Ο ύπος της Τελειοποιήσεως

Ο ύπος της Τελειοποιήσεως Δρ Λέανδρος Λεφάκης Εισαγωγή Περί του Τύπου της Τελειοποιήσεως (Rite de Perfection, Rite of Perfection) πολύ λίγες, αποσπασματικές και όχι πάντοτε ιστορικά ακριβείς, αναφορές υπάρχουν στην ελληνική βιβλιογραφία. Στην έκδοση των Μεγάλων Συνταγμάτων και των Κανονισμών του εν Ελλάδι Φιλοσοφικού Τεκτονισμού του Υπάτου Συμβουλίου 1 γίνεται μία κατ αρχήν αναφορά στον Τύπο στην εισαγωγή του Συντάγματος του 1762, όπου αναφέρεται ότι «τα Μεγάλα Συντάγματα του Τύπου της Τελειοποιήσεως του 1762, καλούμενα και Συντάγματα του Bordeaux, συνετάγησαν κατά Σεπτέμβριον του έτους 1762 εις την Γαλλικήν υπό εννέα επιτρόπων παρεδόθησαν ή απεστάλησαν εις τον αδελφό Morin, όταν ούτος ανεχώρησε εις Άγιον Δομίνικον με την εντολήν να διαδώση δώση τον Τύπον εις τον Νέον Κόσμον». Στην δε εισαγωγή του Συντάγματος του 1786 αναφέρεται ότι «[α]πό του έτους 1730 και εντεύθεν το Σκωτικόν Σύστημα κατακτά έδαφος εν τη ηπειρωτική Ευρώπη, ένθα νέοι βαθμοί δεν ήργησαν ν αναφανώσιν, ιδία δε εν Γερμανία και μεσημβρινή Γαλλία Ευτυχώς διά το Σκωτικόν Σύστημα ευρέθησαν άνδρες συνετοί και πεφωτισμένοι, οίτινες ηδυνήθησαν να θέσωσι τάξιν και ενότητα εις το δημιουργηθέν χάος». Πράγματι, ο Τύπος της Τελειοποιήσεως είναι αναμφισβήτητα ο πρόδρομος του Αρχαίου και Αποδεδεγμένου Σκωτικού Τύπου 2. Η αλληλουχία των γεγονότων που οδηγούν, από τα μέσα του 18 ου αιώνα (χρόνο έναρξης λειτουργίας των λεγομένων «Σκωτικών» Στοών), στο 1801 ως ημερομηνία οροθέσιο για την γένεση του Τύπου, δεν ήταν πάντα ευχερώς προσπελάσιμη και χωρίς ερμηνευτικές αντιγνωμίες. Πάντως, από το 1765, χρόνο κατά τον οποίο ο Morin διόρισε τον Henry Andrew Francken ως Αναπληρωτή Μέγα Επιθεωρητή για τις Δυτικές Ινδίες, μέχρι την σύσταση, στην πόλη Τσάρλεστον (Charleston) της Νότιας Καρολίνας, το 1801 του πρώτου Υπάτου Συμβουλίου, ο «Σκωτικός Τεκτονισμός» και οι λεγόμενες «Σκωτικές Στοές» επεξεργάστηκαν πλείστες διδασκαλίες και τεκτονικά τυπικά, απόρροια της μη υπάρχουσας ενότητας μεταξύ των διαφόρων βαθμών και Τύπων, καθώς και της επιτεινόμενης συγχύσεως θεωρητικών βάσεων και μεθοδολογίας. Αδιαμφισβήτητο είναι ότι ο «Σκωτικός» Τεκτονισμός και οι λεγόμενες «Σκωτικές» 1 Βλ. Ύπατον Συμβούλιον του 33 ο της Ελλάδος, Μεγάλα Συντάγματα του 1762 και του 1786 του Ελευθεροτεκτονισμού, Εν Κοιλάδι Ιλισού και Ανατολή Αθηνών, 1986, 9 και επ. 2 Βλ. Λογοθέτη Μ., Ο Αρχαίος και Αποδεδεγμένος Σκωτικός Τύπος, Αθήναι, 1980, 11. Τ.2 3 ΕΡΕΔΩΜ /// 97

Στοές διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του ηπειρωτικού Τεκτονισμού από τα μέσα μέχρι το τέλος του 18 ου αιώνα. Οφείλουμε σε κάθε περίπτωση να διασαφηνίσουμε ότι ο χαρακτηρισμός «Σκωτικός» ουδεμία σχέση έχει με τη Σκωτία, αλλά η καταγωγή του είναι αμιγώς γαλλική, η δε κοιτίδα του είναι πλέον ιστορικά βεβαιωμένο ότι είναι η πόλη Μπορντώ (Bordeaux) 3. Φαίνεται αδύνατο να εντοπίσει κανείς την αρχική πηγή, αλλά γνωρίζουμε σήμερα με ασφάλεια ότι μία «συρροή παραποτάμων χύθηκαν σε μία πηγή στο Μπορντώ» την εποχή εκείνη 4. Το γεγονός αυτό οδήγησε στην ανάπτυξη του συστήματος που τελικώς ονομάστηκε Τύπος της Τελειοποιήσεως, τον οποίο ο Stephen (Étienne) Morin ανέλαβε το έτος 1761 να διαδώσει στο Δυτικό Ημισφαίριο. Πάντως, για την ενότητα του ιστορικού λόγου, αξίζει να αναφερθεί ότι η πλέον πρώιμη αναφορά περί «Σκωτικού» βαθμού (πέραν του βαθμού του Διδασκάλου ο ο- ποίος πρωτοεμφανίζεται το 1725) γίνεται το 1733 και δεν έχει σχέση με την Γαλλία. Η Στοά υπ αριθ. 115, η οποία συνεδρίαζε στο «Devil Tavern, Temple Bar» του Λονδίνου, περιλαμβάνεται στον κατάλογο «Rawlinson» του 1733 ως «Στοά Σκώτων Τεκτόνων» («Scotch Masons Lodge») διακρινόμενη από τις «Στοές Διδασκάλων Τεκτόνων» («Master Masons Lodges»). Δύο χρόνια δε αργότερα, το 1735, σε μία ειδική τελετή που έλαβε χώρα στο «Bear Inn» n» στην πόλη Bath της Αγγλίας, ο Σεβάσμιος, οι Επόπτες και εννέα αδελφοί της τοπικής Στοάς έλαβαν το βαθμό του «Σκώτου Διδασκάλου» («Scots Masters Masons») 5. Το τυπικό της εν λόγω τελετής έχει χαθεί, αλλά είναι μάλλον προφανές ότι αυτό αποτελούσε προσθήκη σε αυτό του Διδασκάλου. Το μόνον σίγουρο είναι ότι, πολλές εκδοχές των πρώτων αυτών «Σκωτικών 6» τυπικών συν τω χρόνω «πέρασαν» στην ηπειρωτική Ευρώπη διά μέσου της Γαλλίας και αποτέλεσαν τη βάση της ανάπτυξης των «ανώτερων» («high») βαθμών. Οι θεωρίες για τη δημιουργία του Τύπου της Τελειοποιήσεως Πολλές είναι οι θεωρίες, οι οποίες κυριάρχησαν στις ιστορικές μελέτες, για τη δημιουργία του Τύπου. Όλες διαθέτουν κοινά ιστορικά στοιχεία, αλλά και πολλαπλές ερμηνευτικές προσεγγίσεις, αφ ενός λόγω των πολλών μυητικών ρευμάτων που ενσωματώνουν, αλλά και της πολυσχιδούς διάρθρωσης των βαθμών. Σύμφωνα με την πρώτη, ο Τύπος της Τελειοποιήσεως τελούσε υπό την ηγεσία του λεγομένου «Συμβουλίου των Πριγκήπων του Βασιλικού Μυστικού» («Conseil 3 Η ετικέτα «Σκωτικός» που εναποτέθηκε σε αυτές τις μορφές, δεν ενέχει αναφορά στην Σκωτία, αλλά, έδωσε στον Τύπο το κύρος ενός «εδραιωμένου προϊόντος». Βλ. αντί πολλών Lindsay A.S., Le Rite Écossais pour l Écosse, 1957. 4 Βλ. Λασπιά Β., Οι ιστορικές μας ρίζες, Ερεδώμ, τ.1, 2012, 31. 5 Βλ. την Εισαγωγή εις «The Most Secret Mysteries of the High Degrees of Masonry Unveiled», Scottish Rite Research Society, Washington D.C., 2011, viii. 6 Ο όρος είναι πολύ πιθανόν να χρησιμοποιήθηκε ως διαφοροποίηση των «Αγγλικών» τυπικών που λειτουργούσαν τότε στη Βρετανία. 98 /// ΕΡΕΔΩΜ Τ.2

des Princes du Royal Secret»), το οποίο είχε αρχικά την έδρα του στο Μπορντώ, ενώ το 1761 μεταφέρθηκε στο Παρίσι. Κατά την άποψη αυτή, το ως άνω Συμβούλιο αντικαταστάθηκε από ένα Κολλέγιο Τύπων υπό το όνομα «Μεγάλη Στοά και Κυρίαρχο Συμβούλιο των Υπερτάτων Πριγκήπων Τεκτόνων» («Grand Loge et Souverain Conseil des Sublimes Princes Maçons»). Η μεν Μεγάλη Στοά 7 είχε αρμοδιότητα επί των βαθμών 4 ο 14 ο, ενώ το Κυρίαρχο Συμβούλιο επί των βαθμών 15 ο 25 ο. Να σημειωθεί ότι οι βαθμοί 1 ο 3 ο παρέμεναν υπό την αιγίδα των οικείων μητέρων Στοών 8. Σύμφωνα με τη δεύτερη και ιστορικά ορθότερη εκδοχή, ο Τύπος της Τελειοποιήσεως έχει τις απαρχές του στο λεγόμενο «Κυρίαρχο Συμβούλιο των Αυτοκρατόρων της Ανατολής και Δύσεως» («Souverain Conseil des Empereurs D Orient et D Occident») το οποίο ιδρύθηκε το 1758 στο Παρίσι υπό την ονομασία «Περιστύλιο των Κυρίαρχων Πριγκήπων Τεκτόνων» («Chapitre des Souverains Princes Maçons») 9. Απότοκος αυτού υπήρξε η ιδρυθείσα στο Μπορντώ «Μεγάλη Σύνοδος των Υπερτάτων Πριγκήπων του Βασιλικού Μυστικού» («Grand Consistoire des Sublimes Princes du Royal Secret») 10. Σύμφωνα, τέλος, με μία τρίτη άποψη, ο Τύπος της Τελειοποιήσεως, αποτελούμενος από 25 βαθμούς, ιδρύθηκε το 1754 στο Παρίσι από τον Ιππότη de Bonneville ως Περιστύλιο 11, χαρακτηριζόμενο και ως «Περιστύλιο του Clermont» 12. Ο βίος του εν 7 Εκπροσωπούμενη από τη Στοά «Άγιος Ιωάννης νης της Ιερουσαλήμ» («St. Jean de Jerusalem»). 8 Βλ. Λογοθέτη Μ., Ό.π., 11. 1. 9 Το Σύστημα εμφανιζόταν α εξωτερικώς υπό διπλή ονομασία, ομασ ήτοι ως «Μεγάλη και Κυρίαρχη Σκωτική Στοά Άγιος Ιωάννης νη της Ιερουσαλήμ» (Grande et Souveraine e Loge Ecossaise Saint Jean de Jerusalem), καθώς και ως «Κυρίαρχο Συμβούλιο» («Souverain Conseil»). 10 Naudon P., Histoire, Rituels et Tuilleur des Hauts Grades Maçoniques, Dervy-Livres, Paris 1984, 110 επ. 11 Στις 24 Νοεμβρίου του 1754 ο Ιππότης de Bonneville e εγκαθίδρυσε στο Παρίσι ένα Περιστύλιο ανώτερων Βαθμών, το οποίο κατά τον Mackey ήταν απότοκος ος του Ιησουιτικού Περιστυλίου του Clermont. Μέλη του Περιστυλίου ήταν πολλά επιφανή πρόσωπα των Παρισινών Στοών, τα οποία είχαν αποστασιοποιηθεί από τις αντιτεκτονικές πρακτικές των Στοών τους. Στην αρχή, το Περιστύλιο υιοθέτησε ένα ιδιότυπο Ναϊτικό σύστημα το οποίο υποστηρίζεται ότι είχε πρωτοεμφανισθεί στην Lyons το 1743 και αποτελούνταν από έξι βαθμούς: 1, 2, 3 : Τεκτονισμός του Αγίου Ιωάννου 4 : Ιππότης του Αετού 5 : Κραταιός Ιππότης του Ναού 6 : Υπέρτατος Κραταιός Ιππότης Εν συνεχεία, οι έξι αυτοί βαθμοί επεκτάθηκαν σε αριθμό και τελετουργία. Ο περίφημος Βαρώνος de Hund έλαβε τους ανώτερους βαθμούς σε αυτό το Περιστύλιο και από την εκεί εμπειρία του εμπνεύστηκε την ιδέα της δημιουργίας του Τύπου της Αυστηράς Τηρήσεως, εν συνεχεία, στη Γερμανία. Βλ. και Folger R.B., The Ancient and Accepted Scottish Rite in Thirty Three Degrees, New York, 1881, 36 και επ. 12 Ο Λογοθέτης υποστηρίζει ότι ιδρύθηκε από τον Δούκα του Clermont. Ορισμένοι δε συγγραφείς υποστηρίζουν ότι το Περιστύλιο του Clermont υφίστατο ήδη από το 1745. Βλ. και Bésuchet de Saunois J.-C., Précis Historique de la Franc-maçonnerie, vol. 1, Paris, 1829, 33. Τ.2 3 ΕΡΕΔΩΜ /// 99

λόγω Περιστυλίου ήταν βραχύς, αφού διαλύθηκε μετά από λίγα χρόνια και ανασυστάθηκε, το 1758, ως «Συμβούλιο των Αυτοκρατόρων της Ανατολής και Δύσεως» («Conseil des Empereurs D Orient et D Occident»). Ο Τύπος της Τελειοποιήσεως, πάντως, γνώρισε σημαντική άνθιση και διάδοση μετά την εισαγωγή του στο Δυτικό ημισφαίριο, το 1764, μολονότι η φθίνουσα πορεία του ξεκινά με τη σύσταση των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής, το 1782, αφού τα επόμενα χρόνια εισάγονται από την Ευρώπη νέα τεκτονικά συστήματα και «ανώτεροι» βαθμοί, οι οποίοι άλλοτε εναρμονίζονται με τους βαθμούς του Τύπου της Τελειοποιήσεως και άλλοτε όχι. Πάντως, αν δεχθούμε ότι ο Τύπος τελούσε υπό την ηγεσία μίας «Μεγάλης Συνόδου των Υπερτάτων Πριγκήπων του Βασιλικού Μυστικού», σύμφωνα με ορισμένους συγγραφείς, θα πρέπει, ανάλογα να ονομαστεί «Τύπος των Υπερτάτων Πριγκίπων του Βασιλικού Μυστικού» ή ακόμα και «Τύπος του Morin» 13. Ο Τεκτονισμός του Μπορντώ Το Μπορντώ υπήρξε ένα από τα παλαιότερα α κέντρα Τεκτονισμού στην Ευρώπη και η πατρίδα του Morin. Από τις Στοές αυτές ξεκίνησε η λειτουργία πολλών «ανώτερων» βαθμών 14. Γαλλικά έγγραφα εκείνης της περιόδου, δείχνουν την τεκτονική ιστορία της πόλεως να ξεκινά το 1732, όταν ένας Άγγλος εγκαθιδρύει εκεί μία Στοά που λαμβάνει το όνομα «Loge L Anglaise», η οποία εργαζόταν σε αγγλικό τυπικό αν και δεν είχε σχέση με την τότε Μεγάλη Στοά του Λονδίνου 15. Ακολούθησε η εγκαθίδρυση μίας άλλης Στοάς, της «Loge La Française» (13 Δεκεμβρίου 1740), την οποία αποτελούσαν Γάλλοι. Η «Loge L Anglaise» δεν ασχολήθηκε ποτέ με «ανώτερους βαθμούς», όμως η «Loge La Française» φαίνεται ότι άρχισε να εργάζεται ως «Σκωτική» Στοά μετά το 1740. Δεν γνωρίζουμε τον λόγο της μεταστροφής της, αλλά κατά την μάλλον εγκυρότερη ιστορικά εκδοχή αυτή είχε να κάνει με την επιμονή ενός Άγγλου, με το όνομα William Mathews 16, ο οποίος είχε διοριστεί Επαρχιακός Μεγάλος Διδάσκαλος το 1738 17. Ο τρό- 13 Jackson A.C.F., Rose Croix, rev. ed., A. Lewis, London, 1987, 37. 14 Ο αρχικός λόγος για την οργάνωση διαφορετικών Στοών, προκειμένου να απονεμηθούν αυτοί οι «ανώτεροι» βαθμοί, ήταν ίσως η επιθυμία να περιορισθεί η δυνατότητα συμμετοχής σε εκείνους που ανήκαν στη Χριστιανική πίστη. Να μην λησμονούμε ότι τα Συντάγματα του Anderson του 1723 είχαν διευρύνει τη σφαίρα του Τεκτονισμού, έτσι ώστε να μπορούν να γίνουν μέλη άνδρες όλων των θρησκευτικών δογμάτων που πίστευαν στο Υπέρτατο Ον και στην αθανασία της ψυχής. Εν προκειμένω, θα πρέπει να σημειωθεί ότι, τα Συντάγματα του Σκωτικού Τύπου, ομοίως «άνοιξαν την πόρτα» σε άνδρες όλων των θρησκειών θέτοντας ως όρο ότι μόνο τέσσερεις, από τους διοικούντες εννέα, χρειάζεται να ακολουθούν την κυρίαρχη θρησκεία της περιοχής. 15 Υπήχθη αργότερα στην Μεγάλη Στοά των Συγχρόνων και έλαβε τον αριθμό 204. Η Στοά λειτουργεί ακόμα και σήμερα. 16 O πλήρης τίτλος του ήταν William Mathews Esq, Captain General and Governor in Chief of his Majesties Leward, Caribe Island and Vice-Admiral and Chancellor of the same. 17 Το ιστορικά οξύμωρο είναι ότι ο Mathews έφερε τον τίτλο του Επαρχιακού Μεγάλου Διδασκάλου, μολονότι δεν υπήρχε εκείνη την εποχή Επαρχιακή Μεγάλη Στοά. 100 /// ΕΡΕΔΩΜ Τ.2

πος που αυτός εισήγαγε τους «Σκωτικούς» βαθμούς στη Γαλλία, παραμένει ιστορικά μυστήριο, αν και υποστηρίζεται ότι η μυητική βάση των πρώτων ανώτερων βαθμών έχει πολλές ομοιότητες με τον μύθο και το συμβολισμό της Βασιλικής Αψίδος 18. Αντίστοιχες αναφορές υπάρχουν και σε μία συλλογή 130 τεκτονικών χειρο-γράφων 19, τα οποία βρίσκονται στα αρχεία της Βορείου Δικαιοδοσίας των Ηνωμένων Πολιτειών. Σύμφωνα με αυτά, στο Μπορντώ λειτούργησε, μετά το 1740, μία «Μητέρα Σκωτική Στοά» («Mère Loge Ecossaise») η οποία ασκούσε τον έλεγχο επί των ανώτερων βαθμών. Αυτή, μεταξύ άλλων, εξέδωσε Χάρτη Λειτουργίας, μέσω του de Feuillard, για τη Parfaits Elus των Παρισίων (1747), Χάρτες Λειτουργίας για επτά «Σκωτικές Στοές» του Δυτικού Η- μισφαιρίου (1748 1757), και, κατόπιν αιτήματος, Χάρτη Λει-τουργίας στην πρώτη Στοά «ανώτερων» βαθμών της Αμερικανικής ηπείρου («Ancient Temple Lodge» No. 14 20, Albany 1767). Επίσης, διόρισε τον de Feuillard ως Αναπληρωτή Επιθεωρητή το 1752 (ήτοι περίπου μια δεκαετία πριν την έκδοση της Χάρτας στον Morin). Από το 1740, επομένως, το Μπορντώ λειτούργησε ως ημι-αυτόνομο τεκτονικό κέντρο, καθώς ήταν η κοιτίδα και διαχειριστής αυτών των «Σκωτικών βαθμών» και είχε εκδώσει Χάρτες σε Στοές λειτουργούσες υπό διάφορες δικαιοδοσίες. Étienne Morin Ο Morin γεννήθηκε κατά την πλέον παραδεδεγμένη άποψη στη Νέα Υόρκη το 1693 από γάλλους γονείς, που είχαν μεταναστεύσει στην Αμερική από την πόλη La Rochelle της Γαλλίας ας το 1691. Μολονότι οι γονείς του ήταν Ουγενότοι ο ίδιος ασπάσθηκε τον Καθολικισμό όταν αργότερα εγκαταστάθηκε στον Άγιο Δομίνικο (Γαλλικές Δυτικές Ινδίες). Σε αλληλογραφία του 1757 αναφέρεται ως «κρεολός». H αλήθεια είναι ότι ο Μorin δεν ήταν μιγάς, αφού κατά την εποχή εκείνη ο όρος χρησιμοποιείτο για τους λευκούς που είχαν γεννηθεί στη Λατινική Αμερική, δηλαδή για τους λευκούς κατοίκους των αποικιών (που προέρχονταν από λευκούς γονείς) 21. Ορισμένοι τέκτονες συγγραφείς, όπως ο Sitwell 22, υιοθετούν την άποψη περί του κρεολού Morin, συμβάλλοντας μάλλον λον στον τεκτονικό μύθο γύρω από το όνομά του. Αχλή επικρατεί και αναφορικά με την πρώιμη τεκτονική του ζωή. Κατά μία άποψη 23 μυήθηκε στο Μπορντώ, περίπου το 1741, στην Στοά της Γαλλίας (Loge Fran- 18 Jackson A.C.F., Ό.π., 32. Το αρχαιότερο τυπικό «Σκωτικών» βαθμών που έχει διασωθεί είναι του 1748 και αναφέρεται στον βαθμό του «Σκώτου Διδασκάλου». Πρόκειται για ένα ιδιόμορφο τυπικό με στοιχεία του τρίτου συμβολικού βαθμού, Ναϊτικές αναφορές, αλλά και μνεία του Έζρα. Συνολικά κρινόμενo, μπορούμε να πούμε ότι έχει πολλά κοινά με τον βαθμό της Βασιλικής Αψίδας όπως λειτουργούσε εκείνη την εποχή στη Βρετανία. Βλ. Jackson A.C.F., Ό.π., 19. 19 «Συλλογή Sharp». 20 Βλ. Λασπιά Β., Οι ιστορικές μας ρίζες, Ερεδώμ, τ.1, 2012, 33. 21 Jackson A.C.F., Ό.π., 42 22 Bλ. Sitwell N.S.H., Some Mid-Eighteen Century French Manuscripts, AQC 40, 1927. 23 Newbury G.A., «A History of the Supreme Council of 33 of the AASR of Freemasonry for the Τ.2 3 ΕΡΕΔΩΜ /// 101

caise), η οποία αργότερα μετονομάστηκε σε La Francaise Elue Ecossaise 24. Ορθότερη όμως είναι η άποψη ότι δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς ο Morin μυήθηκε στον Τεκτονισμό. Από ένα γράμμα, το οποίο απευθύνεται από ένα γάλλο τέκτονα, το 1750, προς τη μητέρα Στοά του Μπορντώ αναφέρεται ότι αυτός είχε μυηθεί από τον Morin στα «μυστήρια της Σκωτικής τελειοποιήσεως» το 1744 25. Η πρώτη φορά που φαίνεται η υπογραφή του σε πρακτικά Στοάς είναι στο βιβλίο επισκεπτών της Loge L Anglais της 3 ης Μαρτίου 1746. Εκ της υπογραφής του, τον Ιούλιο του 1746, συνάγουμε ότι είναι ένας εκ των συντακτών των κανονισμών της Parfaite Loge d Ecosse του Μπορντώ. Το 1747 εκλέγεται Σεβάσμιος της Στοάς Parfaite Harmonie 26. Την δεκαετία του 1750 ανευρίσκουμε τεκτονικά ίχνη του στο Παρίσι, στο Μπορντώ, αλλά και στη Μαρτινίκα και στον Άγιο Δομίνικο όπου επιχείρησε να εγκαθιδρύσει (Port-au- Prince) μία Στοά ανώτερων βαθμών. Όλα αυτά αποδεικνύουν την τεκτονική του προσήλωσή του στους ανώτερους βαθμούς και εν γένει τον τεκτο- νικό του ζήλο για την εξάπλωση των επιγενόμενων βαθμών. Το 1759, ή το 1760, περίπου επιστρέφει ραφή του Éti tien enne στη Γαλλία και υιοθετείται στη Στοά La Trinité των Παρισίων, όπου Σεβά-σμιος ήταν ο Lacorne. Η γνωριμία του αυτή με τον Lacorne, κατ ουσίαν έμελλε να σηματοδοτήσει μία σειρά εξελίξεων, που τελικά οδήγησαν στη χορήγηση της περίφημης Χάρτας. Ο Morin, λόγω της ανάμιξής του, σύντομα έγινε ενεργό μέλος της Υπάτης Μεγάλης Συνόδου των Πριγκίπων του Βασιλικού Μυστικού (25 βαθμός). Το 1761, του α- πενεμήθη ο τίτλος του Μεγάλου Γενικού Επιθεωρητή και του εδόθη, διά της Χάρτας, η αρμοδιότητα να διαδώσει, ανά τον κόσμο, τις λεγόμενες «Σκωτικές Στοές», διορίζοντας Αναπληρωτές Μεγάλους Επιθεωρητές οι οποίοι με τη σειρά τους είχαν το δικαίωμα να απονέμουν τους βαθμούς του Τύπου της Τελειοποιήσεως. Εν συνεχεία, ο Morin απέπλευσε από το Μπορντώ, όπως ήταν προγραμματισμένο, αλλά το ταξίδι του διακόπηκε όταν ο Βρετανικός στόλος κατέλαβε το πλοίο του και ο Εικόνα 1: Πρωτότυπη υπογραφή του Étienne Morin (1763) NMJ», 1987. 24 Ήταν η αρχαιότερη από περισσότερες από πενήντα θυγατρικές Στοές της Στοάς της Αγγλίας (Loge L Anglaise), μία Στοά που Βρετανοί Τέκτονες είχαν ιδρύσει στο Μπορντώ οκτώ χρόνια νωρίτερα. 25 Jackson A.C.F., Ό.π., 43. 26 Η Στοά, ήταν παρακλάδι της Loge Française και, εθεωρείτο μία εκ των πρώτων που απένειμε ανώτερους βαθμούς, όπως οι βαθμοί της Τελειοποιήσεως. Κατ ουσίαν, η Στοά αυτή λειτουργούσε ως μία Στοά Τελειοποιήσεως που περιελάμβανε μόνο τα τυπικά των επιγενόμενων βαθμών. Δεν σχετιζόταν με τη Μεγάλη Στοά της Γαλλίας, καθώς εκείνη την εποχή καμία από τις Στοές του Μπορντώ δεν ανήκε σε αυτήν. 102 /// ΕΡΕΔΩΜ Τ.2

ίδιος οδηγήθηκε στο Λονδίνο. Αφέθηκε αμέσως ελεύθερος και έτσι βρήκε την ευκαιρία να παρευρεθεί σε εργασίες Στοών στην Αγγλία και στη Σκωτία. Επίσης, την ίδια περίοδο γνώρισε τον Αντιναύαρχο Washington Shirley (5 th Earl of Ferrers) Μεγάλο Διδάσκαλο της Αγγλίας 27, ο οποίος προσυπέγραψε το τεκτονικό του δίπλωμα. Τελικά, επιβιβάστηκε ξανά σε ένα πλοίο και αυτή τη φορά έφτασε ασφαλής στο Jacmel του Άγιου Δομίνικου το 1763. Το 1765 περίπου, στο πλαίσιο των εξουσιών του, αναγόρευσε ως πρώτο του Αναπληρωτή τον Henry Andrew Francken, ο οποίος κατείχε αρκετά δημόσια αξιώματα στο Κίνγκστον της Τζαμάικα. Ο τίτλος, που του έδωσε, ήταν εκείνος του Αναπληρωτή Μεγάλου Γενικού Επιθεωρητή. Δεν γνωρίζουμε πολλά για τη δράση του Morin κατά τα χρόνια μέχρι τον θάνατό του. Γνωρίζουμε μόνον ότι πέθανε πτωχός και ενταφιάστηκε στις 17 Νοεμβρίου του 1771 στον τοπικό Αγγλικανικό Ενοριακό Ναό. H Χάρτα του Morin Μέχρι τα μέσα του προηγούμενου αιώνα κυριαρχούσε ρχ ηάποψη ότι ο Τύπος της Τελειοποιήσεως έχει τη γενεσιουργό του αιτία στην έκδοση της Χάρτας στις 27 Αυγούστου του 1761 και ότι ο Morin ήταν ο πρώτος ο οποίος έλαβε τον τίτλο του «Επιθεωρητή». Αξίζει να σημειωθεί ότι την Χάρτα υν εν συνόλω δέκα τέκτονες, οι οποίοι όμως δεν ανήκαν σε Στοές της τότε Μεγάλης Στοάς υπογράφο- της Γαλλίας, αλλά σε Στοές υπό την αιγίδα του Κυρίαρχου (Μεγάλου) Συμβουλίου. Στη τα ο Morin αναφέρεται ως «ο ημέτερος Μέγας Χάρ- Επιθεωρητής». Ωστόσο, με βάση τις πρόσφατες Ει κό να 2: Η αρχι κή Χ ιστορικές έρευνες, δεν είναι ο πρώτος που φέρει γά λης Στ οάς της Τε αυτόν τον τίτλο 28, αλλά πριν από αυτόν ο Albany, 1767. 7. Lamoliere de Feuillard (24 Ιουλίου 1752 ως Αναπληρωτής Επιθεωρητής της Γαλλίας) και ο Bertrand Barthomieu (1753 ως Επιθεωρητής για τις Δυτικές Ινδίες) 29. Το ορθό είναι ότι ο Morin είναι ο πρώτος ο οποίος λαμβάνει τον τίτλο (διά της Χάρτας) του «Μεγάλου Επιθεωρητή». Από τη στιγμή αυτή και μέχρι τις αρχές του 19 ου αιώνα, όταν ο Τύπος έχει πάψει και τύποις να λειτουργεί ανευρίσκουμε 79 «Επιθεωρητές» εκ των ο- 27 Ο Αντιναύαρχος Washington Shirley (1722 1778), κατά την περίοδο 1762 1764 χρημάτισε Μεγάλος Διδάσκαλος της Πρεσβυτέρας Μεγάλης Στοάς της Αγγλίας (Premier Grand Lodge of England) η οποία είχε ιδρυθεί στις 24 Ιουνίου 1717 με το όνομα Μεγάλη Στοά του Λονδίνου και του Γουεστμίνστερ (Grand Lodge of London and Westminster) και αργότερα μετονομάστηκε σε Μεγάλη Στοά της Αγγλίας (Grand Lodge of England). (Βλ. Λασπιά Β., Οι ιστορικές μας ρίζες, Ερεδώμ, τ. 1, 2012, 33.) 28 «Grand Inspecteur pour toutes les parties du Monde». 29 Voorhis, Η.V.B., The Story of the Scottish Rite of Freemasonry, Richmond Virginia, revised edition, 1980, 4. Οι τρεις αυτοί, καθώς και ο Masse de Rousillon (Αναπληρωτής Επιθεωρητής στη Νέα Ορλεάνη) ήταν οι μόνοι Επιθεωρητές οι οποίοι έλαβαν τον τίτλο τους από γαλλικό τεκτονικό σώμα. Εικόνα 2: Η αρχική Χάρτα της Υπερτάτης Μεγάλης Στοάς της Τελειοποιήσεως της πόλεως Τ.2 3 ΕΡΕΔΩΜ /// 103

ποίων οι 62 έχουν διοριστεί από τον Morin. Το πρωτότυπο κείμενο της Χάρτας δεν έχει βρεθεί, αλλά αντίγραφά διασώζονται. To κείμενο έχει ως εξής 30 :.. - Louis de Bourbon,, -,,,, 5761 27-1761. Lux ex tenebris. Unitas, Concordia fratrum,,,., Lacorne, -, -, -,. Etienne Morin, -,, -,,, - -. Morin, -. - -., - 30 Η μετάφραση βασίσθηκε στην εκδοχή του De la Hogue. Μία άλλη διαδεδομένη εκδοχή της Χάρτας είναι αυτή που υπάρχει στο βιβλίο που ο de Grasse Tilly παρουσίασε ως «Χρυσή Βίβλο» κατά την επιστροφή του στη Γαλλία το 1804. Βλ. και Jackson A.C.F., Ό.π., 40. 104 /// ΕΡΕΔΩΜ Τ.2

- : -, -, -. -, - Εικόνα 3: Χάρτα του Τύπου της Τελειοποιήσεως (περίπου 1760).. -, orin -,.., Morin.. (GM Inspector)....,, Etienne Morin, - -. -,, -,. 5761-27 1761. Τ.2 3 ΕΡΕΔΩΜ /// 105

Είναι προφανές ότι πρόκειται για ένα πομπώδους ύφους και γαλλικής τεκτονικής εκφοράς κείμενο το οποίο, αν και ξενίζει κατ αρχήν τους εξοικειωμένους με την αγγλοσαξονική τεκτονική σχολή, έχει εξαιρετική σημασία για την μετέπειτα εξέλιξη όσων οδήγησαν στην δημιουργία του Σκωτικού Τύπου. Η ουσία του κειμένου μπορεί να συνοψισθεί στα εξής σημεία: α. Μετά από αίτηση του Lacorne, το Συμβούλιο της Μεγάλης και Κυρίαρχης Στοάς του Αγίου Ιωάννη, εν πλήρη συνθέσει, αποφάσισε να χορηγήσει μία Χάρτα στον Morin, ο οποίος επρόκειτο να απoπλεύσει από τη Γαλλία. β. Με την Χάρτα δίδεται πλήρης εξουσία στον Morin να εγκαθιδρύσει Στοά με σκοπό την εξάπλωση του Τεκτονισμού σε όλους του Τέλειους και Υπέρτατους Βαθμούς. γ. Το όνομα της Στοάς θα είναι «Η Τέλεια Αρμονία» («La Parfaite Harmonie») και αυτή θα εγκαθιδρυθεί όπου ο Morin επιλέξει ως τόπο διαμονής. δ. Τέλος, ο Morin διορίζεται κατά το ακριβές λεκτικό ως «ο ημέτερος Μέγας Επιθεωρητής» σε όλα τα τμήματα του Νέου Κόσμου, με εξουσία να προάγει την Τέλεια και Υπέρτατη Τεκτονική και να διορίζει, εφ εξής, Επιθεωρητές σε μέρη που δεν υφίστανται ανώτεροι βαθμοί. Οι βαθμοί του Τύπου 31 Στην πλήρη του σύνθεση, ο Τύπος αποτελείτο από είκοσι πέντε βαθμούς, χωρισμένους σε επτά τάξεις: 1 η Τάξη 1. Μαθητής 2. Εταίρος 3. Διδάσκαλος 2 η Τάξη 4. Μυστικός Διδάσκαλος 5. Τέλειος Διδάσκαλος 6. Γραμματεύς εξ Απορρήτων ή Τέλειος Διδάσκαλος εκ Περιεργείας ή Τέλειος Άγγλος Διδάσκαλος 7. Έφορος και Δικαστής ή Ιρλανδός Διδάσκαλος 8. Επόπτης των Οικοδομών ή Διδάσκαλος του Ισραήλ ή Σκώτος Διδάσκαλος των JJJ 3 η Τάξη 9. Εκλεκτός Διδάσκαλος των Εννέα 31 Αναφέρονται οι βαθμοί σε όλες τους τις εκδοχές, αναλόγως της πηγής τους. 106 /// ΕΡΕΔΩΜ Τ.2

10. Εκλεκτός των Δεκαπέντε 11. Ένδοξος Εκλεκτός, Επικεφαλής των Δώδεκα Φυλών 4 η Τάξη 12. Μέγας Διδάσκαλος Αρχιτέκτων 13. Ιππότης της Βασιλικής Αψίδος 14. Μέγας, Εκλεκτός και Τέλειος Διδάσκαλος 5 η Τάξη 15. Ιππότης της Ανατολής ή Ιππότης του Ξίφους ή Ιππότης του Αετού 16. Πρίγκιψ της Ιερουσαλήμ 17. Ιππότης της Ανατολής και της Δύσεως ή Ιππότης της Δύσεως 18. Ιππότης Ροδόσταυρος ή Ιππότης του Πελεκάνος ή Ιππότης του Λευκού Αετού ή Ιππότης του Αγίου Ανδρέου ή Τέλειος Τέκτων ή Τέκτων του Ιερού Δώματος Συνοπτική ανάπτυξη του Τύπου Ιστορικά μιλώντας, οι αναφορές περί της λεγόμενης «Στοάς της Τελειοποιήσεως» είναι ελάχιστα προγενέστερες του 1750 και χρησιμοποιούνται για πρώτη φορά από Στοές των λεγομένων «ανώτερων» βαθμών του Μπορντώ. Οι Στοές αυτές στην πράξη αγνοούν τη λειτουργία των βαθμών της 3 ης τάξης (Βαθμοί της Εκδικήσεως) και περιο- 6 η Τάξη 19. Μέγας Ποντίφηξ ή Ισόβιος Διδάσκαλος 20. Πατριάρχης Νοαχίτης ή Πρώσσος Ιππότης 21. Μεγάλος Διδάσκαλος της Κλειδός του Τεκτονισμού 22. Πρίγκιψ του Λιβάνου ή του Βασιλικού Πελέκεως 7 η Τάξη 23. Κυρίαρχος Μεμυημένος Πρίγκιπας ή Ιππότης του Ηλίου 24. Ένδοξος Ιππότης πότης Ταξιάρχης του Λευκού και Μέλανος Αετού ή Ιππότης Καδώς 25. Εξοχότατος Πρίγκιψ του Βασιλικού Μυστικού. Οι τρεις πρώτοι βαθμοί (1 η τάξη) ασκούνταν υπό την αιγίδα των συμβολικών Στοών. Οι επιγενόμενες τάξεις, μέχρι και την 4 η, σε Στοές Τελειοποιήσεως και οι ανώτερες σε Περιστύλια ια ή Συνόδους. Δεν διασώζεται κάποια ολοκληρωμένη αναφορά περί των βαθμών του Τύπου της Τελειοποιήσεως μέχρι την σύνταξη των ομώνυμων Χειρόγραφων από τoν Francken. Στα χειρόγραφα αυτά περιλαμβάνονται τα τυπικά των βαθμών 4 έως και 25, τα Συντάγματα και οι Γενικοί Κανονισμοί των Στοών Τελειοποιήσεως και τα Συντάγματα του 1762. Βεβαίως, αξίζει να σημειωθεί ότι, μεταξύ των διαφόρων εκδοχών των Χειρογράφων, υπάρχουν διαφοροποιήσεις τόσο στη σειρά όσο και στην ονομασία των βαθμών. Τ.2 3 ΕΡΕΔΩΜ /// 107

ρίζονται σε αυτούς της 2 ας τάξης και ενδεχομένως σε αυτούς της 4 ης τάξης, σύμφωνα με τους οποίους ο απωλεσθείς μετά τον θάνατο του Χιράμ Λόγος ανευρίσκεται. Την ίδια περίοδο κάποιοι βαθμοί, της 3 ης τάξης, καθώς και άλλοι που φέρουν τη λέξη «Εκλεκτός» 32 συναντώνται στο Παρίσι αλλά και σε άλλα μέρη της Γαλλίας. Υπήρχαν όμως και Στοές που εργάζονταν με τους αρχικής συλλήψεως βαθμούς του Μπορντώ. Τα πρώτα χρόνια μετά το 1750 και οι δύο σχολές «ανώτερων» βαθμών (του Μπορντώ και του Παρισιού), απέδιδαν τον 15 ο βαθμό του «Ιππότη της Ανατολής», αλλά με διαφορετικό τυπικό. Από αναφορές του de la Chaussée 33 μαθαίνουμε ότι το 1762 λειτουργού- α λειτουργίας Σκωτι σε και ο 17 ο βαθμός, Ιππότης της Ανατολής και ωσε το 1768 ο Henry της Δύσεως, χωρίς όμως περαιτέρω λεπτομέρειες Mose s Michael Ha ys. μιας και ο ίδιος δεν είχε μυηθεί σε αυτόν. Πάντως, όλοι σχεδόν οι βαθμοί, μέχρι και τον 14, αναφέρονταν στην παράδοση της ανέγερσης του Ναού του Σολομώντα, ενώ οι παραδόσεις που αφορούν στην ανοικοδόμηση του δευτέρου Ναού από τον Ζοροβάβελ και του Μυστικού Ναού του Ιησού προστίθενται με την εισαγωγή των επιγενομένων έντεκα βαθμών (με-χρι του 25, του Πρίγκηπα του Βασιλικού Μυστικού) μετά το 1751 34. Μάλιστα το Κυρίαρχο Μεγάλο Συμβούλιο ο του 25 βαθμού συνεστήθη το 1762 και υπό την Μεγάλη Γραμματεία λειτούργησαν δύο επιμέρους Συμβούλια στο Παρίσι και στο Μπορντώ 35. Δεν υπάρχουν αναφορές περί της λειτουργίας του 18 ο βαθμού την περίοδο αυτή και το ίδιο συμβαίνει τουλάχιστον μέχρι το 1765, μολονότι ήταν κατ όνομα γνωστός ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1750 36. Παρά ταύτα ανέκαθεν εθεωρείτο ως ο Εικόνα 4: Χειρόγραφη Χάρτα λειτουργίας Σκωτικών βαθμών την οποία εξέδωσε το 1768 ο Henry Andrew Francken προς τον Moses Michael Hays. 32 «Elu». 33 Bλ. de la Chaussée Β., Μémoire Justicatif du F:: de la Chaussée, 1773, 274. 34 Voorhis H.V.B., Ό.π., 4 35 Βλ. και άρθρο 12 και 15 των Συνταγμάτων και Γενικών Κανονισμών του 1762, εις Μεγάλα Συντάγματα του 1762 του 1786 του Ελευθεροτεκτονισμού, Ό.π., 13 επ. 36 Ορισμένες πηγές αναφέρουν ότι το 1761 υφίστατο ο βαθμός του «Ιππότου του Αετού» του οποίου οι μυημένοι έφεραν τον τίτλο του «Κραταιού Ιππότου Ροδοσταύρου». Είναι επίσης ιστορικά αποδεδειγμένο ότι, ο Willermoz γνώριζε την ύπαρξη του βαθμού αυτού και ενδεχομένως χρησιμοποίησε α- ποσπάσματα από τη διδασκαλία που αναφερόταν στους Ιππότες του Αετού. Αξίζει να σημειωθεί ότι το έτος 1766 κυκλοφόρησε στη Γαλλία ένα αποκαλυπτικό κείμενο από τον M. de Bérage με τίτλο «Les plus secrets mystères des hauts grades de la maçonnerie dévoilés», στο οποίο γινόταν αναφορά σε ένα βαθμό με τον τίτλο «Πρίγκηψ του Ξίφους ή του Ρόδινου Σταυρού», ο οποίος όμως στην περιγραφή του ήταν τελείως διαφορετικός από αυτόν του Willermoz. Το συγκεκριμένο κείμενο είναι από τα πιο σημαντικά για την κατανόηση των απαρχών των βαθμών του Σκωτικού Τύπου από τους αντί- 108 /// ΕΡΕΔΩΜ Τ.2

πλέον σημαντικός από τους ανώτερους βαθμούς. Η τοποθέτησή του στην 18 η θέση των βαθμών του Τύπου οφείλεται είτε σε αριθμοσοφική επιλογή είτε στο ότι κατά τον χρόνο της δημιουργίας του ήταν ο ανώτατος (ne plus ultra) και με την πάροδο των ετών προστέθηκαν και άλλοι. Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στον 25 βαθμό, του Υπερτάτου Πρίγκηπα του Βασιλικού Μυστικού. Το πρώτο τυπικό του βαθμού χρονολογείται από το 1768 και φέρει την ο- νομασία «Ralliement des Princes Sublimes», ήτοι «Σύναξις των Υπερτάτων Ιπποτών». Αρχικά, ήταν ο κατά σειρά 17 ος βαθμός του Τύπου και, χωρίς κάποια εξήγηση, μετατοπίστη- (La Rochelle 1775). κε ως 25 ος, μάλλον, λόγω του τος ότι σε αυτόν για πρώτη φορά γινόταν αναφορά στον Φρειδερίκο ΙΙ της Πρωσσίας γεγονό- ως «Μέγα Διδάσκαλο και Αρχιστράτηγο των Υπερτάτων Πριγκήπων, των Ιπποτών του Αγίου Ανδρέα της Σκωτίας και πιστό φύλακα του Ναού». Μολονότι μιλάμε με για ένα σύστημα βαθμών ιεραρχημένο σε τάξεις, δεν μπορούμε με σαφήνεια να πούμε ότι ο Τύπος αποτέλεσε κάποια συγκεκριμένη χρονική στιγμή ένα αδιαίρετο μυητικό σύνολο τάξεων και βαθμών. Το «Κυρίαρχο Συμβούλιο των Αυτοκρατόρων της Ανατολής και Δύσεως» φαίνεται να εκπροσωπούσε λειτουργικά μόνο τους βαθμούς 15 ο και 16 ο. Οι υπόλοιποι βαθμοί 37 για χρονικό διάστημα άνω της δεκαετίας δεν υπήρχαν παρά μόνον κατ όνομα, η δε, κατά το τυπικό, ανάπτυξή τους δεν ήταν ταυτόχρονη της δημιουργίας του Τύπου. Η πρώτη ολοκληρωμένη εμφάνιση τυπικών, από τον 17 ο μέχρι και τον 25 ο, περιλαμβάνεται στην έκδοση των Χειρογράφων του Francken το 1771. Το κατά πόσον κάποιοι, ή οι περισσότεροι, εξ αυτών αποτέλεσαν πνευματικό δημιούργημα του ίδιου του Morin αποτελεί αντικείμενο μεγάλης συγκριτικής εργασίας 38. Εικόνα 5: «Σκωτικό» δίπλωμα της Στοάς Parfaite Union Επίλογος Ο Τύπος της Τελειοποιήσεως αποτέλεσε τον πρώτο αληθώς συνεκτικό κρίκο στη στοιχους «ανώτερους» βαθμούς που αναπτύσσονταν εκείνη την εποχή στη Γαλλία. Βλ. αντί πολλών Λεφάκη Λ.Κ., Αράρ Δ., Οι απαρχές του βαθμού του Ροδοσταύρου στην Τεκτονική παράδοση, Ερεδώμ τ.1, 2012, 45 επ. Βλ. και Parker W.D., Brent Morris S., The Degree of Knight of the Sword and of Rose-Croix, G.C., Fellow & Mackey Scholar Published in Vol. 11, Year 2003. 37 Πλην του Καδώς ο οποίος αποδεδειγμένα υφίσταται προ του 1761. 38 Βλ. αντί πολλών και την άποψη του Jackson, Ό.π., 46 επ. και ιδίως 49. Τ.2 3 ΕΡΕΔΩΜ /// 109

δημιουργία μιας ολοκληρωμένης τεκτονικής παράδοσης η οποία ζει και ανθεί μέχρι τις ημέρες μας. Η ετικέτα του «Σκωτικού» Τεκτονισμού που εναποτέθηκε όλο και πιο συστηματικά στα τυπικά των «ανώτερων» βαθμών από τα μέσα του 18 ου αιώνα, δεν αποτελούσε κατ ουσίαν μία αναφορά στην Σκωτία, αλλά, έδωσε στον υπό δημιουργία Τύπο το κύρος ενός εδραιωμένου μυητικού συστήματος, σε αντιδιαστολή με τα αγγλικά κρατούντα. Εν πάση περιπτώσει, οι Στοές που ανέδειξαν τους βαθμούς αυτούς α- ναπτύχθηκαν σε γόνιμα εδάφη για πολλούς σημαντικούς λόγους, αποτέλεσαν δε αποθήκες θησαυρών γνώσεων για τις αποκαλύψεις μεγάλων εσωτερικών αληθειών, οι ο- ποίες απέρρευσαν από την απόκρυφη σοφία της μυστικής παράδοσης, συμπεριλαμβανομένων αποκαλύψεων που ο αρχέγονος Τεκτονισμός είχε σφραγίσει στην κεκρυμμένη γνώση των συμβόλων του. Βιβλιογραφία 1. Bésuchet de Saunois J. C., Précis Historique ique de la Franc-maçconnerie, vol. 1, Paris, 1829. 2. Carr Η., The Early French Exposures 1737-1751, London, on, 1971. 3. Chevallier P., Les ducs sous l'acacia, ci a, Paris, 1964 (Reprint 1994). 94). 4. De la Chaussée Β., Μémoire Justicatif tif du F:: de la Chaussée, sée, 1773. 5. Folger R.B., The Ancient nt and Accepted Scottish tish Rite in Thirty Three Degrees, New York, 1881. 6. Gould R.F., History of Freemasonry, vol. III, I, 1886. 7. Henderson G.D., Chevalier er Ramsay, Thomas Nelson and Sons, London, n 1952. 8. Jackson, A. C. F., Rose Croix, rev. ed., A. Lewis, London, n, 1987. 9. Lantoine Α., Le Rite Ecossais s ancien et accepté, cept 1930. 10. Lindsay A.S., Le Rite Écossais s pour l Écosse, se, 1957. 11. Mackey A.G., Encyclopedia of Freemasonry emas ry (2nd ed.), 1917. 17 12. Naudon P., Histoire, ire, Rituels et Tuileur des hauts grades maçonniques, ni Paris, 1984. 13. Newbury G.A., «A History of the Supreme Council of 33 of the AASR of Freemasonry for the NMJ», 1987. 14. Parker W.D., Brent Morris S., The Degree e of Knight of the Sword and of Rose-Croix, G.C., Fellow & Mackey Scholar Published in Vol.11, 1, Year 2003. 0 15. Sitwell N.S.H., Some Mid-Eighteen Century French Manuscripts, AQC 40, 1927. 16. Voorhis, Η.V.B., The Story of the Scottish Rite of Freemasonry, Richmond Virginia, revised edition, 1980. 17. Weil F., La Franc-maçonnerie en France jusqu en 1755. Transactions of the first International congress on the Enlightment, Institut et Musée Voltaire. Les Délices. Genève, 1963, 1787-1815. 18. Λασπιάς Β., Οι ιστορικές μας ρίζες, Ερεδώμ, τ.1, 2012, 31. 19. Λεφάκης Λ.Κ., Αράρ Δ., Οι απαρχές του βαθμού του Ροδοσταύρου στην Τεκτονική παράδοση, Ερεδώμ τ.1, 2012, 45. 20. Λογοθέτης Μ., Ο Αρχαίος και Αποδεδεγμένος Σκωτικός Τύπος, Αθήναι, 1980. 21. Ύπατον Συμβούλιον του 33 της Ελλάδος, Μεγάλα Συντάγματα του 1762 και του 1786 του Ελευθεροτεκτονισμού, Εν Κοιλάδι Ιλισού και Ανατολή Αθηνών, 1986. 110 /// ΕΡΕΔΩΜ Τ.2