βρέθηκαν ηλικίες 1.750 και 2.500ΥΒΡ. Άρα το ρήγμα φαίνεται να έχει δραστηριοποιηθεί τελευταία πριν από δύο χιλιάδες χρόνια. 12

Σχήμα 15. Η εκσκαφή με την εμφάνιση του ρήγματος με κόκκινο χρώμα. Με διακεκομμένη γραμμή απεικονίζεται η στρώση που παρουσιάζει μετατόπιση 1,5 μέτρο περίπου. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Στην παρούσα εργασία έγινε μία προσπάθεια να μελετηθεί η τεκτονική δομή του υποβάθρου και των μεταλπικών ιζημάτων στο ευρύτερο πολεοδομικό συγκρότημα της Θεσσαλονίκης και να εντοπιστούν τα πιθανά ρήγματα. Αυτό επιτεύχθηκε με τη βοήθεια παλιών τοπογραφικών χαρτών, αεροφωτογραφιών και φωτογραφιών διαφόρων εποχών για την εξαγωγή γεωμορφολογικών στοιχείων, αρχαιολογικών και ιστορικών αναφορών για την ανάπτυξη του υδρογραφικού δικτύου και βιβλιογραφικά δεδομένα από γεωφυσικές διασκοπήσεις και γεωερευνητικές εργασίες για την γεωλογία και γεωτεκτονική εξέλιξη της περιοχής. Τέλος χρησιμοποιήθηκαν δεδομένα γεωτρήσεων και κυρίως αυτών που αφορούν το Μετρό Θεσσαλονίκης. Από την ερμηνεία των παραπάνω δεδομένων μπορούν αν εξαχθούν συμπεράσματα και για την ύπαρξη συγκεκριμένων γεωλογικών ρηγμάτων στις παρυφές ή μέσα στα όρια του Πολεοδομικού Συγκροτήματος της Θεσσαλονίκης. Ως τεκτονική δομή του υποβάθρου εντοπίστηκε το ρήγμα Αγ. Δημητρίου με διεύθυνση ΒΔ-ΝΑ και κλίση προς ΝΔ. Παράλληλο με αυτό το επίσης κανονικό ρήγμα στην Εγνατία οδό, επίσης το ρήγμα Πυλαίας Πανοράματος με διεύθυνση Α-Δ και κλίση προς Βορά, για το οποίο υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις ότι προεκτείνεται μέσα στο Πολεοδομικό Συγκρότημα στην περιοχή Βούλγαρη. Το ρήγμα το οποίο είναι παράλληλο στο ρέμα του Πεδίου Άρεως με διεύθυνση περίπου ΒΑ-ΝΔ και κλίση προς Β. Τα ρήγματα παράλληλα στο ρέμα Κυβερνείου στην περιοχή Φλέμινγκ και Αναλήψεως με διευθύνσεις Α-Δ και κλίση προς Νότο. Το ρήγμα στην περιοχή Νέας Ελβετίας εντός των νεογενών αποθέσεων. Και τέλος το ρήγμα στην περιοχή Καλαμαριάς με διεύθυνση ΔΒΔ-ΑΝΑ και κλίση προς Βορρά. Από τα ρήγματα αυτά οι δομές της Αγ. Δημητρίου και Εγνατίας εντοπίζονται στα όρια του υποβάθρου και φαίνεται ότι αποτελούν παλιά μη ενεργά ρήγματα, όπως και το ρήγμα Πεδίου Άρεως και Νέας Ελβετίας, ενώ τα υπόλοιπα εμφανίζονται στα όρια Νεογενών και Τεταρτογενών αποθέσεων και αυτό αποτελεί ένα κριτήριο για τον χαρακτηρισμό τους ως νεοτεκτονικά ρήγματα (Παυλίδης 2003). Το κριτήριο αυτό ενισχύεται και από ορισμένους ποσοτικούς μορφοτεκτονικούς δείκτες της Ασυμμετρίας λεκάνης απορροής AF και του παράγοντα εγκάρσιας τοπογραφικής Συμμετρίας Σ. Το ρήγμα αυτό λόγω της επέκτασής του μέσα σε πυκνοδομημένη περιοχή της Θεσσαλονίκης χρήζει περαιτέρω παρακολούθησης και 13

διερεύνησης ως προς την ακριβή του χαρτογράφηση αν και τα επιφανειακά γεωλογικά δεδομένα δεν είναι επαρκή να το χαρακτηρίσουν ως ενεργό. Στον νεοτεκτονικό χάρτη (φύλλο Λαγκαδάς, Μουντράκης 1996) εμφανίζεται ως ανενεργό ρήγμα. Επειδή και το πολεοδομικό συγκρότημα της Θεσσαλονίκης και οι πιθανές επεκτάσεις του δομούνται σε τμήμα του γήινου φλοιού με ίδιες γεωλογικές συνθήκες όπως της ευρύτερης σεισμοτεκτονικής περιοχής, γι αυτό χρήζει ιδιαίτερης προσοχής από γεωτεκτονική άποψη, ώστε να εξαχθούν περισσότερα στοιχεία και να τεκμηριωθούν τα έξι (6) κύρια ρήγματα και πιθανά άλλα μικρότερα για να συνυπολογιστεί και η σημασία τους στην εκτίμηση της σεισμικής επικινδυνότητας της περιοχής. Απαιτείται ειδικός σχεδιασμός έρευνας (γεωφυσικός, γεωτρητικός, παλαιοσεισμολογικός) για κάθε ρήγμα ξεχωριστά, διότι τα υπάρχοντα αποσμασματικά στοιχεία και δεδομένα, τα οποία σχεδιάστηκαν και εκτελέστηκαν για άλλο είδος μελέτης, δεν επαρκούν. ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλονται στην Αττικό Μετρό Α.Ε. για την διάθεση των στοιχείων του Μετρό Θεσσαλονίκης, στον Αλέξανδρο Χατζηπέτρο για τα στοιχεία του από την χαρτογράφηση της τομής θεμελίωσης του ρήγματος Καλαμαριάς, αλλά και τους Βασίλη Μέλφο και Αμαλία Παπαδοπούλου για την βοήθειά τους στην εύρεση ιστορικών στοιχείων και παλιών χαρτών. Επίσης την συνάδελφο Κατερίνα Ξανθοπούλου για την βοήθεια της στην χαρτογράφηση των ρηγμάτων. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Anastasiadis An., Raptakis D., Pitilakis K., (2001), Thessaloniki s Detailed Microzoning: Subsurface Structure as Basis for Site Response Analysis, Pure and Applied Geophysics, 158 2597-2633. Chavez-Garcia F.J., G. Pedotti, D. Hatzfeld, P.Y. Bard, (1990), An experimental study of site effects near Thessaloniki (Northern Greece), Bullentin of the Seismological Society of America, Vol.80, No.4, pp.784-806. Christaras B., (1988), Relation entre l age et l altitude des monuments historiques de Thessalonique - Sud, Grèce Contribution a l étude de l évolution géomorphologique de la ville, Géologie de l ingénieur aux travaux anciens, monuments et sites historiques, Marinos & Koukis, pp.1181-1185. Goldsworthy M., Jackson J., Haines J., (2002), The continuity of active fault systems in Greece, Geophys. J. Int. 148, pp.596-618. Lachet C., Hatzfeld D., Bard P.Y., Theodulidis N., Papaioannou C., Savvaidis A., (1996), Site effects and Microzonation in the city of Thessaloniki (Greece) Comparison of different approaches, Bull. Seism. Soc. Am., Vol. 86 No. 6, pp.1692-1703. Massimo Vitti, (1990), Το πολεοδομικό σχέδιο της Αρχαίας Θεσσαλονίκης και η εξέλιξή του, Διδ. Διατριβή, Ρώμη Θεσσαλονίκη. Mercier J.L., Sorel D., Vergely P., Simeakis K., (1989), Extensional tectonic regimes in the Aegean basins during the Cenozoic, Basin Research, Vol.2, Iss.1, pp.49-71. Panou A., Theodoulidis N., Cornou C., Hatzidimitriou P., Papazachos C., Bard P., Leventakis G., (2007), Use of ambient noise for microzonation studies in urban environment: The city of Thessaloniki, 4th International Conference on Earthquake Geotechnical Engineering, Thessaloniki, Paper 1580. 14

Pavlides S.B., Kondopoulou D.P., Kilias A.A., Westphal M., (1988), Complex rotational deformations in the Serbo-Macedonian massif (north Greece): structural and paleoagnetic evidence, Tectonophysics, 145, pp.329-335. Pavlidis S, N. Soulakelis, (1990), Multifractured seismogenic area of Thessaloniki 1978 earthquake (Northern Greece), IESCA Proceedings, Vol.II. Pinter A.K. (2002), Active Tectonics, Earthquakes, Uplift and Landscape, Pentice Hall. Sextos A., Stylianidis K., (2007), Seismic performance of the 4th century A.D., Byzantine land walls of the city of Thessaloniki, Greece, 4th International Conference on Earthquake Geotechnical Engineering, Thessaloniki, Paper W2-1008. Tranos Μ., Papadimitriou Α., Kilias Α., (2003), Thessaloniki-Gerakarou fault zone (TGFZ): the western extension of the 1978 Thessaloniki earthquake fault (northern Greece) and seismic hazard assessment, Journal of Structural Geology, 25, 2003, pp.2109-2123. Voidomatis P.S., Pavlides S.B., Papadopoulos G.A. (1990), «Active deformation and seismic potential in the Serbomacedonian zone, northern Greece, Tectonophysics 179, pp.1-9. Vouvalidis K.G., Syrides G.E., Albanakis K.S., (2005), Holocene morphology of the Thessaloniki Bay: Impact of sea level rise, Z. Geomorph. N.F., Suppl.-Vol.137, pp.147-158. Αποστολίδης Π.Ι., (2002), Προσδιορισμός της εδαφικής δομής με τη χρήση μικροθορύβου. Εφαρμογή στην εκτίμηση των δυναμικών ιδιοτήτων και της γεωμετρίας των εδαφικών σχηματισμών στη Θεσσαλονίκη, Διδ. Διατρ. Α.Π.Θ. Πολυτεχνική Σχολή. Αττικό Μετρό Α.Ε., (2006-2007), Συμπληρωματική Γεωτεχνική Έρευνα για την κατασκευή του Μετρό Θεσσαλονίκης. Αττικό Μετρό Α.Ε., (2007), Γεωλογικές συνθήκες κατά μήκος της χάραξης για την κατασκευή του Μετρό Θεσσαλονίκης. Αττικό Μετρό Α.Ε., (2007-2008), Έκθεση Αξιολόγησης Συμπληρωματικής Γεωτεχνικής Έρευνας για την κατασκευή του Μετρό Θεσσαλονίκης. Βαλκανιώτης Σ., Ζερβοπούλου Α., Γκανάς Α., Παυλίδης Σ. (2005), Πολεοδομική επέκταση των Μητροπόλεων και αύξηση της Σεισμικής Επικινδυνότητας: Τα παραδείγματα της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης, 1 ο Επιστημονικό Συνέδριο του περιοδικού Γεωγραφίες, Θεσσαλονίκη. Βέττας Π., Μαθιουδάκης Ι., Νασούλης Σ., Σχινά Σ., (1992), Τσιμεντενέσεις βελτίωσης πρόσφατων επιχώσεων για τη θεμελίωση κτηρίου στη Θεσσαλονίκη, 2ο Πανελλήνιο Συνέδριο Γεωτεχνικής Μηχανικής, Θεσσαλονίκη, Τομ. 2, ΤΕΕ. Γ.Υ.Σ., (1980), Φύλλα Χαρτών, Κλίμακας 1:5.000, Πολεοδομικό Συγκρότημα Θεσσαλονίκης, & Κλίμακας 1:50.000, Θεσσαλονίκη, Θέρμη. Δημητριάδης Βασίλης, (1983), Τοπογραφία της Θεσσαλονίκης κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας 1430-1912, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη. Ζερβοπούλου Α., Παυλίδης Σ. (2005), Μορφοτεκτονική μελέτη της ευρύτερης περιοχής Θεσσαλονίκης για την χαρτογράφηση νεοτεκτονικών ρηγμάτων, 1 η Συνάντηση Επιτροπής Γεωμορφολογίας Ε.Γ.Ε., Δελτίο ΕΓΕ, Τομ. ΧΧΧVIII, σελ. 30-41. Ι.Γ.Μ.Ε., (1978), Φύλλα Χαρτών, Κλίμακας 1:50.000, Θεσσαλονίκη, Θέρμη. Κολωνάς Σ. Βασίλης, (1991), Η εκτός των τειχών επέκταση της Θεσσαλονίκης. Εικονογραφία της συνοικίας Χαμιδιέ (1885-1912), Διατριβή Ειδίκευσης, ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη. Λεβεντάκης Γ.-Α.Ν., (2003), Μικροζωνική μελέτη της πόλης της Θεσσαλονίκης, Διδ. Διατρ. Α.Π.Θ. Μουντράκης Δ., Κίλιας Α., Παυλίδης Σ., Σωτηριάδης Λ., Ψιλοβίκος Α., Αστάρας Θ., Βαβλιάκης Ε., Κουφός Γ., Δημόπουλος Γ., Σούλιος Γ., Χρηστάρας Β., Σκορδύλης Μ., Τρανός Μ., Σπυρόπουλος Μ., Πάτρας Δ., Συρί-δης Γ., Λαμπρινός Ν., Λαγγάλη Θ. (1996), Νεοτεκτονικός Χάρτης της Ελλάδας, Κλίμακας 1:100.000, Φύλλα: Θεσσαλονίκη, Λαγκαδά. Ο.Α.Σ.Π. και επεξηγηματικά τεύχη (1997). Μουντράκης Δ., Συρίδης Γ., Πολυμενάκος Λ., Παυλίδης Σ., (1993), Η νεοτεκτονική δομή του ανατολικού περιθωρίου του Βυθίσματος Αξιού -0 Θερμαϊκού στην περιοχή Δυτικής Χαλκιδικής (Κ. Μακεδονία), Bull. Geol. Soc. Greece, Vol.XXVIII/1, pp.379-395. 15

Μουντράκης Δ.Μ., (1985), Γεωλογία της Ελλάδας, University Studio Press. Μπλιώνης Γ., (1996), Τα ρέματα της Θεσσαλονίκης, Σύνδ. Οργ. Τοπ. Αυτοδ. Μειζ. Θεσ/νίκης-Οικ. Κίν. Θεσ/νίκης. Παπαχαρίσης Ν., (1980), Το έδαφος της περιοχής της Θεσσαλονίκης. Συσχέτιση με τις ζημιές των τελευταίων σεισμών, Επιστ. έκδοση εργαστηρίου Εδαφομηχανικής & Θεμελιώσεων, Τεύχ. 6. Παπαχαρίσης Ν., Πενέλης Γ., (1992), Εδαφοτεχνικό προφίλ διαδρομής ελαφρού «Μετρό» Θεσσαλονίκης, 2ο Πανελλήνιο Συνέδριο Γεωτεχνικής Μηχανικής Θεσ/νίκης, 21-23/10, Τομ.1. Παυλίδης Σ., Ζερβοπούλου Α., Χατζηπέτρος Α., (2004), Πρώτη ετήσια Έκθεση των ενεργών και πιθανά ενεργών ρηγμάτων της ευρύτερης περιοχής της πόλης της Θεσσαλονίκης. Ερευνητικό Πρόγραμμα SRM-Life: Σχεδιασμός, ανάπτυξη και εφαρμογή ενός πληροφοριακού συστήματος για την εκτίμηση της τρωτότητας από σεισμικό κίνδυνο για το δομημένο περιβάλλον της περιφέρειας Θεσσαλονίκης, Ε.Ε. ΑΠΘ 10168, Επιστ. Υπευθ. Πιτιλάκης Κ. Παυλίδης Σ.Β., (2003), Γεωλογία των Σεισμών, Εισαγωγή στην νεοτεκτονική, μορφοτεκτονική και παλαιοσεισμολογία, University Studio Press. Πενέλης Γ., Παπαχαρίσης Ν., (1992), Αντιστήριξη πρανών εκσκαφής έργου - πιλότος "Μετρό Θεσσαλονίκης", 2ο Πανελλήνιο Συνέδριο Γεωτεχνικής Μηχανικής, Θεσσαλονίκη, Τομ. 1, ΤΕΕ. Ρόζος Δ., Αποστολίδης Ε., Χρηστάρας Β. (2002), Τεχνικογεωλογικός χάρτης της ευρύτερης περιοχής της πόλης της Θεσσαλονίκης. Ημερίδα Θωράκιση της Θεσσαλονίκης από φυσικές καταστροφές", ΓΕΩΤΕΕ, Θεσσαλονίκη. Ρόζος Δ., Χατζηνάκος Ι., Αποστολίδης Ε., (1998), Τεχνικογεωλογικός χάρτης ευρύτερης περιοχής πόλης Θεσσαλονίκης, Κλίμακας 1:25.000. Ι.Γ.Μ.Ε. Ρόζος Δ., Χατζηνάκος Ι., Αποστολίδης Εμ., (1988), Γεωτεχνική αναγνώριση των κατολισθητικών φαινομένων στην περιοχή Άνω Πόλης Θεσ/νίκης (Μεταξύ των οδών Ποτιδαίας & Ακροπόλεως), ΙΓΜΕ. Ρόζος Δ., Χατζηνάκος Ι., Αποστολίδης Εμ., (1992), Τεχνικογεωλογικές συνθήκες των σχηματισμών στην ευρύτερη βιομηχανική περιοχή της πόλης της Θεσσαλονίκης, 2ο Πανελλήνιο Συνέδριο Γεωτεχνικής Μηχανικής, Θεσσαλονίκη, Τομ. 1, ΤΕΕ. Σαββαΐδης Π., Μπαντέλας Α., (2000), Πόλις Πανεπιστημίου Πόλις, University Studio Press, Θεσ/νίκη. Στεφανίδης Π., (2002), Η αντιπλημμυρική προστασία του Πολεοδομικού Συγκροτήματος της Θεσσαλονίκης, Ημερίδα "Θωράκιση της Θεσσαλονίκης από φυσικές καταστροφές", ΓΕΩΤΕΕ, Θεσσαλονίκη. Συρίδης Γ.Ε., (1990), Λιθοστρωματογραφική, βιοστρωματογραφική και παλαιογεωγραφική μελέτη των Νεογενών Τεταρτογενών ιζηματογενών σχηματισμών της χερσονήσου Χαλκιδικής, Διδ. Διατριβή, Α.Π.Θ. Σωτηριάδης Λ., (1990), Ασκήσεις Γεωμορφολογίας, Θεσσαλονίκη. ΤΕΕ Τμ. Κεντρ. Μακεδονίας, (1994), Τα Ρέματα του πολεοδομικού συγκροτήματος της Θεσσαλονίκης, Ημερίδα 15-12-1994, ΤΕΕ. Τομέας Γεωτεχνικής Μηχανικής Τμ. Πολ. Μηχ., (1985), Γεωτεχνική μελέτη περιοχής Θεσσαλονίκης, Α.Π.Θ. Τσότσος Σ., Ζόμπου Α., Κλημεντίδου Α., Μάνου Α., (1992), Λευκός Πύργος: Γεωτεχνική θεώρηση & έρευνα της θεμελίωσης του μνημείου, 2ο Πανελλήνιο Συνέδριο Γεωτεχνικής Μηχανικής, Θεσσαλονίκη, Τομ. 2, ΤΕΕ. Χεκίμογλου Ε., (2001), Τα μυστήρια της Θεσσαλονίκης, University Studio Press, Θεσ/νίκη. Χρόνης Γ.Θ., (1986), Η σύγχρονη δυναμική και η πρόσφατη Ολοκαινική ιζηματογένεση στο εσωτ. πλατώ του Θερμαϊκού Κόλπου, Διδ. Διατριβή, Αθήνα. 16