2 Η ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΚΑΙ ΙΔΙΩΤΙΚΟΣ ΒΙΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Ι Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ ΜΕΣΩ ΤΗΣ ΟΙΚΙΑΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΣΤΙΚΗΣ ΛΑΤΡΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΚΛΑΣΙΚΗ ΑΘΗΝΑ ΦΟΙΤΗΤΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΤΣΑΜΠΟΥΚΟΣ ΑΜ.: 37565 ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΘΕΜΑΤΙΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΧΑΤΖΑΚΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ, ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΠΕΡΙΣΤΕΡΙ 2 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 2008
«Ο ρόλος της θρησκείας στην οικογένεια του Αθηναίου πολίτη των κλασικών χρόνων» Με άξονα το θέμα αυτό να γράψετε ένα δοκίμιο για: α) τον ιδιαίτερο ρόλο που έπαιζαν ορισμένες θεότητες του άστεως, της φρατρίας και του οίκου στη ζωή των μελών της αθηναϊκής οικογένειας, β) τη συμμετοχή των μελών της οικογένειας του Αθηναίου πολίτη στην αστική ή οικιακή λατρεία αυτών των θεοτήτων καθώς και σε άλλες θρησκευτικές δραστηριότητες που σχετίζονταν με την οικογένεια. 1
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΩΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΕΝΤΟΣ ΤΟΥ ΟΙΚΟΥ...4 ΕΥΤΕΡΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΟΙΚΟ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ...7 ΤΡΙΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΕΝΤΟΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ...9 ΕΠΙΛΟΓΟΣ...12 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...13 2
Ἀθανάτους μέν πρῶτα θεούς, νόμῳ ὡς διάκειται, τίμα και σέβου ὅρκον, ἔπειθ ἥρωας ἀγαυούς, τούς τε καταχθονίους σέβε δαίμονας ἔννομα ῥέζων, τούς τε γονεῖς Πρώτα τίµα τους αθάνατους θεούς σύµφωνα µε τα καθιερωµένα ύστερα να εκτιµάς και να σέβεσαι τον όρκο έπειτα να σέβεσαι τους ένδοξους ήρωες και τους θεούς του Άδη, τηρώντας τα νόµιµα και να τιµάς τους γονείς Πυθαγόρα (Χρυσά Έπη, 13) 3
ΕΝΤΟΣ ΤΟΥ ΟΙΚΟΥ Μια από τις μεγαλύτερες διαφορές της αρχαίας ελληνικής θρησκείας με την επικρατούσα σήμερα θρησκευτική αντίληψη, είναι ότι αυτή δεν στηρίζονταν σε κάποια αποκάλυψη, αλλά προσκολλημένη στην παράδοση, βασιζόταν στα προγονικά έθιμα, τους νόμους, που οργάνωναν τη σχέση του ανθρώπου με το θεῖον. Είναι μια καθορισμένη σειρά από καθημερινές πράξεις, ένα δομημένο σύνολο τελετουργικών πρακτικών, που διαμόρφωσαν τις θρησκευτικές συμπεριφορές και εξασφάλισαν την επαφή με το ιερό, τη συμβολική συναλλαγή μαζί του, προκαλώντας το θάμβος, το δέος μπροστά στους θεούς. Η θρησκευτική εμπειρία στην αρχαιότητα δηλώνεται λοιπόν έχοντας για λόγο το μύθο των ποιητών, για εικόνα την εικαστική αναπαράσταση των εξανθρωπισμένων θεοτήτων στην τέχνη και για δράση τη συμμετοχή σε αυστηρά προσδιορισμένα δρώμενα, τα οποία εξασφαλίζουν τη συνοχή της κοινότητας, δίνοντας ρυθμό τόσο στο δημόσιο, όσο και στον ιδιωτικό βίο. 1 Στον οἶκο 2 ο πατέρας, ως αρχηγός της οικογένειας, αναλαμβάνει και θρησκευτικά καθήκοντα εκτελώντας κάθε τελετουργική πράξη εντός του σπιτιού του, χωρίς να χρειάζεται ο ίδιος ιδιαίτερη προετοιμασία. Κάθε μέρα του ευσεβή Αθηναίου ξεκινά με μια σπονδή συνοδευμένη με προσευχή, όπως με τον ίδιο τρόπο πρέπει να ξεκινά και κάθε γεύμα ή συμπόσιο. 3 Η διαβίωση εντός της οικίας έχει οργανωθεί ικανοποιώντας τις καθημερινές της ανάγκες ως μια μικρή θρησκευτική κοινότητα. Τα μέλη αυτής της ομάδας συσφίγγουν τους δεσμούς τους γύρω από την εστία, λατρεύοντας σε συγκεκριμένες μέρες, όλοι μαζί, τις εφέστιες θεότητες. Η κεφαλή της πατριαρχικής οικογένειας, ο οικοδεσπότης, θυσιάζει στην εστία χύνοντας στις φλόγες τις σπονδές ή μικρές απαρχές του γεύματος. 4 Εξασκούν λοιπόν τα μέλη του οίκου ιδιωτικές λατρείες που έχουν ως κοινό χωροταξικό στοιχείο το ίδιο το σπίτι. Σε βωμό στην αυλή γίνονται θυσίες υπέρ του Ερκείου Διός, του προστάτη των περιουσιακών συνόρων, ενώ όπως είδαμε καρδιά του σπιτικού είναι η έδρα της Εστίας, θεά της γης, εκεί όπου καίει η άσβεστη φλόγα. Λατρεύεται όμως και ο Κτήσιος Ζευς που προστατεύει την οικιακή περιουσία, όπως και ο Πατρώος Απόλλων, ο θεός των προγόνων. Ως προστάτες λειτουργούν επίσης ο Ερμής Προπυλαίος και ο Απόλλων Αγυιεύς ακόμα και η Εκάτη, αλλά και πλήθος άλλων θεοτήτων στους οποίους κάθε οίκος με σπονδές και προσευχές κυρίως, απευθύνεται για να ζητήσει την προστασία τους. 5 Η είσοδος άλλωστε κάθε νέου μέλους στον οίκο πρέπει να ακολουθήσει μια συγκεκριμένη τελετουργική διαδικασία. Ο γάμος που σηματοδοτεί το πέρασμα της γυναίκας από τον οίκο του κηδεμόνα της σε αυτόν του συζύγου 1 Zaidman L. B. Pantel P. S., Η θρησκεία στις ελληνικές πόλεις της κλασικής εποχής, µτφρ. Μπούρας Κ., εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2005, σσ.14,31-32,65-66. 2 Οἶκο-ς, η λέξη που στην αρχαιότητα πλησιάζει περισσότερο σε αυτό που σήµερα λέµε οικογένεια και δηλώνει εκτός από τα µέλη της οικογένειας και τα υπόλοιπα άτοµα που ζουν κάτω από την ίδια στέγη, όπως συγγενείς και δούλοι, καθώς επίσης την περιουσία, τα αγαθά του σπιτιού, τους προγόνους και τις προγονικές λατρείες. 3 Zaidman, ό.π., σ.45. 4 Garlard R., Η θρησκεία και οι Έλληνες, µτφρ. Ταχµαζίδου Λένα, εκδ. Ενάλιος, Αθήνα 2005, σ.62. 5 Zaidman, ό.π., σ.81. 4
της, ξεκινά με τα προτέλεια ή προγάμια, χωριστές θυσίες για τη νύφη και τον γαμπρό, ενώ ακολουθούν λουτρά εξαγνισμού. Η ιεροτελεστία συνεχίζεται με γαμήλιο γεύμα που δίνεται στο πατρικό σπίτι της νύφης. Ακολουθεί η τελετουργική μεταφορά του ζεύγους στην κατοικία του γαμπρού με δαυλούς και τραγούδια προς τιμή του Υμέναιου, του θεού του γάμου. Η υποδοχή της νύφης από τα πεθερικά της, ολοκληρώνει με επισημότητα το γάμο. Οδηγώντας την στην εστία, θέτουν υπό την προστασία των θεών του σπιτιού το νέο μέλος του οίκου. 6 Ολόκληρη η γαμήλια διαδικασία είναι άλλωστε υπό την προστασία του Δία και της Ήρας, πεποίθηση που επιβεβαιώνεται από το γεγονός, ότι η πλειονότητα των γάμων γίνονταν τον μήνα Γαμηλίων, όταν εορτάζονταν και ο ιερός γάμος του θεϊκού ζεύγους. 7 Είναι εμφανές ότι οι τελετουργίες που συνθέτουν την εθιμοτυπία κατά τη σύναψη ενός γάμου, έχουν ως σκοπό την ενσωμάτωση του νέου μέλους στην οικογένεια του συζύγου. Με τις αρχικές θυσίες οι κοπέλες αποποιούνται του βίου τους ως παρθένες. Το εξαγνιστικό λουτρό λειτουργεί ως καθαρμός προετοιμάζοντας το ζευγάρι για τη μετάβαση στο επόμενο στάδιο της ζωής του. Η φωτιά των δαυλών τους προστατεύει από τα απειλητικά δαιμονικά στοιχεία. Οι ευχές συγγενών και φίλων κατά τη διάρκεια του γαμήλιου γεύματος και της γαμήλιας πομπής συνοδεύουν τη νύφη. Η ενσωμάτωσή της στο καινούργιο σπίτι εξασφαλίζεται με την αποδοχή της όχι μόνο από τους ενοίκους του, αλλά και από τις εφέστιες θεότητες, τις οποίες θα υπηρετεί, αφού αυτή θα φροντίζει πλέον ως οικοδέσποινα την εστία. 8 Με τον ίδιο στόχο, της ομαλής ενσωμάτωσης του νέου μέλους στον οίκο, ήταν δομημένες και οι θρησκευτικές τελετές που ακολουθούσαν την γέννηση ενός παιδιού. Κυρίαρχη τελετή αποτελούσαν τα αμφιδρόμια που λάμβαναν μέρος την πέμπτη ή την έβδομη μέρα μετά τον τοκετό, όπου το βρέφος περιφερόταν από τον πατέρα του γύρω από την εστία. Η ταχεία περιφορά του παιδιού γύρω από την φλόγα και η εναπόθεσή του στο έδαφος σηματοδοτεί μέσω της επαφής με το χώμα, την πατρώα γη, την αναγνώριση και την αποδοχή του από τον πατέρα του. Από εκείνη τη στιγμή αποτελεί μέλος του οίκου, έχει αποφασισθεί πως θα το αναθρέψουν και δεν μπορεί να αφεθεί έκθετο. Η συγκεκριμένη τελετουργία λοιπόν πέρα από τον καθαρμό του μωρού, της μητέρας του και όλων όσων έχουν μολυνθεί από το μίασμα του τοκετού, ενσωματώνει ως μυητική τελετή το νεογέννητο στην οικογένεια. Τα αμφιδρόμια εξελίσσονται σε στενό οικογενειακό περιβάλλον και περατώνονται με πλούσιο γεύμα. Με εορταστικό συμπόσιο όμως ολοκληρώνεται και η δεκάτη, εορτή κατά την οποία τελούνται θυσίες και δίνεται το όνομα του παιδιού. Δέκα μέρες μετά τη γέννηση λοιπόν, αυτή τη φορά παρουσία συγγενών και φίλων, παρουσιάζεται για πρώτη φορά το νεογέννητο στους προσκεκλημένους που έφερναν δώρα, συνήθως φυλαχτά για το βρέφος. 9 Έχουν πλέον ολοκληρωθεί και μια σειρά αποτρεπτικών 6 Πετροπούλου Α., «Οικογενειακοί θεσµοί», ηµόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Ελλάδα Ι : Από την Αρχαιότητα έως και τα Μεταβυζαντινά Χρόνια, τόµος Α, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2000, σσ.296-301. 7 Parke H. W., Οι εορτές στην αρχαία Αθήνα, µτφρ. Ορφανός Χ., εκδ. Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 2000, σ.167. 8 Πετροπούλου, ό.π., σσ.297-301. 9 Flacelière R., Ο δηµόσιος και ιδιωτικός βίος των αρχαίων Ελλήνων, µτφρ. Βανδώρου Γ., εκδ. ηµ. Παπαδήµα, Αθήνα 1993, σσ.103-104. 5
τελετουργιών με προσφορές σε θεότητες που σχετίζονται με τη γέννα, όπως η Λόχια Άρτεμης, η Ειλειθυΐα, θεότητα του τοκετού και η Δήμητρα η Κουροτρόφος. Επίσης έχουν τελέσει εξαγνιστικές ιεροτελεστίες με ραντισμό καθαρτήριου ύδατος, θαλάσσιων λουτρών, καύσης λιβανιού και θειαφιού, ώστε απαλλαγμένος από το μίασμα να μπορέσει ο οίκος να συνεχίσει να ζει κανονικά μέσα στην πόλη. 10 Ακόμα και η ένταξη των δούλων στην οικογένεια ακολουθεί μια ανάλογη πρακτική, με την οικοδέσποινα να ραίνει με ξερά σύκα, καρύδια και σπόρους τον προσφάτως αγορασμένο δούλο, ώστε να γίνει και αυτός αποδεκτός στη θρησκευτική κοινότητα που αποτελεί ο οίκος. 11 Κατάλληλες τελετές όμως έπρεπε να συνοδεύουν και τον νεκρό που αναχωρούσε, αφήνοντας τον οίκο του ξεκινώντας το ταξίδι προς τον επέκεινα. Όταν ένα μέλος της οικογένειας πεθάνει, η εστία θα σβήσει ως ένδειξη της κρίσης που προκαλεί το μίασμα του θανάτου, ενώ προς εξασφάλιση του εξαγνισμού, θα ακολουθήσει η αναζωπύρωσή της με μια νέα θυσία. 12 Η ταφή ακολουθείται από τελετουργικά που επαναλαμβάνονται σε τακτά χρονικά διαστήματα προς τιμή του νεκρού. Η διεξαγωγή αυτών των τελετουργιών διενεργούνται έξω από το σπίτι, στον τάφο του νεκρού, που αποτελεί και αυτός λατρευτικό κέντρο του οίκου. Οι προσφορές των μελών της οικογένειας σε καθορισμένες μέρες, την τρίτη, την ένατη, τη δέκατη τρίτη, την τριακοστή και ένα χρόνο μετά την ταφή, θεωρούνταν ζωτικής σημασίας αφού εξασφαλίζουν στον αποθανόντα την επιτυχία της μετάβασής του. Άλλωστε την κλασική εποχή ισχύει η πεποίθηση ότι ο νεκρός διατηρεί τη σχέση του με τους απογόνους του, από τους οποίους προσμένει ενεργό ενδιαφέρον. 13 Η αντίληψη αυτή επιβεβαιώνει την άποψη ότι βασική αιτία του γάμου στην αρχαιότητα, πέρα από την απόκτηση αρσενικών παιδιών, είναι η εξασφάλιση της οικογενειακής συνέχειας, ώστε να εξακολουθήσει και η προγονική λατρεία. 14 10 Zaidman, ό.π., σ.68. 11 Mossé Cl., Η γυναίκα στην αρχαία Ελλάδα, µτφρ. Στεφανής Αθ., εκδ. ηµ. Παπαδήµα, Αθήνα 1993, σ.170. 12 Burkert W., Αρχαία ελληνική θρησκεία, µτφρ. Μπεζαντάκος N.- Αβαγιανού Αφρ., εκδ. Καρδαµίτσα, Αθήνα 1993, σ.521. 13 Garlard, ό.π., σσ.121-122,129. 14 Flacelière, ό.π., σ.78. 6
ΑΠΟ ΤΟΝ ΟΙΚΟ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ Πέρα από τις θρησκευτικές τελετές που βιώνει ο κάτοικος της αρχαίας Αθήνας εντός του οίκου, υπάρχουν και πλήθος άλλων, στις οποίες συμμετέχει ως μέλος ευρύτερων ομάδων, καλύπτοντας διάφορα επίπεδα της κοινωνικής του ζωής. Το γένος για παράδειγμα, ένα σύνολο πολλών συγγενικών οικογενειών, έχει τους δικούς του επιπλέον θεούς, στη λατρεία των οποίων τα μέλη του συναντιόνται. Οι λατρείες αυτές ήταν ιδιαίτερα αξιοσέβαστες και οι ιερείς που τις υπηρετούσαν άνηκαν σε συγκεκριμένα γένη με αριστοκρατική καταγωγή. Ακόμα και κρατικές λατρείες όπως της Πολιάδος Αθηνάς και του Ερεχθείου Ποσειδώνα ήταν στην ουσία λατρείες γένους με ιερείς από το γένος των Ἐτεοβουτάδων. 15 Αν όμως στα γένη υπάγονταν μόνο οι αριστοκράτες, το σύνολο των Αθηναίων άνηκε σε φρατρίες. 16 Για όλες τις φρατρίες της πόλης υπήρχαν σε κεντρικό επίπεδο κοινές λατρείες θεών. Αναγνώριζαν λοιπόν τα Θαργήλια ως ημέρα θυσίας και εορτής, 17 ενώ η Φρατρία Αθηνά και ο Φράτριος Ζευς είναι στην Αθήνα οι κύριες θεότητες που τις προστατεύουν, με ειδικά αφιερωμένο βωμό στην αγορά, όπου τελούνταν οι κατάλληλες τελετουργίες. 18 Εκτός όμως από αυτές τις τελετές, τα Ἀπατούρια, η μεγάλη κρατική εορτή που λάμβανε χώρα το μήνα Πυανεψιών, ήταν εορτή όλων των φρατριών, την οποία τα μέλη καθεμιάς, τελούσαν σύμφωνα με την παράδοση, στη δική της κατάλληλη ημερομηνία. Κατά τη διάρκεια της εορτής αυτής, στο γεωγραφικό κέντρο κάθε φρατρίας, για τρεις μέρες, συγκεντρώνονται τα μέλη της ισχυροποιώντας τους δεσμούς τους. Τη συνάθροιση των μελών σε ένα κοινό συμπόσιο κατά την πρώτη μέρα, ακολουθεί η δεύτερη μέρα με θυσίες, για να ολοκληρωθεί ο εορτασμός την τρίτη μέρα που ονομάζονταν Κουρεῶτις. Αυτή τη μέρα, με τελετουργικές θυσίες, ενσωματώνονταν τα νέα αρσενικά μέλη της φρατρίας, η εισαγωγή των οποίων φαίνεται να γίνεται σε δύο φάσεις. Η πρώτη με το μεῖον, τη θυσία που προσφέρει ο πατέρας του νεογέννητου αγοριού στα πρώτα Απατούρια μετά τη γέννησή του, όταν με όρκο το παρουσιάζει ως γνήσιο τέκνο του. Η δεύτερη με το κούρειον, όταν σηματοδοτείτε η μεταβίβαση του αγοριού από την παιδική ηλικία στην εφηβεία, με παροχή πάλι θυσίας αλλά και με προσφορά της κόμης του νέου στην Άρτεμη. 19 Η αποδοχή των γιων από τη φρατρία αποτελεί και τη νομιμοποίησή τους, παρέχοντάς τους το δικαίωμα να ανακηρυχθούν Αθηναίοι πολίτες στην ηλικία των δεκαοκτώ ετών. Με αυτή τη διαδικασία η φρατρία, με τη χρήση των θρησκευτικών τελετών, λειτουργεί ως δομημένη κοινωνική ομάδα, η οποία ουσιαστικά ασκεί έλεγχο στην κληρονομιά και στην πατρική περιουσία. 20 Με ανάλογο τρόπο, εντός της φρατρίας, στη διάρκεια της ίδιας εορτής, ο νεόνυμφος άνδρας προσφέρει θυσία, την γαμηλία, ώστε να 15 Garlard, ό.π., σ.65. 16 Οι φρατρίες είναι αδελφότητες, ευρύτερες δηλαδή οµάδες ανδρών µε συγγενικούς δεσµούς και αποτελούν τις κοινωνικές και θρησκευτικές µονάδες που επέζησαν µετά την αντικατάσταση του φυλετικού συστήµατος. 17 Parke, ό.π, σ.253. 18 Murray Os. - Price S., Η αρχαία ελληνική πόλις από τον Όµηρο ως την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, µτφρ. Κάπαρης Σπ., εκδ. Πατάκης, Αθήνα 2007, σ.383. 19 Parke, ό.π, σσ.126-129. 20 Πετροπούλου, ό.π., σ.313. 7
γνωστοποιήσει το γάμο του με μια Αθηναία αστή, μια θυγατέρα Αθηναίου πολίτη, η οποία γίνεται ως εκ τούτου αποδεκτή σαν νόμιμη σύζυγός του. 21 Θα πρέπει να τονιστεί εξάλλου ότι αυτές οι λειτουργίες της φρατρίας κατοχύρωσαν στη λαϊκή μάζα, τη δυνατότητα συμμετοχής της σε θρησκεία και σε λατρείες, συμμετοχή η οποία προ των δημοκρατικών ρυθμίσεων του Κλεισθένη δεν ήταν ελεύθερη, αλλά εξαρτιόταν από την ανοχή και την άδεια των αριστοκρατικών οικογενειών. 22 Τέλος ας μην ξεχνάμε ότι και σε επίπεδο φυλών, μετά την αναδιοργάνωσή τους, συνεκτικό κρίκο αποτέλεσε πάλι η θρησκευτική δραστηριότητα. Πράγματι η λατρεία ενός ήρωα προστάτη, του επώνυμου ήρωα, καθόριζε με τις τελετές της το κέντρο της κάθε φυλής. Οι τελετές υπέρ αυτών των ηρώων συνδέθηκαν και με την απόκτηση των πολιτικών δικαιωμάτων αποτελώντας έτσι τον ενοποιητικό άξονα για κάθε νεοϊδρυθείσα φυλή. 23 Με παρόμοιο τρόπο και οι δήμοι εμπλουτίζουν, στηρίζοντας ταυτόχρονα, την τοπική τους οργάνωση με τη διαμόρφωση της δικής τους λατρευτικής ζωής. Κάθε δήμος διατηρούσε και ακολουθούσε το δικό του ημερολόγιο λατρειών, στο οποίο αναφερόντουσαν όλες οι προβλεπόμενες εορτές που γιόρταζαν σε τοπικό επίπεδο, είτε αυτές ήταν δημοτελείς δηλαδή κοινές για όλη την πόλη, είτε δημοτικές δηλαδή περιορισμένες στα πλαίσια του δήμου. Με την μεγάλη ποικιλία λατρευτικών δραστηριοτήτων που προσφέρει κάθε δήμος στους κατοίκους του, διαμορφώνει σε μεγάλο βαθμό τον κανόνα της θρησκευτικής ζωής των Αθηναίων. 24 Το μέγεθος άλλωστε της επιρροής που ασκεί η θρησκεία στην κοινωνική, ακόμα και στην πολιτειακή οργάνωση της πόλης, φαίνεται και από το γεγονός ότι κατά τον έλεγχο των υποψηφίων αρχόντων, αυτοί υποβάλλονταν σε ερωτήσεις σχετικά με το ποιοι ήταν οι τόποι εφέστιας λατρείας τους και ποιοι οι οικογενειακοί τους τάφοι. 25 21 Στο ίδιο, σ.297. 22 Nilsson M. P., Ιστορία της αρχαίας Ελληνικής θρησκείας, µτφρ. Παπαθωµοπούλου Αικ., εκδ. ηµ. Παπαδήµα, Αθήνα 1993, σ.258. 23 Zaidman, ό.π., σσ.84-86. 24 Στο ίδιο, σσ.82-84. 25 Burkert, ό.π., σ.522. 8
ΕΝΤΟΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ Όπως είδαμε έως τώρα, η θρησκεία διαπλέκεται με όλους τους τομείς της ιδιωτικής ζωής, από τον οίκο έως τον δήμο αλλά και πέρα από αυτόν. Είναι γεγονός ότι στην αρχαιότητα δεν υπάρχει μια αντίθεση ανάμεσα στο θρησκευτικό στοιχείο από τη μια πλευρά και στο ιδιωτικό, κοινωνικό και πολιτικό στοιχείο από την άλλη. Για αυτόν το λόγο στην Αθήνα κατά την αρχαϊκή και κυρίως κλασική περίοδο μιλάμε για πολιτική θρησκεία που διαποτίζει σε όλα τα επίπεδα το κοινωνικό και πολιτειακό περιβάλλον. Ως εκ τούτου οι συνεδριάσεις της βουλής αλλά και της εκκλησίας του δήμου ξεκινάν με προσευχή, ενώ πριν τη μάχη ο επικεφαλής του στρατού απευθύνει μια επίσημη προσευχή προς τους θεούς. 26 Καθώς λοιπόν δεν μπορεί να υπάρξει πόλη χωρίς τους θεούς, έτσι και οι θεοί της πόλης πρέπει να γίνουν πρώτα πολίτες ώστε να αναγνωρισθούν, να υιοθετηθούν και να οικειοποιηθούν με όλη τη σημασία της λέξης σαν προστάτες ή και πολιούχες θεότητες. Η θρησκεία αναλαμβάνει επομένως να ενσωματώσει σε μια συλλογική τάξη όλα τα μέλη της πόλης. Επιλαμβάνεται την οριοθέτηση της σχέσης τους, καθώς επίσης και τον προσδιορισμό της θέσης τους, ως συστατικά στοιχεία αυτής της τάξης. Εξωραΐζει αλλά και διαμορφώνει όλες τις ουσιαστικές μορφές της κοινότητας μέσω μιας αμοιβαίας αλληλεξάρτησης. Διασφαλίζει την ενότητα του σώματος των πολιτών ενώ ιδρύει μεταξύ ανθρώπων και τόπου ένα είδος αρμονικής συνύπαρξης. Οι κάτοικοι της Αθήνας που αρχικά αυτοαναγνωρίσθηκαν ως αυτόχθονες, αποκτούν έτσι έναν βαθύτερο δεσμό με τον τόπο τους, αυτή τη γη που αναδεικνύεται σε πόλεως γῆ. 27 Οι πολίτες αποτελούν μια θυσιαστήρια κοινότητα, υπό την προστασία της πολιούχου θεότητας, η οποία εγγυάται τη συνέχεια της πόλης, όσο εξακολουθεί να διαρκεί και η δική της λατρεία. Οι μετέχοντες στις θεσμοθετημένες εορτές, οἱ ἱερῶν μετέχειν, αποτελούν μια ομάδα ομοίων, που αποκτούν αλληλεγγύη απέναντι στους αθανάτους. 28 Κατά τη διάρκεια κάθε θυσίας, οι πολίτες επαναβεβαιώνουν τη συνθήκη ανάμεσα στην πόλη και τη θεότητα, ενώ συγχρόνως ανανεώνουν τους μεταξύ τους δεσμούς, καταναλώνοντας από κοινού το κρέας που έχουν ήδη μοιρασθεί με τους θεούς. Ακόμα και ο ισοβαρής τεμαχισμός του θυσιασθέντος ζώου που διανέμεται, βρίσκει μια σημαντική αναλογία στο ιδεολογικό πρότυπο της ισονομίας, που απολαμβάνουν εντός της πόλης. 29 Τα Παναθήναια για παράδειγμα αποτελούσαν εορτή αφιερωμένη στην μείζονα θεότητα της πόλης έχοντας ταυτιστεί με τη γενέθλιο ημέρα της Ἀθηνᾶς Πολιάδος. Κατά την κλασική περίοδο αποτέλεσαν την πληρέστερη έκφραση του πνεύματος της κοινότητας. Η ετήσια προσφορά του πέπλου στη θεά είχε οργανωθεί στο πλαίσιο μιας πομπής όπου συμμετείχε το σύνολο της πόλης. Πέρα από τις ἐργαστῖναι, τα κορίτσια των αριστοκρατικών οικογενειών 26 Zaidman, ό.π., σ.44. 27 Vernant J. P., Μύθος & θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα, µτφρ. Γιόση Μ. Ι., εκδ. Σµίλη, Αθήνα 2000, σσ.16-19. 28 Burkert, ό.π., σσ.520-521. 29 Zaidman, ό.π., σσ.35-37. 9
που ύφαιναν το πέπλο, οι κανηφόροι ήταν οι κοπέλες που μετέφεραν στο κεφάλι τους τα καλάθια με τους σπόρους που έριχναν πάνω στα θύματα, ενώ οι διφροφόροι ήταν αυτές που μετέφεραν καθίσματα καθώς ίσως και τις ομπρέλες για τον ήλιο. Θαλλοφόροι λέγονται οι γέροντες που κρατώντας χλωρά κλαδιά έπαιρναν μέρος επίσης στην πομπή μαζί με τους άνδρες πολίτες που ως πεζικό και ιππείς αποτελούσαν τη στρατιωτική παρουσία. Υπήρχε ακόμα και συμμετοχή των μετοίκων με τους σκαφηφόρους, νέους που μετέφεραν τους δίσκους με τις προσφορές, όσο οι κόρες των μετοίκων μετέφεραν αγγεία με νερό. Επιπλέον δούλοι και βάρβαροι συμμετείχαν και αυτοί στην εορτή κρατώντας κλαδιά βελανιδιάς. Η ίδια η εορτή χρησιμοποιήθηκε άλλωστε και ως εργαλείο ιμπεριαλιστικής προπαγάνδας, όταν οι κάτοικοι των αθηναϊκών αποικιών, μαζί με όλες τις πόλεις που ήταν μέλη της αθηναϊκής συμμαχίας, έπρεπε να μετέχουν της εορτής στέλνοντας μιαν αγελάδα και μια πλήρη πανοπλία ως προσφορά. 30 Με το θρησκευτικό μέρος της εορτής ενώθηκε κι ένα πρόγραμμα αθλητικών αγώνων με έπαθλα, που πέρα από την χειροπιαστή αξία, είχαν πνευματικό και αγωνιστικό συμβολισμό. Οι αγώνες αυτοί είχαν μορφή αποκλειστικά αθηναϊκή, και είχαν οργανωθεί κατά φυλές. 31 Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι το πιο σημαντικό γεγονός στην εορτή πρέπει να ήταν μάλλον η θυσία, παρά η πομπή ή οι αγώνες, αφού μεγάλο θα ήταν το πρακτικό ενδιαφέρον κατανάλωσης κρέατος με έξοδα της πόλης. Η διανομή αυτού του κρέατος γινόταν βάση των δήμων και κάθε κοινότητα λάμβανε το ποσοστό των μερίδων σύμφωνα με τη συμμετοχή της στην τελετή. 32 Τη σύνδεση των εορτών με διάφορες κοινωνικές ομάδες όμως, τη συναντάμε σε όλες τις εορτές που οργάνωνε η πόλη. Στην εορτή του Ηρακλή στο γυμνάσιο του Κυνοσάγρους έπαιρναν μέρος οι Παράσιτοι, τα παιδία ή οι απόγονοι των μεικτών γάμων. 33 Τα Ἀνθεστήρια επίσης ήταν μεταξύ άλλων μια εορτή για τα παιδιά, 34 ενώ τα Γενέσια ως ημέρα μνημόσυνου για τους πεσόντες, ήταν εορτή αφιερωμένη στους νεκρούς της πόλης. 35 Στα ἐν ἄστει Διονυσία οι μέτοικοι, ακόμα και οι ξένοι έχουν δικαίωμα εισόδου 36 ενώ η απελευθέρωση δούλου ανακοινώνονταν από το μέχρι πρότινος ιδιοκτήτη του μπροστά στους θεατές πριν από τις παραστάσεις των δραματικών αγώνων. 37 Η θρησκεία, ιδιαίτερα μέσω των θεσμοθετημένων εορτών, λειτούργησε και ως ο μοναδικός μηχανισμός επίτευξης, μιας κατ ελάχιστον συμμετοχής της γυναίκας, στο κοινωνικό γίγνεσθαι. Αποκλεισμένη από κάθε πολιτική δραστηριότητα, ασκώντας θρησκευτικές λειτουργίες στα πλαίσια της πόλης, η γυναίκα μεταχειρίσθηκε τη θρησκεία ως παράγοντα ενσωμάτωσής της στην κοινότητα. Έτσι πέρα από το σημαίνοντα ρόλο της ως φύλακας της οικιακής εστίας, αναλαμβάνει θρησκευτικές δραστηριότητες και έξω από αυτόν, τις 30 Parke, ό.π, σσ.55-58. 31 Στο ίδιο, σ.45. 32 Στο ίδιο, σσ.63-64. 33 Στο ίδιο, σσ.66-67. 34 Στο ίδιο, σ.172. 35 Στο ίδιο, σ.71. 36 Στο ίδιο, σ.208. 37 Στο ίδιο, σ.231. 10
μόνες ασχολίες που επιτρέπεται νομίμως να έχει σε κοινή θέα. 38 Λειτουργώντας δε ως ιέρεια, διατηρεί σημαντικό ρόλο, ενώ κάποιες λατρείες αφορούν αποκλειστικά το γυναικείο φύλλο. Στα Θεσμοφόρια λαμβάνουν μέρος οι νόμιμες σύζυγοι. Επιλέγονται δυο ἄρχουσαι που ασκούν για τρεις μέρες εξουσία, ἄρχειν όπως λένε οι πηγές, ενώ με τις εορταστικές εκδηλώσεις και τα μυστήρια που τελούν, διασφάλιζαν την αφθονία της σοδειάς των δημητριακών που σπέρνονταν αυτή την περίοδο του έτους. Η εορτή με τις τελετουργίες της, πέρα από την προώθηση και την ενίσχυση της γονιμότητας προς όφελος της πόλης, αποτελούσε μια σπουδαία ευκαιρία να συγκεντρωθούν οι γυναίκες, εκτονώνοντας την καταπιεσμένη τους ένταση και προκαλώντας αναμφισβήτητα αναστάτωση στην καθημερινή ζωή. Εκτοξεύουν ύβρεις η μια εναντίον της άλλης, ξεσπώντας χωρίς αναστολές σε μια έκρηξη βωμολοχίας. 39 Στην εορτή των Ἁλῴων, μια εορτή γονιμότητας με σκοπό να ενισχυθεί η ανάπτυξη του σπόρου σε σιτάρι, η συμπεριφορά των γυναικών χαρακτηρίζεται από αντίστοιχη απροκάλυπτη αισχρολογία. Κρατώντας ομοιώματα ανδρικών και γυναικείων γεννητικών οργάνων περιφέρονταν καταναλώνοντας κρασί, όσο οι ιέρειες ψιθύριζαν χυδαίες συμβουλές στις παντρεμένες. 40 Αξιοπρόσεκτο είναι ότι ενώ η αστική θρησκεία όπως είδαμε παραπάνω, αποτέλεσε παράγοντα ένταξης της γυναίκας στη ζωή της πόλης, λειτούργησε και ως στοιχείο περιθωριοποίησής της, αφού τη συσχετίζει με την άγρια μορφή της θρησκευτικής ζωής. 41 Υπήρχαν όμως και άλλες εορτές στις τελετές των οποίων τα κορίτσια έπαιρναν μέρος από την πρώιμη παιδική ηλικία. Ως ἀρρηφόροι, αφιερωμένες για ένα χρόνο στην λατρεία της Αθηνάς, προσέφεραν στην ηλικία των επτά χρόνων, υπό την επίβλεψη της ιέρειας, ιδιαίτερες υπηρεσίες, εκτελώντας διάφορα λατρευτικά καθήκοντα. Ως ἀλετρίδες άλεθαν δημητριακά και το αλεύρι για τα γλυκά που θα προσφέρονταν στην Αθηνά. 42 Ως ἄρκτοι, στην ηλικία μεταξύ των πέντε και δέκα ετών, υποδύονταν την αρκούδα σε μια τελετή εξιλασμού της Βραυρωνίας Ἀρτέμιδας. Το έθιμο μάλιστα, στην αρχική του μορφή, απαιτούσε να μην μπορεί να παντρευτεί μια κοπέλα, πριν πάρει μέρος σ αυτήν την ιεροτελεστία. Τέλος ως κανηφόροι, όταν μεγάλωναν αρκετά, συμμετείχαν σε διάφορες θρησκευτικές πομπές. Η επιλογή κοριτσιών και παρθένων, παρά ενηλίκων, εξυπηρετούσε τις μαγικές αυτές ιεροτελεστίες, αφού αποτελούσε κοινή πεποίθηση ότι η αγνότητα δεν διατάρασσε την αποτελεσματικότητα της ιεροπραξίας. 43 Συγχρόνως όμως προετοίμαζε και ταυτόχρονα διευκόλυνε τις συμμετέχουσες στο πέρασμα από την παιδικότητα στο γάμο και τη μητρότητα, δοξάζοντας τις ικανότητές τους ως υφάντρες και παρασκευάστριες γευμάτων ενώ ενίσχυε και τις αναπαραγωγικές τους δυνάμεις, πάντα για το καλό της πόλης. 44 38 Mossé, ό.π., σ.170. 39 Parke, ό.π, σσ.121-122,126. 40 Στο ίδιο, σ.143. 41 Mossé, ό.π., σ.172. 42 Fantham El. κ.ά., Οι γυναίκες στον αρχαίο κόσµο, µτφρ. Γκάτση Ελ., εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2005, σ.117. 43 Parke, ό.π, σσ.239-242. 44 Fantham, ό.π., σσ.116-117. 11
ΕΠΙΛΟΓΟΣ Στην προσπάθεια που κάναμε να ψηλαφίσουμε το ρόλο της θρησκείας για τα μέλη της αθηναϊκής οικογένειας στην κλασική εποχή, χρήσιμο θα ήταν να διατηρήσουμε στο βάθος του μυαλού μας, ότι η ελληνική σκέψη που ονοματοθετεί έννοιες και κληροδοτεί λέξεις για τα περισσότερα πράγματα, δεν διαθέτει λέξη για την θρησκεία. Το φαινόμενο της θρησκείας λοιπόν που επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό τους αρχαίους Έλληνες, είναι κάτι που οι ίδιοι θα δυσκολευόντουσαν να αναγνωρίσουν ως μια ιδιαίτερη πλευρά της ζωής τους. 45 Ο πολυθεϊσμός που χαρακτήριζε την αρχαία ελληνική θρησκεία εκφράσθηκε όπως διαπιστώσαμε μέσω λατρειών, που παρά την πολύπλοκη ποικιλία τους, υιοθετούν σε μεγάλη πλειονότητα πρακτικές και κοσμικές εκφάνσεις, με έντονο προσανατολισμό στο θεσμό της πόλης-κράτους. Πέρα όμως από τις δημόσιες εκδηλώσεις του θρησκευτικού αισθήματος σε επίπεδο πόλης, οι Αθηναίοι, είτε μέσα στο οικογενειακό τους περιβάλλον αλλά και στο ευρύτερο συγγενικό, είτε σαν μια ομάδα φίλων, είτε ως γένος αλλά και φρατρία, καθώς επίσης και σε επίπεδο δήμου ή φυλής, διαμόρφωναν απαρέγκλιτα πάντα μια θρησκευτική συγκέντρωση. Οι εορτές στην πόλη της Αθήνας υπήρξαν λοιπόν στην ουσία μια φυσική έκφραση για όσα η κοινότητα αισθανόταν για τον κόσμο αλλά και για όλα όσα γίνονταν στον κόσμο αυτόν. Γεγονός που εξηγεί με το καλύτερο τρόπο γιατί οι Αθηναίοι είχαν περισσότερες εορτές από κάθε άλλη ελληνική πόλη. 45 Garlard, ό.π., σσ.13-15. 12
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Μήλιος Α. κ.ά., Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Ελλάδα Ι : Από την Αρχαιότητα έως και τα Μεταβυζαντινά Χρόνια, τόμος Α, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2000, σσ.279-339. Burkert W., Αρχαία ελληνική θρησκεία, μτφρ. Μπεζαντάκος Ν. - Αβαγιανού Αφρ., εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1993. Fantham El. κ.ά., Οι γυναίκες στον αρχαίο κόσμο, μτφρ. Γκάτση Ελ., εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2005. Flacelière R., Ο δημόσιος και ιδιωτικός βίος των αρχαίων Ελλήνων, μτφρ. Βανδώρου Γ., εκδ. Δημ. Παπαδήμα, Αθήνα 1993. Garlard R., Η θρησκεία και οι Έλληνες, μτφρ. Ταχμαζίδου Λένα, εκδ. Ενάλιος, Αθήνα 2005. Mossé Cl., Η γυναίκα στην αρχαία Ελλάδα, μτφρ. Στεφανής Αθ., εκδ. Δημ. Παπαδήμα, Αθήνα 1993. Murray Os. Price S., Η αρχαία ελληνική πόλις από τον Όμηρο ως την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, μτφρ. Κάπαρης Σπ., εκδ. Πατάκης, Αθήνα 2007. Nilsson M. P., Ιστορία της αρχαίας Ελληνικής θρησκείας, μτφρ. Παπαθωμοπούλου Αικ., εκδ. Δημ. Παπαδήμα, Αθήνα 1993. Parke H. W., Οι εορτές στην αρχαία Αθήνα, μτφρ. Ορφανός Χ., εκδ. Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 2000. Vernant J. P., Μύθος & θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα, μτφρ. Γιόση Μ. Ι., εκδ. Σμίλη, Αθήνα 2000. Zaidman L. B. Pantel P. S., Η θρησκεία στις ελληνικές πόλεις της κλασικής εποχής, μτφρ. Μπούρας Κ., εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2005. 13