Κεφ. 2. Απ τον Όµηρο ως τον Αριστοτέλη. Ο Όµηρος κι οι ίπποι των ηρώων στα Τρωικά (Εικ 2.1)

Κεφ. 2. Απ τον Όµηρο ως τον Αριστοτέλη Ο Όµηρος κι οι ίπποι των ηρώων στα Τρωικά (Εικ 2.1) Η αρχαία ελληνική γλώσσα θέλει το άλογο...ερµαφρόδιτο (ο, η ίππος) και είναι η πιο πλούσια απ όλες--µαζί και της δηµοτικής--αφού στο λεξικό της υπάρχουν κάπου εκατό λέξεις και 77 ονόµατα που αρχίζουν µε τη ρίζα ιππ-, ενώ λ.χ. η δηµοτική κι οι ξένες γλώσσες λιγώτερες απο δέκα (π.χ άλογο, αλόγα, αλογατάς, αλογόµυγα, αλογοµούρης και... αλογοσκούφης!). Ο Οµηρος συγκινεί πιο πολύ κάθε φίλιππο και αρχαιολάτρη, γιατί πέρα απ τα ονόµατα και τους χαρακτήρες που έδωσε σε ηµίθεους ή θνητούς της Ιλιάδος (Ιππασίδης, Ίππασος, Ιππηµολγοί, ιππόβοτον Άργος, Ιπποδάµας, Ιπποδάµεια, Ιππόδαµος, Ιππόθοος, Ιπποκόων, Ιππόλοχος, Ιππόµαχος, Ιππόνοος, ιπποπόλοι Θρήικες, Ιπποτίων, κ.α.), έδωσε ξακουστά ελληνικά ονόµατα στ άλογα τους (δες Παράρτ. ΙΙ). Η Αίθη (φλογερή) ήταν η γρήγορη φοράδα του Αγαµέµνονα που δανείστηκε ο Μενέλαος για να τη ζέψει µαζί µε τον επιβήτορα του Πόδαργο (ωκύπους ή λευκόπους), ώστε να κερδίσει την αρµατοδροµία στα επι Πάτρόκλω. Φαίνεται πως η φλογερή φοράδα ήταν περιζήτητη, αφού ο Αγαµέµνονας για χάρη της δέχτηκε να µη πάρει στην τον κύρη της Εχέπωλο (απ τη Σικυώνα) στην εκστρατεία της Τροίας, µόλις του την έδωσε ως δώρο! Πόδαργος λέγονταν συµπτωµατικά κι ο επιβήτορας του Έκτορα. Οι επιβήτορες του Αχιλλέα Βαλίος (παρδαλός) και Ξάνθος (ξανθός) ήταν γαµήλια δώρα του Ποσειδώνα στον πατέρα Πηλέα και είχαν γεννηθεί αθάνατα, απ το Ζέφυρο και την Άρπυια Ποδάργη... Το συγκινητικό στοιχείο στον Όµηρο δεν είναι η ονοµατοθεσία αλλά ο ανθρωποµορφισµός των αλόγων. Όχι µόνο µιλούν ή προµαντεύουν το µέλλον, όπως ο Ξάνθος του Αχιλλέα (Ιλιάς, Τ.20), αλλά ακούν τις προτροπές του αφέντη στον πόλεµο ή στον αγώνα κι ανταποκρίνονται, όπως λ.χ. οι ίπποι του Αντίλοχου που προσπέρασαν το άρµα του Μενέλαου ακούγοντας το γιό του Νέστορα (Ψ.403 κ.επ.: ΕΜΠΡΟΣ ΚΑΙ ΣΕΙΣ ΒΙΑΣΤΕΙΤΕ! ΤΡΑΒΑΤΕ ΓΡΗΓΟΡΑ ΟΣΟ ΜΠΟΡΕΙΤΕ / ΝΑ ΠΑΡΑΒΓΕΙΤΕ Ε ΣΑΣ ΖΗΤΗΣΑ ΝΑΘΕΣ ΕΓΩ ΜΕ ΚΕΙΝΑ / ΤΟΥ ΑΝ ΡΟΚΑΡ ΟΥ ΙΟΜΗ Η Τ ΑΛΟΓΑ...ΚΑΝ ΟΜΩΣ ΤΟΥ ΜΕΝΕΛΑΟΥ Τ ΑΛΟΓΑ ΠΡΟΦΤΑΣΤΕ... ΠΙΣΩ ΜΗ ΜΕΝΕΤΕ ΚΙ ΑΠΑΝΩ ΣΑΣ ΤΗΣ ΑΙΘΗΣ, ΜΙΑΣ ΦΟΡΑ ΑΣ, ΠΕΣΕΙ Η ΝΤΡΟΠΗ). Το ίδιο έκανε το περίεργο ζευγάρι φοράδας κι επιβήτορα που έζεψε απο κουταµάρα ο Μενέλαος αλλά επιτάχυναν µε προσταγή του κι έφτασαν το άρµα του Αντίλοχου (Ψ. 442 κ.επ.: ΜΗ ΣΤΑΜΑΤΑΤΕ ΜΗΝ ΟΚΝΕΥΕΤΕ, ΚΙ ΑΣ ΕΙΣΤΕ ΠΙΚΡΑΜΕΝΑ... ΕΙΠΕ ΚΑΙ Τ ΑΤΙΑ ΠΟΥ ΦΟΒΗΘΗΚΑΝ ΤΟΥ ΚΥΡΗ ΤΟΥΣ ΤΑ ΛΟΓΙΑ / ΠΗΡΑΝ Μ ΟΡΜΗ ΝΑ ΤΡΕΧΟΥΝ ΠΙΟΤΕΡΟ, ΚΑΙ ΤΑ ΦΤΑΣΑΝ ΣΕ ΛΙΓΟ). Τα τρυφερά αισθήµατα των αλόγων για τον κύρη και κείνου γι αυτά δεν ειπώθηκαν πιό καλά απο κανένα εξόν του Οµηρου. Ο χαµός του Πάτροκλου κάνει τ άτια του Αχιλλέα να κλαίνε απο καϋµό (Ψ.280: ΤΙ ΤΕΤΟΙΟ ΑΡΜΑΤΗΛΑΤΗ ΧΑΣΑΝΕ, ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΞΑΚΟΥΣΜΕΝΟ /ΠΟΥ ΜΕ ΝΕΡΟ ΚΑΘΑΡΙΟ ΩΣ ΤΑ ΛΟΥΖΕ ΓΕΜΑΤΟΣ ΚΑΛΩΣΥΝΗ / ΜΕ ΛΑ Ι ΑΚΡΑΤΟ ΤΑ ΠΛΥΝΕ ΚΑΘΕ ΦΟΡΑ ΤΙΣ ΧΑΙΤΕΣ / ΤΩΡΑ ΤΟΝ ΚΛΑΙΝΕ ΑΣΑΛΕΥΤΑ ΚΙ ΟΙ ΧΑΙΤΕΣ ΤΟΥΣ ΣΤΟ ΧΩΜΑ / ΚΑΤΩ ΑΚΟΥΜΠΑΝΕ ΚΑΙ Ε ΣΑΛΕΥΟΥΝΕ, ΤΕΤΟΙΟ ΚΑΫΜΟ ΠΟΥ ΝΙΩΘΟΥΝ ). Ο ιοµήδης που µε το ζευγάρι του νικά τους πάντες, µόλις τερµατίζουν καταϊδρωµένα δεν φροντίζει να πάρει το βραβείο, µια ωραιοζωσµένη σκλάβα, 1

αλλά πηδά απ το άρµα, αφήνει το µαστίγιο και ξεζεύει τα ζώα. Πρώτα ήρθαν αυτά στο νου του γιατί του έδωσαν τη νίκη, κι ύστερα η γυναίκα--αυτή µπορεί να περιµένει! (Ψ.507 κ.επ.:και ΣΠΥΡΩΤΟΣ Ι ΡΩΤΑΣ / ΣΤΗ ΓΗΣ ΑΠ ΤΩΝ ΑΛΟΓΩΝ ΣΤΑΛΑΖΕ ΣΤΟ ΣΒΕΡΚΟ ΚΑΙ ΤΑ ΣΤΗΘΗ / ΚΙ ΑΥΤΟΣ ΕΠΗ ΗΞΕ ΑΠ ΤΟ ΟΛΟΦΩΤΟ Τ ΑΜΑΞΙ ΑΠΑ ΣΤΟ ΧΩΜΑ / ΓΕΡΤΟ ΑΚΟΥΜΠΩΝΤΑΣ ΤΟ ΜΑΣΤΙΓΙ ΤΟΥ ΠΑ ΣΤΟ ΖΥΓΟ..ΚΑΙ ΙΝΕΙ ΣΤΟΥΣ ΣΥΝΤΡΟΦΟΥΣ ΤΟΥ...ΤΗ ΓΥΝΑΙΚΑ. ΚΑΙ Τ ΑΛΟΓΑΤΑ ΓΟΡΓΑ ΞΕΖΕΥΕΙ ). Ο Οµηρος δεν ξέχασε βέβαια ούτε τις...µπαγαποντιές ιππέων και ηρώων, όπως την κλοπή των ίππων του Ρήσου απ τους Οδυσσέα- ιοµήδη (Ιλιάς Κ), ή το κόψιµο στη στροφή των ίππων του αντιπάλου στην αρµατοδροµία, που έκανε µε πονηριά ο Αντίλοχος στο Μενέλαο, ή ακόµα και τα ιπποδροµιακά στοιχήµατα όπως π.χ. εκείνο µεταξύ Ιδοµενέα και Αίαντα...(Ιλιάς Ψ). Ο Οµηρος αφήνει άφωνο κάθε φίλιππο µαζί και µένα. Οι Ίπποι της Ιλιάδος Υπάρχει η κακή συνήθεια κυρίως σε ξένους συγγραφείς--και δυστυχώς σε µερικούς νεοέλληνες-- να βαφτίζουν την Ιλιάδα µύθο και θρύλο εις πείσµα της αποδεδειγµένης ύπαρξης της Τροίας, ήδη απ το 19ο αιώνα χάρη στον Σλήµαν. Φυσικά δεν υπάρχει απολύτως τίποτε το µυθικό ή θρυλικό σε ότι αφορά και στη φυλογενετική εξέλιξη των ίππων της Τροίας και στην ύπαρξη των ηρώων-ιππέων τους, απ τον Θεσσαλό Αχιλλέα ως τους Αργείους Αγαµέµνονα, Μενέλαο και ιοµήδη, ή τον Θρακιώτη βασιλιά Ρήσο. Μιά µόνο, συγχωρητέα υπερβολή του Όµηρου ήταν ίσως το ότι έβαλε τον Ξάνθο, επιβήτορα του Αχιλλέα, να µιλάει στο αφεντικό του σα να ήταν άνθρωπος...σ αυτό το κεφάλαιο γίνεται η απόπειρα ν αποδειχτεί του λόγου το αληθές για τους φιλίππους που νιάζονται για την ιστορία του ελληνικού ίππου, έστω αυτούς τους λίγους που υπέγραψαν την έκκληση να µη σκοτώνονται καλότατα υποζύγια σε ανόητους αγώνες αντοχής... Ο αριθµός των Τρωικών ίππων Πρώτα-πρώτα, ο αριθµός των ίππων στην Ιλιάδα είναι µεγάλος και διόλου µυθικός. Πολύ πριν απ τα Τρωικά, σε άλλες µάχες της Ανατολίας, όπως λ.χ. σ αυτή του Kadesh µεταξύ του φαραώ Ραµσή και του Χεττίτη βασιλιά Μουαβατάλι που προηγήθηκε, ο αριθµός των πολεµιστήριων και αρµατοδροµικών ίππων των δυο στρατών ήταν συγκρίσιµος µ εκείνο των Τρώων και των Ελλήνων. Ύστερα, ο Όµηρος δεν σταµατά µόνο στα υποζύγια των Αχαιών, αλλ αναφέρει µε ακρίβεια και αυτά των Τρώων (και δη µε τα ονόµατα τους) και τα πιο µακρινά, δηλαδή αυτά των συµµάχων τους, όπως τις λευκές Θρακικές φοράδες του Ρήσου, που έκλεψαν µε µαεστρία µαζί ο Οδυσσέας µε τον ιοµήδη αφού τον σκότωσαν. Φυσικά δεν υπάρχει κανείς µύθος στα λόγια του Όµηρου, αφού η ζωογεωγραφική εξέλιξη και µετακίνηση του Equus caballus είναι γνωστό τοις πάσι πως έγινε στην Ασία και πως ο ίππος πέρασε στην Τροία και στην Ελλάδα αναγκαστικά µέσω της Θράκης, κάπου µέσα στην 3 η ή ίσως την 4 η χιλιετία πχε. 2

Ήρωες και ίπποι στην Τροία Ο Αγαµέµνων, παρότι ηγέτης της εκστρατείας, δεν ηνιοχεί συχνά, έχει όµως σπουδαίο σταύλο µια και προσφέρει στον Αχιλλέα (για να γλυτώσει την µήνι του Θεσσαλού) ούτε λίγο ούτε πολύ...δώδεκα γοργοπόδαρα άτια (Ιλιάς 9.123-24 & 265-66) που είχαν θριαµβεύσει σε αρµατοδροµίες του Άργους. Θα ήθελα πολύ να ήξερα το γένος, το όνοµα και την προέλευση αυτών των Αργίτικων ίππων... Ήταν άραγε κάποια λεία απο κάποιο µυκηναϊκό πόλεµο, ή γεννήθηκαν εκεί στην Τροία στα πρώτα χρόνια των Τρωικών απο επιβήτορες και φοράδες ελληνικής φυλής; Τύχη αγαθή µε βοήθησε το 2003, όταν η αρχαιολόγος που ανάσκαβε στα ενδρά κοντά στο Άργος, έσπευσε να µε καλέσει ν αναλύσω την ταφή δύο ίππων συνωρίδος (άρµα δυο ίππων) καθώς και µια θυσιαστική ταφή τουλάχιστο 8 άλλων σε µηκυναϊκό τάφο του 15 ου -16 ου αιώνα πχε. Τώρα εκτίθενται στον ίδιο αρχαιολογικό χώρο όπου παλιότερα βρέθηκε ο σπουδαίος µυκηναίος οπλίτης µε βαρύ θώρακα, περικεφαλαία και περικνηµίδες. Θαρρώ είναι βέβαιο πως οι δώδεκα αρµατοδροµικοί ίπποι που πρόσφερε ο Αγαµέµνων στον Αχιλλέα δε γεννήθηκαν στην Ελλάδα, γιατί είµαστε ήδη στον έννατο χρόνο των Τρωικών (Ιλιάς 2.134,295), άρα είχαν ηλικία τουλάχιστο 12 ετών, κάπως γέρικα για... δωρεά. Θα ήταν προσβολή για τον Αχιλλέα, άριστο γνώστη της ιππικής τέχνης, ένα τέτοιο δώρο-άδωρο...άρα µπορούµε σωστά να υποθέσουµε πως οι δώδεκα ίπποι άγνωστης προέλευσης νίκησαν σε αγώνες άγνωστο πού (στην Ελλάδα ή στην Τρωάδα;), µερικά χρόνια πριν τα περίφηµα άθλα επι Πατρόκλω, όπου νίκησε ο ιοµήδης µε τις Αργίτικες φοράδες του (Ιλιάς 23.). Πάντως οι γοργοπόδαροι ίπποι (=επιβήτορες) του Αγαµέµνονα ωχριούν µπροστά στην φοράδα του την Αίθη, που δάνεισε στον αδερφό του το Μενέλαο για να τη ζέψει...βλακωδώς µε το ιδιόκτητο αρσενικό του, τον Ποδάργο, ώστε να νικήσει µε το άρµα του στα επι Πατρόκλω- Η φανταστική αυτή φοράδα Αργίτικης εκτροφής είχε δωριστεί στον Αγαµέµνονα απο κάποιο Εχέπωλο, γιο του Σικυώνιου Αγχίση, µόνο και µόνο για...ν απαλλαγεί απ το στρατό και να µή πάρει µέρος στην εκστρατεία της Τροίας (23.296-9)! Σύµφωνα µ αυτά τα δεδοµένα, η Αίθη πρέπει να ήταν τουλάχιστον εννέα ετών, αν υποθέσουµε πως δωρήθηκε ως πουλαράκι. εν είναι όµως η ηλικία της το πιο σπουδαίο στην ιστορία. Εκείνο που έχει µεγάλη σηµασία είναι το ότι η Αργολική ιπποπαραγωγή εξέτρεφε προϊόντα άξια για δώρα σε βασιλιάδες, ή τουλάχιστο άξια για να κερίσει κανείς...αναβολή απ το Στρατό! Οι ίπποι του Αχιλλέα εν έχει νόηµα ν α σχοληθεί κανείς µε την ηλικία του Ξάνθου (=ξανθός) και του Βαλίου (=παρδαλός, και σήµερα Μπάλιος ), αφού κι οι δυο ίπποι ήταν αθάνατοι, ο δε τρίτος του οποίου τ όνοµα ξέχασε ο Όµηρος, ήταν λάφυρο της εκστρατείας πριν τον 9 ο χρόνο των Τρωικών, άρα µάλλον θρακικής εκτροφής. Μετά το θάνατο του ηρωικού Πάτροκλου, οι Ξάνθος και Βαλίος ηνιοχούνταν απ τον Αυτοµέδονα και πετούσαν σαν τον άνεµο (16.149-54). Όσο για τον θνητό επιβήτορα Πήδασο, άλλο ίππο του Αχιλλέα, ήταν κι αυτός λάφυρο της νίκης του 3

Αχιλλέα κατά του Τρώα Ηετίωνα. Εδώ χρειάζεται κάποια υπόθεση που να εξηγεί αυτή την ανωµαλία, δηλ. δύο αθάνατων κι ενός θνητού ίππου, όλων ζεµένων σε άρµα. Οι δυο αθάνατοι, ηνιοχούµενοι απ τον Αυτοµέδονα, υπερπηδούν χωρίς κόπο την τάφρο των Αχαιών, ενώ τα άλογα των Τρώων τσακίζονται µε τ άρµατα τους (16.867). Σ αυτό το θαύµα φυσικά απουσιάζει ο Πήδασος, αφου είναι θνητός--και έχει µάλιστα ήδη σκοτωθεί. Το ερώτηµα είναι, ποιός θεός ή θεά είχαν δωρήσει τον Ξάνθο και το Βαλίο στον Πηλέα, πατέρα του Αχιλλέα; Αυτό δεν το ξεκαθαρίζει ούτε ο Όµηρος, αλλά ούτε κι ο Αχιλλέας, που µιλά γενικά για θεούς και για δώρα (24.534: ΩΣΜΕΝ ΚΑΙ ΠΗΛΗι ΘΕΟΙ ΟΣΑΝ ΑΓΛΑΑ ΩΡΑ). Αρχικά φαίνεται πως ήταν ο ίας που τα δώρησε στο γερο-πηλέα (17.443-4). Αργότερα όµως, εξηγώντας τους λόγους που δεν παίρνει µέρος στην αρµατοδροµία επι Πατρόκλω, ο Αχιλλέας εξηγεί πως ο Ποσειδώνας ήταν αυτός που δώρησε τ άλογα στον πατέρα του (23.276-8). Το θέµα εδω είναι αν όντως ήταν αθάνατοι ο Βαλίος και ο Ξάνθος, κι ακόµα γιατί ήταν τόσο δύσκολοι, αφού ήταν ένα δώρο θεού; Η δυστροπία τους προς κάθε τρίτο ηνίοχο πλην του κύρη τους επιβεβαιώνεται κι απ τον Οδυσσέα, µε σχετική φράση (10.402-4: ΑΜΗΜΕΝΑΙ Η ΟΧΕΕΣΘΑΙ) αλά και απ τον Απόλλωνα (17.76-8). υστροπία όµως σε τι πράγµα; Στην ίππευση (λ.χ. σαν το Βουκεφάλα) ή στην αρµατοδροµία; Η σηµασία των λέξεων δαµάω και όχος είναι γνωστή, αναρωτιέµαι όµως γιατί ο Οδυσσέας αναφέρεται στη δυστροπία των ίππων του Αχιλλέα, λίγο πριν ιππεύσει τις θρακιώτικες φοράδες του Ρήσου. Ακόµα πιο µεγάλο δίληµµα γεννιέται απο µια φράση του ία προς τον Έκτορα (του οποίου η φοράδα λέγονταν Ποδάργη), όπως την έσωσε ο Όµηρος (17.449:...ΥΜΙΝ...ΑΡΜΑΣΙ), δηλ. ότι ποτέ ο Έκτορας δεν θα εποχήσει ούτε τ άλογα ούτε το άρµα του Αχιλλέα... υστυχώς ο Όµηρος δεν δίνει καµιά πληροφορία για τις ικανότητες του Αχιλλέα σαν ιππέα κι όχι σαν ηνιόχου, δίνει όµως πάρα πολλές γι άλλους ήρωες, όπως οι Έκτορας και όλων (2.770, 10.323) χρησιµοποιώντας το ρήµα φορέουσιν και γεννώντας το δίληµµα αν οι ίπποι του Αχιλλέα τον έφεραν (στη ράχη) ή τον µετέφεραν (στο άρµα του). Τέλος η περιγραφή της ασπίδας του απ τον Όµηρο (18.530-34) δεν µας βοηθά καθόλου, σε αντίθεση µε τη γενική φράση του εφ ίππων βάντες, που ασφαλώς εννοεί Αχαιούς και Τρώες ήρωες να ιππεύουν κι όχι να ηνιοχούν. Οι φοράδες των άλλων ηρώων Θαρρώ πως µπορώ να υποθέσω µε σχετική ακρίβεια, πως µετά την Αίθη του βασιλιά Αγαµέµνονα, οι δυο καλύτερες φοράδες των Αχαιών ηρώων ανήκαν στον Εύµηλο και πως είχαν το ίδιο χρώµα και την ίδια ηλικία. Κατά τη γνώµη µου, η πιο εκπληκτική και πιο αξιόλογη λεπτοµέρεια γι αυτές τις ανώνυµες φοράδες είναι πως ήταν µεγαλωµένες απ τον Απόλλωνα στην Πιερία! Το πολύτιµο αυτό στοιχείο επαληθεύει την ύπαρξη πετυχηµένης ιπποπαραγωγής ήδη απ την 3 η χιλιετία βόρεια της Θεσσαλίας αλλά πάλι απο Θράκες, αφού οι Πίερες ήταν θρακικό φύλο που εκδιώχθηκε απ τους Μακεδόνες και κατέληξε στο Παγγαίον όρος κατά το Θουκιδίδη. Μάλιστα οι φοράδες του Εύµηλου ήταν άκρως πολεµικές κατά τον Όµηρο (2.763-67), που µε τη φράση του καθορίζει και την 4

ηλικία και την ταχύτητα τους (...ΤΑΙΣ ΕΖΕΨΕΝ Ο ΕΥΜΗΛΟΣ ΚΑΙ ΣΑΝ ΠΟΥΛΙΑ ΠΕΤΟΥΣΑΝ). Αφού γεννήθηκαν στην Πιερία, πρέπει να µεταφέρθηκαν στην Τροία πριν εννιά χρόνια, άρα ήταν 9 ως 12 ετών στα επι Πατρόκλω, όπου ο καϋµένος ο Εύµηλος...πάτωσε όχι γιατί ήταν κακός ηνίοχος αλλά γιατί η Αθηνά τσάκισε τον άξονα στο άρµα του (Ιλιάς 23). Έτσι η ταπεινή µου γνώµη, λιγώτερο ποιητική, είναι πως ο Εύµηλος τερµάτισε τελευταίος όχι λόγω οργής της Αθηνάς, αλλ απλώς γιατί οι φοράδες του είχαν πιά γεράσει... Ακόµα πιο γέρικοι φαίνεται πως ήταν και οι ίπποι του γιού του Νέστορα Αντίλοχου, αφού ήταν Πυλογεννηµένοι (23.303: ΠΥΛΟΙΓΕΝΕΕΣ Ε ΟΙ ΙΠΠΟΙ), άρα πάνω απο 12 ετών, γι αυτό δεν κέρδισε την αρµατοδροµία ούτε κι ο Αντίλοχος, παρά το ότι...έκλεψε στη στροφή το Μενέλαο τερµατίζοντας δεύτερος µετά το ιοµήδη. Πέραν τούτου, οι ίπποι της Πύλου φαίνεται πως ήταν και... αργοκίνητοι, τουλάχιστο κατά τη γνώµη του ίδιου του Νέστορα (Ιλιάς 23.310: ΒΑΡ ΙΣΤΟΙ ΘΕΙΕΙΝ)! Ο γερο-βασιλιάς, πέρα απ αυτό το σχόλιο για τις φοράδες του γιου του, µας έδωσε πολύτιµα στοιχεία µε τις αναµνήσεις της νιότης του αλλά και µιας πολυλογίας που ξεπερνά τους 90 στίχους (11.671-761)! Ένα απ αυτά τα στοιχεία είναι το ότι µετά τη νίκη του στον πόλεµο µε τους Ηλείους, έφερε πίσω στη Μεσσηνία ούτε λίγο ούτε πολύ 150 φοράδες, όλες ξανθιές-- και πολλές µαζί µε τα πουλάρια τους. Έτσι ο Όµηρος µετά την Θρακική (ίπποι Ρήσου), την Πιερική (ίπποι Εύµηλου), την Αργολική (ίπποι Εχέπωλου και ιοµήδη) και την Θεσσαλική ιπποπαραγωγή (ίπποι Αχιλλέα), προσθέτει και την Ηλειακή και Μεσσηνιακή ιπποπαραγωγή. Σα να µην έφτανε αυτό, ο πατέρας του Νέστορα Νηλεύς, είχε πάρει σαν λάφυρα, για τη ζηµιά που του έκανε ο Επειός, 300 ζώα µαζί µε ένα βοσκό και 4 άλογα κούρσας που είχαν έρθει για τους αγώνες. Ο Όµηρος κάνει εδώ ένα βήµα µιλώντας για εκτροφές ιπποδροµιακών ίππων, αλλά δεν θα µπορέσουµε να το εξακριβώσουµε ποτέ, γιατί ο Νέστορας ξεχνά να το διευκρινίσει...όµως την τρίτη µέρα της ιστορίας του (11.707), οι Επειοί ξανάρχονται στη µάχη µε την Πύλο και µπαίνουν κρυφά στην Τρυφώεσσα. Το ερώτηµα είναι πώς µπαίνουν, πεζοί, ή έφιπποι; Ο πατέρας του Νέστορα, ξέροντας πως είναι πολύ νέος για πόλεµο, του κρύβει τ άλογα (11.718), ο Όµηρος όµως δεν ξεκαθαρίζει το είδος των ίππων. Επειδή όµως ο Νέστορας παει στη µάχη πεζή (11.721) και διακρίνεται ανάµεσα στους ιππείς (11.720), θαρρώ λογικό να υποθέσουµε πως εδω πρόκειτα για ένα αληθινό ιππικό, Μεσσηνιακό, απ τη 2 η χιλιετία πχε. Η...ατέλειωτη αφήγηση του Όµηρου για τον Πηλέα, το Νέστορα, τον Αντίλοχο, τους Πηλίους και τους Επειούς λήγει µε την επιστροφή των Αχαιών στο Βουπράσιον κι απο κει στην Πύλο µε γοργοπόδαρα άλογα. Ήταν όλοι έφιπποι φυσικά, πράγµα αναµφισβήτητο µε βάση τα λόγια του βάρδου (11.756:ΟΦΡ ΕΠΙ ΒΟΥΠΡΑΣΙΟΥ ΒΗΣΑΜΕΝ ΙΠΠΟΥΣ. 11.760: ΑΧΑΙΟΙ...ΑΠΟ ΒΟΥΠΡΑΣΙΟΙΟ ΠΥΛΟΝ ΕΧΟΝ ΩΚΕΑΣ ΙΠΠΟΥΣ). Ίσως θάπρεπε κάποτε οι ιππείς της Ν Πελοποννήσου να τιµήσουν τον Όµηρο και την ιστορία τους µε σωστό τρόπο, δηλαδή µε ιστορικές πορείες απ την Ηλεία ως τη Μεσσηνιακή Πύλο και όχι µε ανόητες πορείες αντοχής... 5

Ίπποι της Τροίας: Αισθήµατα, Μάχες, Αγώνες, Κλοπές Σαν επίλογο, µπορούµε να πούµε πως υπάρχουν τα πάντα γύρω απ τον ίππο στο έπος του Όµηρου, απ το άλφα ως το ωµέγα. Αισθήµατα ίππων προς ιππείς και τανάπαλιν, ηρωικές µάχες, αγώνες, µεταφορές, ακόµα και...κλοπές. Το µόνο που λείπει, περιέργως κατά την ταπεινή µου γνώµη, είναι η καθαυτό ιππασία που δεν αναφέρεται καθόλου σε αντίθεση µε τις αρµατοδροµίες πολεµικών δίφρων. Θαρρώ πως ο Όµηρος άφησε επίτηδες αυτό το µυστήριο στα έπη του, για να µη µπορέσουµε ποτέ να ξέρουµε µε βεβαιότητα ποιά ακριβώς υπήρξε η αρχαιότερη πολεµική χρήση του θαυµάσιου αυτού ζώου και ζωολογικού ξαδέρφου µας: Η ιππασία, ή η αρµατοδροµία; Και πού ήταν πιο καλοί οι Αχαιοί ήρωες; Στο ιππεύειν ή στο ηνιοχείν; Άγνωστο. Αυτό ακριβώς όµως είναι το συγκινητικό στοιχείο του θρύλου, ίσως ακόµα πιο συγκινητικό απ τους ίδιους τους ήρωες και τους ίππους τους. Για το τέλος της ιστορίας µας θαρρώ πως είναι αναγκαίο να προσθέσουµε τα πιο τρυφερά λόγια που έγραψε ο τυφλός βάρδος µας για τον ίππο: Ίπποι µε αισθήµατα Ιλιάς 17.426 κ.επ. «...κι ανάµεσ απ τον πόλεµον οι ίπποι τ Αχιλλέα εκλαίγαν άµα εγνώριζαν πώπεσ ο κυβερνήτης νεκρός απο του Έκτορος την λόγχην, του ανδροφόνου...εµέναν στο πανέφορφο τ αµάξι τους ζεµένοι, µε τα κεφάλια τους σκυφτά στη γη, και πυρωµένα εχύναν δάκρυα που ο καλός τους λείπει κυβερνήτης...» Ιλιάς 19.395 κ.επ. «..ο Αχιλλέας...εφώναξε τροµακτικά στους ίππους του πατρός του Ξάνθε, Βαλίε, θρέµµατα λαµπρά της Ποδάργης, τωρα τον κυβερνήτη σας καλύτερα σκεφτείτε οπίσω να τον σώσετε στων αναών τα πλήθη, όλην αφού χορτάσωµεν την δίψαν του πολέµου, όχι ως τον Πάτροκλοννεκρόν αυτού να τον αφήστε...του αντείπε κάτω απ τον ζυγόν ο γοργοπόδαρος Ξάνθος την κεφαλήν του κλίνοντας βαθειά και όλ η χαίτη απο την ζεύγην ξέπεσε και έφτανε στο χώµα. Φωνητικόν τον έκαµεν η Ήρα η λευκοχέρα. «Για τώρα θα σε σώσωµεν, ανδράγαθ Αχιλλέα, αλλ είν η ώρα σου κοντά, δεν φταιµ εµείς αλλά είναι µέγας θεός ο αίτιος κι ανίκητ ειν η µοίρα...αλλα και σενα η µοίρα απο θεόν κι απο θνητόν διώρισε να πέσεις...εβάρυνε ο Αχιλλεύς και του πε προµαντεύεις Ξάνθε, σ εµέ τον θάνατον, και µόνος το γνωρίζω, ότι να πέσω εδω µακράν των ποθητών γονέων η µοίρα µε διώρισεν...είπε κι εκίνα µε κραυγήν τα δυνατά πουλάρια...» εν έχω άλλο τι να προσθέσω...οι Έλληνες εδώ και τρείς ή πιο πολλές χιλιετίες δεν έδωσαν µόνο φτερά στον ίππο, αλλά και οµιλία, και τον µετέτρεψαν αργότερα απο πολεµική µηχανή σε Ολυµπιακό αθλητή. Η σηµερινή ντροπή να τον σκοτώνουµε σε αγώνες χωρίς νόηµα, λόγω βλακείας, είναι η µεγαλύτερη προσβολή που του έγινε ποτέ... 6

Ο Ξενοφών στα Περί Ιππικής και Ιππαρχικό Είναι αδύνατο να χωρέσουν εδώ όλες οι πολύτιµες συµβουλές για την ιππική τέχνη, τα προσόντα του ιππέα ή την επιλογή, διατροφή και εξάσκηση του ίππου που έγραψε ο Ξενοφών για τα δυο παιδιά του και τους 1.000 Αθηναίους ιππείς (100 απ την κάθε µιά φυλή). Οι αναγνώστες µπορούν να στραφούν για ενηµέρωση στα αρχαία κείµενα. Ετσι θα περιοριστούµε στις πιό σηµαντικές συµβουλές του Αθηναίου στρατηγού προς ιππείς και ιπποτροφούντες, όπως έγινε για τις συγκινητικές αναφορές του Οµηρου στην ιππική και τ αρχαία ταφικά έθιµα που ήθελαν τους ήρωες να θάβονται µε τ άλογα τους. Τέλος οι πρακτικές συµβουλές του Ξενοφώντα στην εκτροφή, επιλογή, δερµατοκοµία, παθολογία και θεραπευτική του ίππου υπάρχουν στα κεφάλαια αυτού του βιβλίου Ο εκάλογος του Ξενοφώντα (Εικ 2.2) Ονόµασα εκάλογο του Ξενοφώντα (Αντίκας 2000) τις πιό χρήσιµες συµβουλές του, που θάταν καλό να αποστηθίσουν οι έλληνες ιππείς και αµαζόνες αν θέλουν να πετύχουν κάτι καλό ή χρήσιµο µε το άλογο-αθλητή τους στο µέλλον. Αυτές είναι οι παρακάτω: 1 Ποτέ µη θυµώνετε στη συµπεριφορά σας στο άλογο, κι αυτό είναι η πρώτη και καλύτερη αρχή στη σχέση µας µε τον ίππο. Γιατί η οργή είναι κάτι χωρίς έννοια, που συχνά οδηγεί σε πράξεις για τις οποίες µετανιώνουµε αργότερα. 2 Οσοι χτυπούν τα άλογα τα κάνουν πιό φοβισµένα απο ποτέ...τ άλογα νοµίζουν ότι όποτε τους φέρονται σκληρά...πως τα ύποπτα αντικείµενα είναι κι αυτά υπεύθυνα µαζί τους (για τη σκληρή συµπεριφορά µας). 3 Ν αποφεύγετε να τραβάτε το χαλινό δυνατά και να µαστιγώνετε ή να σπηρουνίζετε το άλογο, πράξεις που πολλοί θαρρούν πως κάνουν τ άλογα να φαίνονται ζωηρά. Αυτό γιατί τέτοιοι ιππείς παίρνουν απόκριση αντίθετη µ αυτή που περιµένουν.τα παραπανίσια καµώµατα δεν προκαλούν ευχαρίστηση, είτε στον ίππο είτε στον ιππέα... 4 Είναι πολύ πιό συνηθισµένο ένα κακότροπο πουλάρι να γίνει πολύ καλό άλογο, όπως το περιγράψαµε, παρά ένα καλότροπο να γίνει κακό άλογο 5 Πρέπει να χαϊδεύουµε εκεί όπου στ άλογα αρέσει να τα χαϊδεύουν, δηλ. στα πλέον τριχωτά σηµεία του, καθώς και κείνα <τα σηµεία>...που είναι ανίκανα να προστατεύσουν µόνα τους. 6 Οπως και στον άνθρωπο έτσι και στ άλογα όλες οι ασθένειες είναι πιό εύκολο να ιαθούν στην αρχή, παρά όταν εγκατασταθούν και έχουν θεραπευθεί λανθασµένα. 7 Για να περάσει το χαλινό σωστά ο ιππέας, πρέπει να προσεγγίσει πρώτα απο αριστερά. Τότε ας περάσει τις ηνίες πάνω απ το κεφάλι του ίππου ρίχνοντας τες στην ακρωµία και να πιάσει την κορυφαία µε το δεξί χέρι, φέρνοντας το χαλινό (στοµίδα) στο στόµα <του ζώου> µε το αριστερό χέρι. 8 Οταν το άλογο σκιάζεται απο κάποιο πράγµα και δε θέλει να το πλησιάσει, πρέπει να <του> εξηγήσετε πως δεν είναι κάτι τροµερό, πρέπει και σείς να αγγίξετε το πράγµα που θεωρει επικίνδυνο και να τ οδηγήσετε προς τα κεί µε ηρεµία. 7

9 Οταν δίνετε το πρόσταγµα να ξεκινήσει το άλογο, αρχίστε µε βηµατισµό, γιατί αυτός ο τρόπος είναι ο λιγώτερο ερεθιστικός για το ζώο. 10 Αν κάποιος νοµίζει πως ιππεύοντας µε ταχύτητα--και για πολλή ώρα--θα καλµάρει το άλογο, η γνώµη του αυτή είναι ενάντια στην πραγµατικότητα Αιλιανός, Αίσωπος, Αριστοτέλης και οι...κινέζοι Ο Αιλιανός και τα Περι Ζώων Ιδιότητος Ο Λατίνος σοφιστής από την Πραίνεστο (170-235 µχε) έζησε στη Ρώµη, ήταν µαθητής του Παυσανία κι έγραψε κάπου είκοσι βιβλία µε θέµα τα ζώα. Τα άπταιστα ελληνικά και η χρήση της γλώσσας στα κείµενα του ήταν τόσο άρτια, που αποκλήθηκε µελίγλωσσος και µελίφθογγος. Στα έργα του Περί Ζώων Ιδιότητος και Ποικίλη Ιστορία (Κάκτος, αριθ. σειράς 387-392) βρίσκουµε φανταστικές κι άγνωστες ιστορίες για όλα τα ζώα, απο τα ερπετά ως τα θηλαστικά, ακόµα και αθλητικούς αγώνες µεταξύ τους! Ετσι θα ξαναβρούµε τον Αιλιανό σχεδόν σε όλα τα βιβλία της νέας αυτής σειράς. Για το πρώτο βιβλίο Άλογα και Ιππολογία διαλέξαµε την πιο τρυφερή και συνάµα συγκινητική ιστορία, που αφορά στη λατρεία ενός ιδιοκτήτη για το άλογο του που τυφλώθηκε στο δεξί µάτι (Περι Ζώων Ιδιότητος ΙΑ.31): ΑΛΛΟ Ι ΙΩΜΑ ΤΩΝ ΖΩΩΝ, ΠΟΛΥ ΚΑΛΟ. ΟΙ ΘΕΟΙ ΠΡΟΝΟΟΥΝ ΓΙ ΑΥΤΑ ΚΑΙ ΕΝ ΤΑ ΚΑΤΑΦΡΟΝΟΥΝ ΟΥΤΕ ΤΑ ΠΑΡΑΒΛΕΠΟΥΝ. ΑΝ ΚΑΙ ΣΤΕΡΟΥΝΤΑΙ ΛΟΓΟΥ ΕΧΟΥΝ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΚΑΙ ΕΞΥΠΝΑ Α..ΘΑ ΕΞΗΓΗΣΩ ΜΕ ΠΟΙΟ ΤΡΟΠΟ Τ ΑΓΑΠΟΥΝ ΟΙ ΘΕΟΙ...ΕΝΑΣ ΙΠΠΕΑΣ, Ο ΛΗΝΑΙΟΣ, ΕΙΧΕ ΕΝΑ ΑΛΟΓΟ ΜΕ ΟΜΟΡΦΗ ΘΩΡΙΑ, ΓΟΡΓΟΠΟ ΑΡΟ ΚΙ ΑΝ ΡΕΙΩΜΕΝΟ...ΚΑΡΤΕΡΙΚΟ ΣΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ...ΑΡΙΣΤΟ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑ ΙΩΞΗ...ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΥΠΟΧΩΡΗΣΗ. ΤΟ ΖΩΟ ΗΤΑΝ ΠΟΛΥΤΙΜΟ ΑΠΟΚΤΗΜΑ ΚΙ Ο ΚΥΡΗΣ ΤΟΥ Ο ΠΙΟ ΦΗΜΙΣΜΕΝΟΣ ΙΠΠΕΑΣ. ΑΥΤΟ ΤΟ ΑΛΟΓΟ...ΑΠΟ ΧΤΥΠΗΜΑ ΣΤΟ ΕΞΙ ΜΑΤΙ ΕΝ ΕΒΛΕΠΕ. Ο ΛΗΝΑΙΟΣ ΚΑΘΩΣ ΕΙ Ε ΝΑ ΚΛΟΝΙΖΟΝΤΑΙ ΟΙ ΕΛΠΙ ΕΣ ΤΟΥ (ΕΠΕΙ Η Η ΙΠΠΙΚΗ ΑΣΠΙ Α ΣΚΕΠΑΖΕ ΤΟ ΑΡΙΣΤΕΡΟ ΜΑΤΙ, ΤΟ ΜΟΝΟ ΠΟΥ ΕΒΛΕΠΕ), ΠΗΓΕ ΣΤΟ ΝΑΟ ΤΟΥ ΣΕΡΑΠΙ Μ ΕΝΑ ΑΣΥΝΗΘΙΣΤΟ ΑΣΘΕΝΗ, ΤΟ ΑΛΟΓΟ. ΣΑ ΝΑ ΙΚΕΤΕΥΕ ΓΙΑ ΓΙΟ Ή Α ΕΡΦΟ, ΕΗΘΗΚΕ ΣΤΟ ΘΕΟ ΓΙΑ ΧΑΡΗ ΤΟΥ ΑΛΟΓΟΥ, ΠΟΥ ΕΝ ΕΙΧΕ ΚΑΝΕΙ ΚΑΝΕΝΑ ΚΑΚΟ. ΙΟΤΙ ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΠΟΥ ΚΑΝΟΥΝ ΚΑΚΟ... ΕΙΤΕ ΜΕ ΑΣΕΒΕΙΣ ΠΡΑΞΕΙΣ Η ΛΟΓΙΑ ΒΛΑΣΦΗΜΑ... ΟΜΩΣ ΤΙ ΙΕΡΟΣΥΛΙΑ, ΠΟΙΟ ΕΓΚΛΗΜΑ, ΠΟΤΕ ΚΑΙ ΠΩΣ ΒΛΑΣΤΗΜΗΣΕ Τ ΑΛΟΓΟ ΜΟΥ; ΚΑΙ ΚΑΛΕΣΕ ΤΟ ΘΕΟ ΜΑΡΤΥΡΑ ΠΩΣ ΚΙ Ο Ι ΙΟΣ ΕΝ Α ΙΚΗΣΕ ΠΟΤΕ ΚΑΝΕΝΑ ΚΑΙ ΓΙ ΑΥΤΟ ΙΚΕΤΕΥΣΕ Ν ΑΠΑΛΛΑΓΕΙ Ο ΣΥΝΤΡΟΦΟΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣ ΤΟΥ ΑΠ ΤΗΝ ΠΑΘΗΣΗ ΤΟΥ ΜΑΤΙΟΥ. Ο ΘΕΟΣ, ΟΝΤΑΣ ΜΕΓΑΛΟΣ, ΕΝ ΠΑΡΕΒΛΕΨΕ...ΝΑ ΘΕΡΑΠΕΥΣΕΙ ΤΟ ΑΦΩΝΟ ΚΑΙ ΑΛΟΓΟ ΠΛΑΣΜΑ...ΛΥΠΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΥΟ, ΤΟ ΖΩΟ ΚΑΙ ΤΟΝ ΑΝ ΡΑ ΠΟΥ ΤΟΝ ΙΚΕΤΕΥΕ. ΚΑΙ ΟΡΙΣΕ ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΝΑ ΜΗ ΓΙΝΟΝΤΑΙ ΠΛΥΣΕΙΣ ΣΤΟ ΜΑΤΙ, ΑΛΛΑ ΖΕΣΤΕΣ ΚΟΜΠΡΕΣΕΣ ΜΕ ΑΧΝΟ ΚΑΘΕ ΜΕΣΗΜΕΡΙ ΣΤΟΝ ΠΕΡΙΒΟΛΟ ΤΟΥ ΝΑΟ. ΤΟ ΜΑΤΙ...ΙΑΘΗΚΕ...Ο ΛΗΝΑΙΟΣ ΕΚΑΝΕ ΕΥΧΑΡΙΣΤΗΡΙΕΣ ΘΥΣΙΕΣ ΚΑΙ ΩΡΕΕΣ...ΕΝΩ ΤΟ ΑΛΟΓΟ ΧΛΙΜΙΝΤΡΙΖΕ..ΡΟΥΘΟΥΝΙΖΕ.. ΦΑΙΝΟΝΤΑΝ ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΟ ΚΑΙ ΠΙΟ ΟΜΟΡΦΟ...ΓΕΜΑΤΟ ΧΑΡΑ. ΕΤΡΕΧΕ ΣΤΟ ΒΩΜΟ ΚΑΜΑΡΩΤΑ ΚΑΙ ΚΥΛΙΟΤΑΝ ΜΠΡΟΣΤΑ ΣΤΑ ΣΚΑΛΙΑ ΕΙΧΝΟΝΤΑΣ ΝΑ ΕΥΧΑΡΙΣΤΕΙ ΜΕ ΚΑΘΕ ΤΡΟΠΟ ΤΟ ΘΕΟ ΠΟΥ ΤΟ ΓΙΑΤΡΕΨΕ... 8

Το αρχαίο περιστατικό τύφλωσης αλόγου που τελικά ιάθηκε µε τις ζεστές κοµπρέσσες είναι ίσως η πρώτη αναφορά στην περιοδική οφθαλµία ή σεληνιακή τύφλωση (και πιο σωστά ραγοειδίτιδα), πολύ γνωστή µέχρι σήµερα κι αρκετά συχνή οφθαλµική πάθηση ιπποειδών µε αµφισβητούµενη αιτιολογία. Να σηµειωθεί πως ακόµα και στις µέρες µας βοηθούν στην ίαση της οι ζεστές κοµπρέσσες µε χαµοµήλι στα µάτια...οι πάµπολλες αναφορές του Αιλιανού σε όλα τα ιπποειδή της εποχής του, από Ελλάδα και Ιταλία ως την Αφρική και Ινδία βρίσκονται στα εξής έργα του: Ηµίονος: Β7. ΣΤ49. Ζ13,42 (ορεύς). ΙΒ16. ΙΣΤ9,37. Ιπποµανές: Γ17. Ι 18. Ίππος: Α28,36. Β10. Γ2,7, 8,17. 3,6-8,11,50. Ε48,50. ΣΤ6,10,44,48. Ζ46. Θ48,54. ΙΑ8,18,31,36-37. ΙΒ16,40,44. ΙΓ9, 25,27. Ι 10,14,18. ΙΕ24,25. ΙΣΤ9,23,24 (λυκοσπάδες ίπποι Ιταλίας),25,37. ΙΖ.17. Όνος: Β10,51. Γ7. 52. Ε48,50. ΣΤ51. Ζ19. Η6. Θ55. Ι28,40. ΙΑ35,37. ΙΒ16,34. ΙΓ25. Ι 10. ΙΕ15. ΙΣΤ9,37. ΙΖ26. Ο Αίσωπος κι οι µύθοι του Ο µοναδικός µυθογράφος του 6 ου αι. π.χ. απ τη Φρυγία, τη Σάµο ή τις Σάρδεις πέθανε µε βίαιο τρόπο στους ελφούς. Μπλέκεται στα παιδικά µας µάτια µεταξύ µύθου και ιστορίας αλλά οι µύθοι του, που είναι σχεδόν όλοι µε παραδείγµατα ζώων, είναι γεµάτοι µε λαϊκή σοφία και φιλοσοφική θεώρηση της ζωής των ανθρώπων. Η πιό µεγάλη αδικία που του έγινε ήταν ίσως αυτή του ευγενούς Γαλάτη µαρκήσιου Λαφονταίν, που ενώ µετέφρασε τα έργα του λέξη προς λέξη (και δη όχι όλα), τα δηµοσίευσε σαν...δικά του χωρίς τη στοιχειώδη λεπτότητα να τιµήσει το όνοµα του Αισώπου έστω µε µια µικρή ευχαριστία ή υποσηµείωση...αντίθετα ο Αίσωπος έγραψε...πολλές ιππο-σηµειώσεις. Συγκεκριµένα δύο απ τους πολλούς µύθους του (Κάκτος, Αισώπου Μύθοι, 3 τόµοι) που αφορούν στ άλογα, ή καλύτερα στα ιπποειδή, θεωρήσαµε πως είναι καλό να γίνουν γνωστοί κυρίως για τα µαθήµατα ζωής που περιέχουν για όλους µας: 1 Ο ΓΑΪ ΑΡΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΑΛΟΓΟ Ενας γάϊδαρος µακάριζε ένα άλογο επειδή του έδιναν άφθονη και καλή τροφή, ενω ο ίδιος δεν είχε αρκετό σανό, κι απο πάνω τραβούσε ένα σωρό ταλαιπωρίες. Οταν κάποτε κηρύχθηκε πόλεµος, ένας ένοπλος στρατιώτης καβάλησε το άλογο, κι αφού πέρασαν απο διάφορα µέρη, το οδήγησε ανάµεσα στους εχθρούς. Το άλογο τραυµατίστηκε και κείτονταν στο χώµα, και τότε ο γάϊδαρος βλέποντας το άλλαξε γνώµη και το οίκτιρε. Ο µύθος δηλώνει πως δεν πρέπει να ζηλεύουµε τους ηγέτες και τους πλούσιους αλλά να εκτιµάµε τη φτώχεια, αναλογιζόµενοι το φθόνο και τους κινδύνους που αντιµετωπίζουν εκείνοι (οι πλούσιοι). Ο µύθος έχει θαρρώ ιδιαίτερη αξία σήµερα- µε τον Μπους στο Ιρακ. 9

2 Ο ΛΥΚΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΑΛΟΓΟ Ενας λύκος που περπατούσε σ ένα χωράφι βρήκε κριθάρι, και καθώς δε µπορούσε να το φάει, το άφησε κι έφυγε. Πιό κάτω συνάντησε ένα άλογο και το πήγε στο χωράφι, λέγοντας πως βρήκε κριθάρι και δεν το έφαγε, αλλά το φύλαξε για κείνο, επειδή του αρέσει ν ακούει τον κρότο των δοντιών του. Τότε το άλογο του απάντησε, «Ε σύ, αν οι λύκοι µπορούσαν να φάνε κριθάρι δεν θα προτιµούσες ποτέ να ευχαριστήσεις τ αυτιά σου και όχι την κοιλιά σου». Ο µύθος δηλώνει ότι οι άνθρωποι που είναι απ τη φύση τους πονηροί, ακόµα κι όταν διαβεβαιώνουν πως είναι ενάρετοι, δεν γίνονται πιστευτοί. Το Κινέζικο Έτος του Αλόγου (Εικ 2.3) Υπάρχουν πολλά κοινά σηµεία στην ιστορία αλλά και στους µύθους των δύο µεγάλων πολιτισµών, Ελληνικού και Κινέζικου. Ένα απ αυτά είναι βέβαια η ιστορία, ή αν θέλετε ο µύθος του ίππου που κοσµεί χρονιές µε το ζώδιο του. Να σηµειωθεί πως το κινέζικο σεληνιακό ηµερολόγιο χρονολογείται απ το 2637 πχε-τότε που ο αυτοκράτορας Χουάγκ Τι εισήγαγε τον πρώτο Ζωδιακό Κύκλο τον 61 ο χρόνο της βασιλείας του. Ο πλήρης κύκλος καλύπτει 60 χρόνια κι αποτελείται απο 5 απλούς, διαρκείας 12 ετών. Μόνο δώδεκα ζώα συνδέθηκαν µ αυτό τον κύκλο, γιατί κατά το µύθο ο Βούδας προσκάλεσε όλα τα ζώα κοντά του πριν αναχωρήσει απ τη Γη, αλλά µόνο αυτά τα δώδεκα άκουσαν την πρόσκληση και πήγαν να τον αποχαιρετήσουν. Για ανταµοιβή ο Βούδας ονοµάτισε κάθε χρόνο µε το ζώο που έφτασε κατά σειρά κοντά του. Πρώτος ήρθε ο αρουραίος, ύστερα ο βούβαλος, η τίγρη, ο λαγός, ο δράκος, το φίδι, ο ίππος (7 ο ), το πρόβατο, ο πίθηκος, ο πετεινός, ο σκύλος κι ο κάπρος, δηλ. τα σηµερινά κινέζικα ζώδια. Το ζώο που κυβερνά το χρόνο γέννησης ασκεί βαθειά επιρροή στη ζωή µας γιατί, όπως λένε οι Κινέζοι, είναι κρυµµένο στην καρδιά µας...το hai-ku περιγραφής του αλόγου είναι το ίδιο συγκινητικό µε τους στίχους του Οµήρου: ΕΙΜΑΙ ΚΑΛΕΙ ΟΣΚΟΠΙΟ ΤΟΥ ΜΥΑΛΟΥ / ΜΕΤΑ Ι Ω ΦΩΣ, ΧΡΩΜΑ ΚΙ ΑΕΝΑΗ ΚΙΝΗΣΗ / ΣΚΕΦΤΟΜΑΙ, ΒΛΕΠΩ, ΚΙΝΟΥΜΑΙ ΜΕ ΗΛΕΚΤΡΙΚΟ ΥΓΡΟ/ΣΥΝΕΠΗΣ ΣΤΗΝ ΑΣΥΝΕΠΕΙΑ ΜΟΥ/ ΕΙΜΑΙ ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΑΠΟ ΚΟΣΜΙΚΕΣ ΚΑΤΑΚΤΗΣΕΙΣ/ΑΝΕΞΕΛΕΓΚΤΟ ΑΠΟ ΣΤΟΧΟΥΣ / ΤΡΕΧΩ ΕΛΕΥΘΕΡΑ ΜΕΣ ΣΕ ΠΑΡΘΕΝΑ ΜΟΝΟΠΑΤΙΑ / ΜΕ ΠΝΕΥΜΑ ΑΚΑΤΑΚΤΗΤΟ / Η ΨΥΧΗ ΜΟΥ ΠΑΝΤΑ ΕΛΕΥΘΕΡΗ/ ΕΙΜΑΙ ΤΟ ΑΛΟΓΟ... Το ίδιο συγκινητική είναι η οµοιότητα της Κινεζικης παράδοσης µε την Ελληνική σε ότι αφορά στυην ιππική τέχνη. Ο Λι Μπουσέι, ποιητής του 7 ου αιώνα ΧΕ περιγράφει στο έργο Ο αδέξιος ιππέας (Fable de la Chine Antique, Beijing 1980) ένα ιππέα που έδειρε τρεις φορές µε το µαστίγιο το άλογο του, αλλ αυτό δν επιτάχυνε ποτέ...στον τελευταίο στίχο καταλήγει αν αγνοούµε την ιππική τέχνη, µε απειλές και τιµωρίες δεν γίνεται τίποτε --φράση που δεν διαφέρει σχεδόν καθόλου απο αυτή του Ξενοφώντα (δες πιό πάνω, 1). 10

Ο Αριστοτέλης και τα Περί Ζώων Ιστοριών (Εικ 2.4, 2.5) Ο γιός του Νικόµαχου, γιατρού του βασιλιά Αµύντα Β της Μακεδονίας, και της Φαιστιάδας απ τη γενιά των Ασκληπιαδών της Χαλκίδας γεννήθηκε στην αποικία της Ανδρου Στάγιρα, στη Χαλκιδική το 384 π.χ. κι έχασε πολύ νέος τους γονείς του. Τον ίδιο και τ αδέλφια του Αρίµνηστο κι Αριµνήστη τα φρόντισε ο Πρόξενος απ την Αιολίδα που τον έστειλε 17χρονο να φοιτήσει στην Ακαδηµία του Πλάτωνα. Μαθήτευσε εκεί για είκοσι χρόνια (πράγµα πρωτοφανές για κείνη την εποχή), ως το θάνατο του Πλάτωνα το 348 π.χ. Απο κεί πήγε στην Ασσο της Τρωάδος, όπου έζησε τρία χρόνια, κι ύστερα στη Μυτιλήνη, µέχρι που προσκλήθηκε το 342 π.χ. απο το Φίλιππο για να εκπαιδεύσει το 14χρονο Αλέξανδρο. Εκεί στη Μίεσσα ο Αριστοτέλης επιδόθηκε σε θεωρητικές µελέτες, άγνωστο πόσες. Οταν ανέβηκε στο θρόνο ο Αλέξανδρος το 335 π.χ., γύρισε στην Αθήνα και ίδρυσε το Λύκειον ή Περιπατητική Σχολή, όπου δίδαξε ως το 323 π.χ. Την ίδια χρονιά πέθανε δυστυχώς ο Αλέξανδρος κι ο φιλοµακεδών φιλόσοφος κατηγορήθηκε για προσβολή των θεών. Έτσι αναγκάστηκε να φύγει στη Χαλκίδα, όπου πέθανε το 322. Κατά το ιογένη το Λαέρτιο το σύνολο των στίχων στα 158 έργα του Αριστοτέλη ήταν 445.270!. Τούτο µάλιστα χωρίς να λάβει υπ όψη του--άγνωστο για ποιό λόγο--τέσσερα σπουδαία συγγράµµατα, µεταξύ τους και αυτά Των Περι Τα Ζώα Ιστοριών. Αυτό το γιγάντιο έργο, µαζί µε τ άλλα τέσσερα των σηµερινών οκτώ τόµων του Κάκτου (αριθ. 15-22), είναι φανερό πως επάξια χάρισε τον τίτλο του πατέρα της ζωολογίας στον Αριστοτέλη, που αποτελεί τον άσβηστο φάρο µας γι αυτή τη ζωική σειρά. Οι ατέλειωτες αναφορές του στα ιπποειδή (κάπου 150!) φτάνουν να γεµίσουν βιβλία, γι αυτό παραπέµπουµε τους φίλιππους στα...ιππολήµµατα που έχουν σχέση µε άλογα, γαϊδούρια και τα κάθε λογής προϊόντα τους: Γίννος (το προϊόν θηλυκού όνου µε ίππο): 491a2-577b21-577b26 Ηµίονος (γενικώς το προϊόν σύζευξης ίππων και όνων): 491a2-577a20-577b10, 20, 30 Ιπποµανές (όταν η φοράδα σέρνει ή έχει ισχυρό οίστρο): 572a21-30, 577a10, 605a2 Ιππος (ο, η):488a30 (άγριος).486a18-488a24-488a35-489a31-489b12-490b33-491a1-492a 6 (γενικά). 500a32,a34-500b6-510 b17-521b23-545b10-573a4-575b21-576a2-576 b11-577a18-577b5-585a6-604a23, a30-604b29-605a2-611a10-637b35 (όργανα αναπαραγωγής και διασταύρωση). 521b23-33-522a28 (γάλα). 602b14-604a22-605a2-606a22 (ασθένειες). 506a22-520a9-577a5-604b9-604b16 (εσωτερικά όργανα). 498b30-509a10-518a19-595b26-630a24 (τρίχωµα). 499b11-604a24-604a30 (άκρα και οπλές). 501a17-501b3, b14-576a6-576b13 (δόντια). 545a6-605a7 (φωνή). 609a30-609b14 (εχθροί). 611a10 (χαρακτήρας). 595a9-595b22-605a9-15 (τροφή). 575b20-577a15 (σε κοπάδια). 545a6-576b2 (διαφορές φύλων). 632a30 (οι Νισσαίοι ίπποι). 597a9 (οι πυγµαίοι ίπποι). 709a19-710b20-712a1-12, α25, b5 (κίνηση και βάδιση) Ιπποφορβοί, ιπποφόρβιον (το σηµερ. ιπποφορβείο): 576a20-576b4-576b27-577a17. Ονος (ο, η): 491a1(γενικά). 499b19 (Ινδικός). 580b3 (άγριος). 522b19-606a23-606b4 (βιότοπος και µέγεθος). 557a14-605a16-609a32 (παθήσεις). 545b20-573a4-575b29-577a2,14,19-b8(αναπαραγωγή). 501b3-506a23-521a4-577a19-577b3-605a16 (όργανα). 552a17-573a20-577a22(κοπριά). 595b22-610a5 (τροφή). 609a31-609b1, b5, b20-610a4 (εχθροί). 522a28 (γάλα). Ορεύς (το προϊόν του όνου µε φοράδα): 488a27-491a2-498b30-499b12-501b3-506a22-573a16-577b20-577b23-578a2-595b23. 11

Οι πρωτοφανείς γνώσεις του Σταγιρίτη φιλόσοφου ειδικά για τα ιπποειδή προκαλούν δέος, ίσως όµως η εντρύφηση του στα συγκεκριµένα είδη ζώων να οφείλονταν στις συγκυρίες της εποχής. Ας µή ξεχνάµε πως ο Αριστοτέλης πέρασε σηµαντικό µέρος της ζωής του στη Μακεδονία και µάλιστα σε µιά εποχή που το ιππικό του Φιλίππου, κι αργότερα του Αλέξανδρου, ήταν τα πιό πολυάριθµα που εµφανίστηκαν στην κλασσική και ελληνιστική εποχή. Επι πλέον ο Φίλιππος Β υπήρξε τριπλός Ολυµπιονίκης σ όλα τα ιππικά άθλα της Ολυµπίας (κέλης-356, τέθριππον-352, συνωρίς-348 π.χ.), δηλαδή είχε διαλέξει--και ίσως εκθρέψει-- εφτά Ολυµπιακά άλογα. Το όγδοο δεν ήταν άλλο απ το θεσσαλό Βουκεφάλα, που αγόρασε το 342 π.χ., τη χρονιά που κάλεσε τον Αριστοτέλη στην Πέλλα (Τ. Antikas, Men, Women, Horses and Mules in the Ancient Olympics, Κάκτος 2003). Τα δεκατρία τάλαντα που πλήρωσε ο Φίλιππος στο Θεσσαλό ιπποτρόφο Φιλόνεικο γι αυτό τον επιβήτορα (κάπου µισό εκατοµ. ευρώ!), θα ήταν θαρρώ ένας πολύ σοβαρός λόγος για όποιο κοινό θνητό ν ασχοληθεί ιδιαίτερα µ αυτό το είδος ζώου, πολύ δε περισσότερο για ένα πανεπιστήµονα όπως ο Αριστοτέλης. εδοµένου µάλιστα ότι η πανίδα της Μακεδονίας ήταν τότε ιδιαίτερα πλούσια, είµαι της γνώµης ότι ο Σταγειρίτης έγραψε το µεγαλύτερο µέρος των βιβλίων του για τα ζώα στην επταετή παραµονή του στην Πέλλα. Αργότερα, µε τις εµπειρίες της Μ. Ασίας, της Λέσβου και τα δείγµατα που του έστελνε ο Αλέξανδρος µε το Νέαρχο, ο Αριστοτέλης πρόσθεσε κι άλλα εξωτικά είδη ζώων απο την Ασιατική και την Αφρικανική ήπειρο (λ.χ. τον ίππο ποτάµιο, την κάµηλο, κ.α.). Με τα έργα του αυτά που ήταν τα πιό γήινα, Ο Αριστοτέλης διαφοροποιήθηκε απ το µεγάλο δάσκαλο του, τον Πλάτωνα, που έµεινε πιό γνωστός για την ιδεατή ή ιδανική πολιτεία των ανθρώπων, ενώ ο µαθητής του για τη ρεαλιστική πραγµατικότητα της Φύσης. Ο µεγάλος ζωγράφος Ραφαήλ συνέλαβε καλύτερα απ όλους αυτή τη σηµαντική διαφορά που αποτύπωσε σε νωπογραφία του το 1509/11 µε τίτλο H Σχολή των Αθηνών εικονίζοντας τον Πλάτωνα να δείχνει µε το χέρι τον ουρανό, τόπο των ιδεών, και τον Αριστοτέλη να δείχνει προς τη γή (Εικ 2.5) Μετά το εκάλογο περι Ιππικής του Ξενοφώντα θα ήταν άδικο να παραλειφθεί ο ωδεκάλογος περί Ιπποειδών του Αριστοτέλη, που φυσικά αρχίζει µε την πιό ωραία φράση που ειπώθηκε ποτέ για το στενό συγγενή τους, τον άνθρωπο. Ενα είναι βέβαιο. Κάθε αναγνώστης αυτού του κειµένου--ακόµα και αν τυχαίνει να είναι ιππίατρος--θα µείνει άφωνος µε τις απέραντες γνώσεις που µας χάρισε µε τις σχεδόν απίστευτες για κείνη την εποχή ανακαλύψεις και διαγνώσεις του ο Έλληνας πατέρας της ζωολογίας. Το µονο που δεν θα µπορουσε να φανταστει ο ελληνας σοφος ειναι πως µετα καπου δυοµισυ χιλιετιες, στο µακρυνο Idaho της Αµερικης, γενετιστες καταφεραν να κλωνοποιησουν το πρωτο µωρο ηµιονου στις 4 Μαιου του 2003! Ο Idaho Gem (Πετραδι του Αινταχο) οπως ονοµαστηκε ειναι κλωνος του πιο διασηµου αδελφου του Taz που κερδισε πολλες ιπποδροµιες, µουλαριων φυσικα, στη Νεβαδα και την Καλιφορνια. Οι ερευνητες διασταυρωσαν τους γονεις του, ενα γαιδαρο και µια φοραδα κι αφησαν ν αναπτυχθει το εµβρυο 45 µερες για να εχουν το DNA του. Μετα µαζεψαν ωαρια απο φοραδες, εβγαλαν τον πυρηνα τους, τον αντικατεστησαν µε το DNA του εµβρυου και τα φυτεψαν σε 307 αλλες φοραδες. Απο αυτες επιασαν 21, αλλα µονο σε 3 η εγκυµοσυνη εξελιχτηκε κανονικα (1%). Τα δυο αδελφια του Gem αναµενονται τον Αυγ. 2003. 12

Ο ωδεκάλογος Περί Ιππων του Αριστοτέλη 1 Βουλευτικόν δε µόνον άνθρωπος εστι των ζώων (το µόνο ζώο που σκέπτεται είν ο άνθρωπος) 2 Και όλως γε δοκεί το των ίππων γένος είναι φύσει φιλόστοργον... (και γενικά το γένος των αλόγων φαίνεται πως είναι απ τη φύση του φιλόστοργο) 3 Τα µεν έναιµα τυγχάνει όντα, οίον άνθρωπος και ίππος (µερικά ζώα έχουν αίµα, όπως ο άνθρωπος και τ άλογο) 4 Ιππος δ οχεύειν άρχεται διετής και οχεύεσθαι...ως δ επι το πλείστον τριετής (τ άλογα αρχίζουν να ζευγαρώνουν απο δύο ετών...κι επι το πλείστον απο τριών) 5 Εστι µεν <η ίππος> µονοτόκος, τίκτει µέντοι ποτέ και δύο τα πλείστα (συνήθως <η φοράδα> γεννάει µόνο ένα µωρό, και το πολύ δύο) 6 Τότε δοκεί τέλειον είναι το ιπποφόρβιον, όταν <οι ίπποι>οχεύωσι τα εαυτών έκγονα (το ιπποφορβείο θεωρείται τέλειο µόνο όταν <βαρβάτα> οχεύουν απογόνους τους) 7 Οι...τροφίαι ίπποι πλείστοις αρρωστήµασι κάµνουσιν...λαµβάνει δε και τέτανος... (τ άλογα που ενσταβλίζονται αρρωσταίνου πολύ συχνά...παθαίνουν επίσης τέτανο..) 8 Τα µεν γαρ όλως ουκ έχει χολήν, οίον ίππος...ορεύς...όνος...έλαφος και πρόξ. (µερικά <ζώα> δεν έχουν χοληδόχο κύστη, όπως άλογο..ηµίονος..όνος..ελάφι..δορκάς) 9 Της δε πόας της Μηδικής η...πρωτόκουρος φαύλη, και..αν δυσώδες ύδωρ επάγηται (η πρώτη σοδειά τριφυλλιού είναι ακατάλληλη <σαν> αυτή που ποτίζεται µε δύσοσµο νερό) 10 Εχει µεν..<ίππος> οδόντας τετταράκοντα, βάλλει δε τους..πρώτους τέτταρας τριακοντάµηνος, τους µεν δύο άνωθεν τους δε δύο κάτωθεν...τεττάρων δ ετών παρελθόντων και έξ µηνών ουκέτι βάλλει ουδένα (το άλογο έχει σαράντα δόντια, κι αλλάζει τα πρώτα τέσερα <κοπτήρες> δυόµισυ χρονών, δύο πάνω και δύο κάτω...κι όταν γίνει τεσσεράµισυ ετών δεν αλλάζει πιά κανένα) 11 κινείται δε τα οπίσθια <σκέλη> κατά διάµετρον, µετά γαρ το δεξιόν των έµπροσθεν το αριστερόν των όπισθεν κινούσιν, είτα το αριστερόν τψν έµπροσθεν, µετά δε τούτο το δεξιόν των όπισθεν (τα πίσω άκρα κινούνται διαγωνίως <µε τα µπροστινά> γιατί µετά το δεξί µπροστινό κινοείται το πίσω αριστερό άκρο, ύστερα τ αριστερό µπροστινό και µετά απ αυτό το πίσω δεξιό). 12 ισοσκελές γαρ γίνεται τρίγωνον τα κώλα, και η κεφαλή γίνεται κατώτερον, όταν κάθετος ήι εφ ης βέβηκεν (διότι τα σκέλη <όταν κινούνται> σχηµατίζουν ένα ισοσκελές τρίγωνο και το κεφάλι χαµηλώνει όταν είναι κάθετο στη βάση του τριγώνου)* *σ.σ. Για καλύτερη κατανόηση του µηχανισµού κίνησης του ίππου (και άλλων τετράποδων ή/και δίποδων, λ.χ. πτηνών) δες τα σχόλια 20, 22, 23 στις σελ. 252-253 του τόµου 20, Περί Ζώων Μορίων -Περί Ζώων Κινήσεως (Κάκτος 1994), όπου παριστάνονται όλες οι διαγώνιες κινήσεις των ποδιών του αλόγου µε γεωµετρικά σχήµατα. Προφανώς ο Αριστοτέλης µελέτησε µε προσοχή την κίνηση του κάθε ζώου και ιδιαίτερα του ίππου, αφού για να εξηγήσει το οπισθοβαρές στη στάση των πτηνών (µιά και οι φτερούγες δε σηκώνουν βάρος) χρησιµοποιεί σαν παράδειγµα τα χάλκινα αγάλµατα ίππων σε στάση ανόρθωσης µε την αξέχαστη φράση ΟΙ ΟΡΝΙΘΕΣ... ΙΑ ΤΟ ΟΠΙΣΘΕΝ ΑΥΤΟΙΣ ΤΟ ΒΑΡΟΣ ΕΙΝΑΙ, ΚΑΘΑΠΕΡ ΕΡΓΑΖΟΝΤΑΙ ΤΟΥΣ ΙΠΠΟΥΣ ΤΟΥΣ ΧΑΛΚΟΥΣ ΤΟΥΣ ΤΑ ΠΡΟΣΘΙΑ ΗΡΚΟΤΑΣ ΤΩΝ ΣΚΕΛΩΝ 13

Εικ 2.1 Ο Όµηρος (προτοµή του Μουσείου Αλεξάνδρειας) Εικ 2.2 Ο Ξενοφών (προτοµή Μουσείο Λούβρου, Παρίσι) Εικ 2.3 Τα ζώδια του Κινεζικού κύκλου Εικ 2.4 Προτοµή του Αριστοτέλη (Εννεάκρουνος ου Αθηνών. Ρωµαϊκό αντίγραφο 4 αι. ΕΑΜΑ 3772) Εικ 2.5 Ραφαήλ, Η Σχολή των Αθηνών. Βατικανό, Stanza della Segnatura Στην αψίδα ο Πλάτων µε κόκκινο µανδύα κι αριστερά του ο Αριστοτέλης 14